Sömürgecilik Tarihi (Avrupa-Amerika) Dersi 6. Ünite Sorularla Öğrenelim

20. yüzyılın başlarında Batı yayılmacılığının tahribatına karşı hangi düşünce yaygınlık kazanmıştır?

20. yüzyılın hemen başında büyük güçler arasındaki rekabetin sömürgeler ve yeni pazarlar adına sıcak çatışmaya dönüşmesi, tarihin en tahrip edici savaşlardan birine neden oldu. Ortaya çıkan tahribatı tamir edebilmek adına Dünya Savaşı sonrasında “demokratik ve özgür milletler düşüncesi” kendisine geniş bir taraftar kitlesi buldu.

I. Dünya Savaşı sonrası emperyalizm sorununun bir süreliğine ertelenmesinde ne etkili olmuştur?

Savaştan sonraki 10 yıl boyunca Milletler Cemiyeti öncülüğündeki “özgür ve demokratik dünya projesi”nin etkisiyle emperyalizm sorunu bir süre için ertelenmiş oldu.

I. Dünya Savaşı sonrasında dünyanın yeni bir sömürgeci rekabete sahne olmasında etkili olan ülkeler hangileridir?

Almanya, Japonya, Rusya ve İtalya gibi ülkelerde baş gösteren diktatör rejimlerin etkisiyle dünya yeni bir sömürgeci rekabete sahne olmaya başladı.

“Soğuk Savaş” olarak adlandırılan iki kutuplu dünyanın en önemli olgusu nedir?

Bolşevik Rusya daha savaş devam ederken emperyalizm karşıtı görünen bir söylemle ortaya çıkmıştı. Sonraki yıllara damgasını vuran bir mücadelenin temelini oluşturacak bu söylem, bir süre sonra yerini farklı kutupların çatışmasına bıraktı. Savaş sonrasında emperyalist yarıştan çekildiği düşünülen Rusya, Stalin idaresinde yoğun propaganda faaliyetleriyle yeni türden bir emperyalist tutumla geri döndü. Başta Avrupa’nın doğusu olmak üzere Asya ve Pasifik’e kadar etki alanlarını genişletmeyi hedefleyen Rusya ile önderliğini Amerika’nın üstlendiği liberal batı arasında yaşanan sosyal, ekonomik ve siyasî çatışma, “Soğuk Savaş” olarak adlandırılan iki kutuplu dünyanın en önemli olgusudur.

I. Dünya Savaşı'ndan hangi sömürgeci imparatorluklar kârlı çıkmıştır?

I. Dünya Savaşı Avrupa sömürgeciliğine ciddi bir darbe indirdiyse de iki büyük sömürgeci imparatorluk İngiltere ve Fransa büyük savaştan yine de kârlı çıkabilmişti. Özellikle İngiltere, Arap coğrafyasında oluşturduğu nüfuz alanlarıyla petrol kaynakları üzerinde önemli bir kontrol sağlamış oldu.

I. Dünya Savaşı sonrasında Avrupa sömürgeciliğinin son başarılı hamlesi nedir?

1936 yılında İtalya’nın Habeşistan’a yönelik operasyonu Avrupa sömürgeciliğinin son başarılı hamlesiydi. Bundan sonraki süreçte Avrupa merkezli sömürgecilik dramatik şekilde düşüşe geçti.

II. Dünya Savaşı sonrasında çöküşü devam eden İngiltere, öncelikle hangi sömürgelerinden çekilmek zorunda kalmıştır?

İngilizler, önce Hindistan arkasından Burma, Sri Lanka gibi önemli sömürgelerden çekilmek zorunda kaldı.

I. Dünya Savaşı sonrasında Avrupa merkezli sömürge imparatorluklarının dağılmasında ciddi bir etkiye sahip olan unsur nedir?

Ulusal mücadele hareketlerinin giderek ivme kazanması.

