Türkçe Biçim Bilgisi Dersi 8. Ünite Sorularla Öğrenelim

Sıfatfiillerin temel işlevleri nelerdir?

Sıfatfiillerin temel işlevlerini üç açıdan ele alabiliriz:

• Sözlüksel açıdan,
• öbek yapı açısından 
• cümle açısından.

Sözlüksel açıdan baktığımızda kalıcı isimler türetebildiklerini, öbek yapı açısından baktığımızda fiilleri sıfatlaştırarak sıfat tamlamaları içinde niteleyici olarak kullanılmalarını sağladıklarını, cümle açısından baktığımızda fiili sözdizimsel isimleştirici hâline getirerek bitimsiz cümleler kurduklarını görürüz.

-(y)An sıfat fiil ekinin cümle içindeki işlevleri nelerdir?

Bu ek, yaygın olarak bağımlı cümlenin öznesini niteleler: "derste anlatılan konu /Konu derste anlatıldı."

Bu ek ayrıca sahip olan ögenin, bağımlı cümlenin öznesinin bir parçası olduğu ve üçüncü kişi iyelik eki almış bir öge ile başlayan yan cümlelerde de görülür: "bahçesinde güller bulunan ev/ Evin bahçesinde güller var"

Bu ek, ilgi+iyelik öbeği yapısındaki sıfatfiil yan cümlelerinde de karşımıza çıkar: "arkadaşımın beklenen gelişi"

-(y)Xp ve -(y)ArAk zarffiil eklerinin cümle içindeki işlevleri nelerdir?

-(y)Xp ve –(y)ArAk ekleri; zaman, görünüş ve kip açılarından eşit statüdeki cümleleri bağlar. Bu ekler; zaman, görünüş ve kip eklerinin yerini de alabilirler: "Dışarı çıkıp güzel bir yemek yesek/ Dışarı çıksak ve güzel bir yemek yesek".

Ana cümlenin yüklemi olumsuzsa -(y)Xp ekli yan cümle de yapısında olumsuzluk eki olmasa bile olumsuz anlaşılır: "Bu kadar uzun bir mesafeyi yürüyüp gitmeyeceğiz herhâlde".

Kendisinden sonra dA bağlacı geliyorsa ve vurguluysa –(y)Xp ekli zarffiille kurulan yan cümle aslında bitimli bir cümleye denktir: "Ödevimi bitirip de dışarı çıktım."

Fiilimsi ekleri hangi yönden yapım veya çekim eki olarak kabul edilirler?

Kelimenin türünü değiştirdikleri için yapım eki olarak gö- rülmeleri gerekir. Ancak diğer yapım eklerinden farklı olarak bir fiil, bu eklerden birini aldığı zaman fiillere özgü yüklem olma gücünü kaybetmez. Bu nedenle adı geçen ekler, sonuna eklendikleri fiili ona bağlı olan diğer ögelerle birlikte değiştirirler. Fiilimsi ekleri bu yönleriyle kalıcı (sözlüksel) isimler yapmaktan çok cümlelerin isim, sıfat ve zarf olarak kullanılmalarını sağlar ve bağımlı cümleler kurmaya yararlar. Fiil, yüklem olma gücünü kaybetmediği için bu ekler, çekim eklerine benzer özellikler de taşırlar. Hatta daha ilginci, çekim ekleriyle aynı pozisyonda bulunurlar. Örnek olarak gel- fiiline bu eklerin ekleneceği pozisyon, zaman eklerinin ekleneceği pozisyonla aynıdır: gel-di-k, gel-mek-te, gel-en-i vb.

'Yüklemleştirici' nedir?

Bir kelimenin yüklem olarak kullanılmasını sağlayan eklerdir. Bu eklerin bir kısmı (-DX, -mXs vb.) bitmiş cümleler kurarken bir kısmı da bağımlı cümle oluşturur (-mAK, -Xp, -An vb.).