I. Dünya Savaşı’ndan sonra Arap coğrafyasındaki petrol bölgelerinin tamamına yakın hangi ülkenin elindeydi?

I. Dünya Savaşı’ndan sonra Arap coğrafyasındaki petrol bölgelerinin neredeyse tamamını ele geçiren İngiltere, yüzyılın ortalarına kadar bölgedeki üstünlüğünü devam ettirdi.

Avrupa merkezli sömürge düzeninin sarsılma döneminin tamamlanarak sömürgelerin bağımsızlık süreci başlağı dönem hangisidir?

II. Dünya Savaşı’nın nihayete ermesiyle birlikte Avrupa merkezli sömürge düzeninin sarsılma dönemi tamamlandı ve bundan sonraki dönemde sömürgelerin bağımsızlık süreci başladı.

Sömürgelerin bağımsızlık hareketleri hangi tarihten itibaren hız kazanmıştır?

1946-47’de Suriye ve Lübnan bağımsızlığını elde ederken bağımsızlık hareketleri 1954’ten itibaren daha da hız kazandı.

1960-1964 yıllarında İngiliz sömürgelerinden hangi ülkeler bağımsızlıklarını kazandılar?

Böylelikle Nijerya, Togo, Benin 1960 itibarıyla bağımsız birer devlet olarak ortaya çıktı. Onları 1961’de Tanzanya, Uganda ve Kenya takip etti. Nihayet 1964’te Malavi ve Zambiya bağımsız Afrikalı devletler arasında yerini aldı.

İngiltere hangi yılda Afrika'dan çekilme kararı almıştır? Neden?

1960’lardan itibaren İngiltere’nin geleneksel sömürge sisteminin merkezinde yer aldığı günler artık geride kalmıştı. 1946’da Hindistan’a bağımsızlık garantisi verilmesinin ardından, Batı Afrika’da da yeni bir dönem başladı. Afrika’da iktidarların yerli aşiret liderlerinden, Batı tarzı eğitim almış seçkinlerin eline geçmesi hedeflendi. Zaten ekonomik açıdan sömürgelerin maliyetini üstlenmekte zorlanan İngiltere’de 1959’da işbaşına gelen hükûmetin ilk işi Afrika’dan çekilme kararı almak oldu.

Avrupa imparatorluklarının sömürgeler üzerindeki etkisinin yok olmasının nedeni nedir?

1920’lerde ciddi problemlerle yüzleşmek zorunda kalan geleneksel sömürgeci yapılar özellikle 1929 Kriziyle ekonomik açıdan derin bir darbe almış oldu. Dünyada baş gösteren ekonomik krizle birlikte başta İngiltere olmak üzere Fransa ve diğer sömürge imparatorlukları finansal bir darboğazın eşiğine geldi. Ekonomik çöküntüye bir de giderek artan dış rekabet eklenince durum içinden çıkılmaz bir hâl aldı. Krizi takip eden II. Dünya Savaşı, zaten iyi durumda olmayan Avrupa ekonomilerini daha ağır maliyetlerin altına soktu ve savaş sonrasında Avrupa imparatorluklarının sömürgeler üzerindeki etkisi yok olmaya yüz tuttu.

Geleneksel sömürgeciliğin sona ermesinden sonra ortaya çıkan yeni tip sömürgeciliğin temel özelliği nedir?

İngiliz İmparatorluğu’yla özdeşleşen eski sömürgeci yapının son bulmasıyla birlikte sömürgecilik tarihsel açıdan yeni bir döneme ve forma kavuşmuştur. Amerika’nın başını çektiği yeni tip sömürgeciliğin önceliği ekonomik çıkarlardan ziyade stratejik üstünlüğü elde etmeye yönelikti. Yeni dönemde geleneksel uygulamalardan farklı olarak, siyasî kontrolü ele geçirmek öncelikli hedef olarak belirlenmişti. Ticaret ve kâr bunun doğal sonucu olarak zaten ortaya çıkacak bir süreçti.

ABD merkezli sömürgeci politikaların ve yayılmacılığın ilk uygulamaya konulduğu yer neresidir?

Latin Amerika coğrafyası.

Amerika'nın Latin Amerika üzerindeki etkisi hangi tarihten itibaren âdeta kurumsallaşmaya başlamıştır?

1823’te ABD Başkanı Monroe’nin ilan ettiği doktrin ile kıtanın geneline yapılacak herhangi bir müdahaleyi düşmanca olarak nitelendireceğine dair Avrupalıları uyaran ABD’nin, Latin Amerika üzerindeki etkisi bu tarihten itibaren âdeta kurumsallaşmaya başladı.

Latin Amerika üzerindeki ABD hegemonyası, 20. yüzyılın başlarındaki hangi olayla sağlamlaşmıştır?

1902’deki Venezuella Krizi.

ABD, hangi tarihte “İyi Komşu Politikası” olarak adlandırılan ve Latin Amerika ülkelerinin iç işlerine müdahaleyi asgariye indiren bir dizi uygulamanın altına imza atmıştır.

1930'larda.

Amerika’nın denizaşırı bölgelere yönelik emperyalist faaliyetlerinin ilk adımları hangi bölgeye yönelik olmuştur?

Pasifik.

Hangi ülke Pasifik’i kontrol etme iddiasında olan Amerika’nın ilk önemli durağı, yayılmacı politikaları tecrübe etmesi açısından bir okul, aynı zamanda Amerikan tarzı sömürgeciliğin mahiyetini anlamak bakımından da bir örnek niteliğinde olmuştur?

Filipinler.

Amerika'nın egemenliğinden sonra Filipinler'de hangi uygulamalar hayata geçirilmiştir?

İlhakın hemen ardından öncelikle bölgede Amerikan kurumlarının tesis edildiği görülmektedir. Amerikalı yetkililerin birçoğu danışmanlık ve eğitim hizmetlerini bizzat üstlenmiş durumdaydı ve ulaşılmak istenen hedef kitle yerli elitlerdi. Seçkinlerin eğitilmesiyle birlikte içerde iş birliğine müsait bir kesim oluşturulacak ve onların üzerinden sistemin devamı sağlanabilecekti. Uygulamalar öylesine başarılı oldu ki 1946’daki bağımsızlık anına gelindiğinde başkanlık rejimi, güçler ayrılığı prensibi, iki partili sistemi ve özel mülkiyete verdiği önemle Filipinler âdeta Amerika’yı taklit ediyordu. Aslında ortaya çıkan demokratik Filipin, yerli elitlerle Amerika arasında kurulmuş bir düzenin ya da sistemin dışa yansımasıydı. Fakat yalnızca sınıf mücadelesinin durulmasını sağlayan demokrasi Filipinlere ekonomik büyümeyi getirmediği gibi gelir dağılımındaki eşitsizliğin giderilmesine de katkı sağlamadı. Öte yandan bölgeden ayrılmasına rağmen arkada bıraktığı ekonomik ve askerî kurumlarla Amerika, Filipinleri âdeta kendisine mecbur bırakmış, yeni iktidar sistemin devam ettirilebilmesi için ona müracaat etmek durumunda kalmıştı.

Soğuk Savaş döneminde Amerikan sömürgeciliğinin temel amacı nedir?

Amerika’nın dünya üzerindeki stratejik üstünlüğü ele geçirmeye yönelik çabaları, II. Dünya Savaşı’ndan sonra hız kazandı. Etkin bir savunma stratejisi ve komünizme karşı mücadele temeline oturtulan bu çabaların asıl gayesi hâkimiyet alanı kıta Amerikası ile sınırlı olmayan Asya’nın doğu kıyılarına ve Orta Doğu’ya kadar uzanan âdeta bir imparatorluk inşa etmekti.

Amerikan sömürgeciliği geleneksel sömürge imparatorluklarından temel özellik nedir?