İyelik ekli -mA yapılarının özellikleri nelerdir?

Bu yapılar özne olarak kullanılır ve genellikle zorunluluk, gereklilik, neden, istenen bir hareket veya durum, dolaylı emir, rica, öneri bildirir: Fatma Hanım’ın üç kat merdiven çık-ması zor.

İyelik ekli yapılar, özne tamamlayıcısı olarak kullanılabilir: Sorun, Ayşe’nin gittiği okuldan hoşlanma-ması.

İyelik ekli –mA yapıları, durum eklerini de alarak ana cümleye nesne ve dolaylı tümleç olarak bağlanabilirler: Müdür toplantıya sizin de katıl-ma-nız-ı rica ediyor.

-mA + iyelik yapıları üzerine ilgi eki de gelebilir: Bunları düşün-me-n-in artık bir yararı yok.

Sıfatfiil ekleri nelerdir?

Sıfatfiil ekleri: ( -DXK, -(y)AcAK, -(y)An, -mXş, -(y)Ar, -(y)Xr)

Fiilimsi ekleriyle oluşan bitimsiz fiiller kaç gruba ayrılır?

Alanda fiilimsi ekleriyle oluşan bitimsiz fiillerin üçe ayrıldığı konusunda görüş birliği varsa da kaynaklarda kullanılan terimler farklıdır:

• isimfiil,adfiil,adeylem, mastar, infinitiv
• sıfatfiil,ortaç,partisip
• zarffiil,ulaç,bağfiil,gerundium

Zarfffil ekleri nelerdir?

Çok farklı anlam ilişkileri kuran çok sayıda zarffiil eki vardır. Zarfffil ekleri genel olarak (-(y)A, -(y)X, -(y)Xp, -(y)ArAk, -(y)XncA, –DXkçA, …); ünlü ve ünsüz uyumlarına göre farklı altbiçimbirimleriyle görülür. Bunlardan -(y)A, -(y)ArAk, -(y)XncA gibi bazı zarffiil ekleri fiillere doğrudan eklenebilir: -(y)ArAk: ağla-y-arak git- 

Bazıları ise üzerlerine durum ekleri alır ve/veya kendilerinden sonra bir kelime gelir: -DXğX-ndA: sor-duğu-n-da cevap ver-

Olgu ve devinim cümleciği ekleri nelerdir?

-DXK, –(y)Xş, -(y)AcAK ekleri olgu cümleciği ekleri; -mA, -mAk ekleri de devinim cümleciği ekleri olarak adlandırılır.

Fiilimsi eklerinin diğer fiilden isim yapma eklerinden ayrıldıkları önemli yönleri nelerdir?

Fiilimsi ekleri, fiillerden isim soylu kelimeler türetir. Ancak diğer fiilden isim yapma eklerinden ayrıldıkları önemli yönler vardır. İlke olarak ana cümle yüklemi durumundaki bir fiilin aldığı bütün cümle ögelerini alabilirler: "Kitabı dün sana evde verdi" cümlesini herhangi bir ögesini değiştirmeden isimfiil cümlesi, sıfatfiil cümlesi, zarffiil cümlesi hâline getirebiliriz: "Kitabı dün sana evde vermek (istedim)". İsimfiillerle kurulan yan cümleler, özne ve nesne gibi zorunlu ögelerdir ama sıfatfiiller ve zarffiillerle kurulan yan cümleler seçimliktir. Sıfatfiil yan cümleleri isimleri, zarffiil yan cümleleri ise fiilleri ve cümleleri nitelerler.

İsimfiil ekleri nelerdir?

İsimfiil ekleri -mA, -mAk, -(y)Xş, -DXK, -(y)AcAk'tır.

Olgu ve devinim cümleciği arasındaki fark nedir?

"Can kitabı al-dığını unuttu." "Can kitabı al-mayı unuttu."