Doğrudan işgal yoluna giden geleneksel sömürge imparatorluklarının aksine Amerika, hedeflediği coğrafyaları ekonomik, siyasî veya askerî baskı araçlarıyla kontrolü altına almayı tercih etmiştir.

Geleneksel sömürge imparatorluklarının hızla gerilediği dönemde dünya siyaset sahnesindeki bir diğer ülke hangisidir?

Sovyetler Birliği

1939-1940 yılları arasında Sovyetler Birliği hangi ülkeleri etkisi altına almıştır?

1939 yılında gerçekleştirdiği Alman-Sovyet Paktı ile Doğu Avrupa’yı Almanya ile paylaşan Sovyetler, ilerleyen süreçte Polonya’nın doğusunu, Estonya, Letonya ve Litvanya’yı kontrol altına aldı. 1939-40 yılları arasında gerçekleşen Fin-Rus Savaşı’yla birlikte sınırlarına Finlandiya’yı da dâhil eden Sovyetler, siyasî ve kültürel etki alanlarını Arnavutluk, Bulgaristan, Macaristan, Romanya ve Polonya’ya kadar genişletmeyi başardı.

II. Dünya Savaşı sonrasında Amerika dünya üzerinde ekonomik açıdan stratejik öneme sahip bölgelerin kontrolünü ele geçirmek için hangi planı uygulamıştır?

“Büyük Bölge” projesi olarak bilinen bu projeyle birlikte dünyanın doğudan batıya kontrolü için gerekli olan noktalar tek tek tespit edildi. Hegemonyanın kontrolünü temin etmek için belirlenen bölgeler yarı kürenin batı kısmı, İngiliz İmparatorluğu’nun eski hâkimiyet alanları ve Uzak Doğu’ydu. Geleneksel imparatorlukların çöküşü ve Uzak Doğu’da Japonya’nın durdurulması, ordunun eşlik ettiği Amerikan yatırımcılarına yeni pazarlara girebilme şansı verdi. “Büyük Bölge” projesinin en can alıcı noktası Orta Doğu’ydu. Bölgedeki zengin petrol rezervleri 1950’lerden itibaren Amerika’nın doğrudan ya da dolaylı olarak çeşitli müdahalelerine sahne oldu.

Soğuk Savaş döneminde "Büyük Bölge" projesinin hayata geçirilmesi noktasında Amerika’nın önündeki engel ne idi?

Sovyetlerin giderek artan gücü ve savaş sonrasındaki toprak kazanımları ve komünist tehdidi.

Soğuk Savaş sürecinin Amerikan iç ve dış politikasına yansımaları nasıl olmuştur?

Soğuk Savaş sürecinin Amerikan iç ve dış politikasına farklı yansımaları oldu. Zaman zaman sertlik yanlısı tutumla kendini gösteren sol karşıtı bir politikayla içerdeki muhalefet bastırılmış, böylece daha etkin bir dış politika izleyebilmenin önündeki önemli bir engel aşılmış oldu. Dışa karşı geliştirilen söylem ise Amerika’nın özgürlüklerin ve demokrasinin yegâne koruyucusu olduğuna yönelikti. Böylelikle dünyanın neresinde olursa olsun bunun için mücadele edeceğini söyleyen Amerika, komünizme karşı oluşturulmaya çalışılan etki alanı dâhilinde Sovyetlere karşı gelişen bütün hareketlere destek vereceğini açıkça ilan ediyordu.

II. Dünya Savaşı’ndan dünyanın en geniş üs ağına sahip devleti olarak çıkan Amerika, denizaşırı coğrafyalarda kaç üsse sahipti?

100’den fazla ülkede 2 bin’den fazla üsde, 30 binin üzerinde Amerikan askeri bulunuyordu.

Amerika'nın Truman Doktrini, Marshall Planı ve Uzak Doğu ülkelerine verilen ekonomik ve siyasî desteklerinin esas amacı nedir?

Doğrudan etki alanını genişletmek.

Soğuk Savaş döneminde Amerika'nın Arap dünyasıyla ilişkilerini sıcak tutmasının nedeni nedir?

Orta Doğu petrolleri üzerinde kontrol sağlamak ve eksen kaymalarını önleyebilmek.

Sovyetler Birliği’nin dağılması ve dolayısıyla Soğuk Savaş’ın sona ermesiyle birlikte Amerikan emperyalizmi için yeni meşruiyet alanı oluşturan unsurlar nelerdir?

Bazı devletleri Birleşmiş Milletler, NATO, SEATO ve Bağdat Paktı gibi çeşitli uluslararası örgütler etrafında toplamak.

Soğuk Savaş döneminde Amerikan emperyazliminin operasyon ve dış müdahale araçlarından biri darbeler olmuştur. Buna örnek ülkeler hangileridir?

Guatemala, Brezilya, Kongo, Dominik Cumhuriyeti, Endonezya, Şili ve bazı Orta Doğu ülkelerinde yapılan operasyonlar ve darbeler bu amaca yönelikti.

Amerika'nın demokrasi söylemi ve komünizm karşıtlığı temelinde Üçüncü dünya ülkelerinde gerçekleştirdiği ekonomik, askeri ve siyasi müdahalelerinin temelinde hangi amaç yer almaktadır?

Dünya üzerinde hâkimiyeti elde etme çabası, küresel ekonomik sömürü sistemlerinin yerleştirilmesine yönelik “özgür bir ticaret dünyası” oluşturma projesi.

Amerika, Çin’i kuşatmak ve Pasifik’i denetleyebilmek adına hangi ülkenin kontrolünü zorunlu görmüştür?

Vietnam.

Amerikan emperyal sisteminin tesis edilmesi için siyasî organizasyonların yanı sıra ekonomik işbirliği araçlarının geliştirilmesine de ihtiyaç vardı. Bunun için ilk ve en önemli adımlardan biri ne olmuştur?

Bretton Woods Anlaşması.

ABD, hangi kuruluşlar aracılığıyla uluslararası piyasalara müdahale edebildiği gibi bunlar sayesinde sağladığı kredilerle sermaye sahiplerinin gelişmesine öncülük ediyor, işbirlikçilerinin iktidarını güçlendiriyordu?

Dünya Bankası, Uluslararası Para Fonu (IMF) gibi ABD’nin uluslararası ekonomiyi kontrol edebilmesine aracılık edebilecek kuruluşlar.

Soğuk Savaş’ın ilk dönemlerinde komünizme karşı mücadelede ön plana çıkan diğer bir Amerikan politikası nedir?

Truman Doktrini'dir.

Kore ve Vietnam tecrübelerinden sonra yalnızca Amerikan şirketlerinin denizaşırı yerlerdeki kontrolü elde etmede yeterli olmadığını gören Amerika, Uzak Doğu’da nasıl bir politika uygulamaya yöneldi?

Asya ülkelerinin kendi yerli yatırımcılarına destek vermeye başladı.

Hangi olay Vietnam Savaşı’ndan bu yana Amerika’nın yaşamış olduğu en büyük mahcubiyetlerden biri olarak tarihe geçti?

1979 İran Devrimi.

Sovyetler Birliği’nin dağılmasının ardından Amerika’nın küresel yayılmacı politikalarının tüm hızıyla devam ettiğini gösteren olaylar nelerdir?

Orta Doğu, Kafkasya, Afrika ve Balkanlar’da yapılan yeni planlamalarla Amerika Sovyetlerden arta kalan bölge-leri kontrol altına almayı hedefledi. Bu süreçte Afganistan ve Irak’taki işgaller, Türkistan coğrafyasında inşa edilmeye çalışılan yeni üsler, 1991 Körfez Savaşı, 2003 Irak işgali, Arap Baharı.