Örneklerde de görüleceği gibi ilk cümle yüklemin gösterdiği eylem gerçekleşmiş olduğu için olgu cümleciği, ikinci cümle ise eylem gerçekleşmemiş olduğu için devinim cümleciği olarak adlandırılmaktadır.

-mAk ve -mA isim fiil ekleri arasındaki farklılıklar nelerdir?

Mastar olarak da adlandırılan –mak/-mek esas olarak bir aktivite, bir hareket veya soyut, genel bir durum hakkında konuşmak için kullanılır. Temel fiilin gösterdiği hareket veya aktiviteye karşı öznenin tavır ve duruşunu anlatır. -mA isim fiil eki -mAk ekinden daha somut yapılar türetir ve bu nedenle –mA’lı fiil isimlerinde sözlükselleşme yaygındır: böl-me, süz-me, iv-me -mAk’lı cümlelerden farklı olarak -mA’lı cümleler, çoğu durumda kendi öznelerini içerirler: Ayşe her gün bir saat yürü-me-ye çalışıyor.

En yaygın olarak kullanılan bağımlılaştırma ekleri nelerdir?

En yaygın olarak kullanılan bağımlılaştırma ekleri –(y)An ve -DXK’tır. Bunun yanı sıra -(y)AcAK ve -mXş ekleri de bağımlılaştırma işleviyle kullanılır.

Fiilimsi eklerinin fiillerle oluşturdukları tabanların adlandırılmasında hangi terimler kullanılır?

Fiilimsi eklerinin fiillerle oluşturdukları tabanların adlandırılmasında da farklı terimlerle karşılaşırız: fiilimsiler, eylemsiler, yatık fiiller, bitmemiş fiiller, çekimsiz fiiller, bitimsiz fiiller vb.

-DXK ve -(y)AcAk sıfat fiil eklerinin cümle içindeki işlevleri nelerdir?

Bu iki ek, rolleri açısından aynı yapısal özellikleri gösterirler; ancak zaman açısından farklıdırlar. –(y)AcAk geleceğe, -DXK ise geçmişe veya şu andaki bir duruma gönderme yapar. Bu iki ekle kurulan bağımlı cümleler ilgi-iyelik yapısına sahiptirler: "Ali’nin yarın vereceği konferans".

Her iki ek de sıfatfiil yan cümlesinin nesnesini, dolaylı tümlecini, zarf tümlecini niteleyebilirler: "yazdığım kitap / Bir kitap yazıyorum"

-DXK ve –(y)AcAk ekleri, bölünmüş ögelerde de karşımıza çıkarlar: "Ayşe’nin kilidini değiştireceği mücevher kutusu"

Nitelenen öge belirsiz olduğu durumda veya yaş kelimesinden önce -(y)AcAK sıfatfiil eki, kişi eki almadan kullanılabilir: "çayla yiyecek bir şeyler"

Zarffiil eklerinin cümle içindeki işlevleri nelerdir?

Zarffiiller “ayrıca, bir de” anlamını karşılayabilir; karar verme, sözleşme işlevinde bulunabilir; karşıtlık ilişkisi kurabilir, koşul koyma anlatabilir; bağlama, çıkarım, tarz bildirip amaç ve araç gösterebilirler. Zarffiiller ayrıca karşılaştırma, miktar, neden ve zaman göstermek için de kullanılırlar.

İsimfiil eklerinin en önemli genel özelliği nedir?

İsimfiil ekleri, fiillerin veya fiillerin gösterdiği oluşun adını yaparlar: gel-mek, gel-me, geliş vb. Her fiile eklenebilir, isimlerin aldığı her eki alabilirler.

Fiilimsi türleri arasındaki farklar nasıl ayırt edilir?

İsimfiillerle kurulan yan cümleler, özne ve nesne gibi zorunlu ögelerdir; ama sıfatfiiller ve zarffiillerle kurulan yan cümleler seçimliktir. Sıfatfiil yan cümleleri isimleri, zarffiil yan cümleleri ise fiilleri ve cümleleri nitelerler.