Osmanlı İktisat Tarihi Dersi 7. Ünite Sorularla Öğrenelim

Fütüvvet felsefesini anlatmak üzere Selçuklu Sultanı’nın daveti üzerine 1205’te Anadolu’ya gelerek yaptığı halkı irşad gezilerinde fütüvveti iktisadi ahlak yönünden de ele alarak Ahi-Fütüvvet anlayışını geliştiren, ve bu konu hakkında “Letaif-i Hikmet” adlı eserinde detaylı bilgi veren kişi kimdir?

Ahi Evren (1171-1261)

Ahi Evren esnaf üretim birlikleri öncülüğünde üretimin yeniden organizasyonu
teorisini 1205 yılında nerede ve ilk olarak hangi sektörde uyguladı?

Kayseri'de deri sektöründe uyguladı.

1220 yılında ününü duyarak Ahi Evran'ı kayseri'de ziyaret eden Anadolu  Selçuklu sultanı kimdir?

Alaattin Keykubat

Ahi Evran dergâhını Konya'ya hangi yılda kurmuştur?

1221

Yavuz Selim’in Kahire ve Tebriz’den getirilen 1500 tüccar ve sanatkârı nerede iskân etmiştir?

İstanbul'da iskân etmiştir.

Esnaf birliklerinin manevi merkezi neresiydi?

Esnaf birliklerinin manevi merkezi Kırşehir’di.

Evliya Çelebi’ye göre, 1637’de IV. Murat Bağdat seferine çıkarken İstanbul'da kaç grup ve kaç lonca vardı?

Evliya Çelebi’ye göre, 1637’de IV. Murat Bağdat seferine çıkarken esnaf birliklerinin İstanbul’da yaptıkları bir geçit töreninde esnafın hepsi dahil olmak üzere, 57 gruba ayrılmış toplam 1109 lonca vardı.

Ahibaba nedir? Ahibaba hakkında bilgi veriniz.

Esnaf şeyhi de denilen Ahibaba, yalnızca bir esnaf birliğinin değil, belirli bir mekânda teşkilâtlanmış tüm esnaf birliklerinin üstünde ve tüm bu esnafı, esnaf birliklerini temsil etmekteydi. Esnaf birliklerine seçilen âmirleri/yöneticileri onaylamak, gerektiğinde değiştirmek, esnaf nizamını oluşturmak, onaylamak ve denetlemek gibi esnaf birlikleri üstü bir âmirdi. Bölgeyi temsilen bu üst esnaf âmiri, Kırşehir Ahi Evren Vakfı tarafından seçilip görevlendirilmekte, mahallin kadısı, bu seçileni ilâm göndererek Divan-ı Hümayun’a arz etmekte, merkezi otoritenin de onaylaması ile bu kişiye esnaf şeyhi/Ahibaba berâtı verilmekteydi.

Esnaf-Sanayi birliklerinin yönetiminde etkili olan kethüda hakkında bilgi veriniz.

Esnaf birliğinin yöneticisi idi. Esnaf birliğinin ustaları tarafından, ustalar arasından seçilmekteydi. Karar, ilgili bölge kadısı tarafından ve Divan-ı Hümayun tarafından onaylanıp seçilen kişiye kethüda beratı verilmekteydi. Kethüda, esnaf birliğinin talep etmesi halinde birlik dışından da atanabilmekteydi.
Kethüda, esnaf birliğini temsil etmekteydi. Esnaf birliğini yönetmek, esnaf birliğiyle ilgili her hususu görüşmek, karara bağlamak ve uygulamak, esnaf nizamını uygulamak, yeniden düzenlemek, değiştirmek, diğer esnafa ait nizamnamelere ve devletin vazettiği kanunlara uyulmasını sağlamak gibi esnaf birliği ile ilgili önemli hak ve sorumlulukları vardı. Yöneticisi olduğu esnaf birliğinin ustalarının verdiği karar ile görevden alınabilmekteydi. Kararın ilgili kadı tarafından onaylanması gerekiyordu.

Esnaf-Sanayi birliklerinin yönetiminde görev alan yiğitbaşı hakkında bilgi veriniz.

Yiğitbaşı, kethüdanın yardımcısıdır. Kethüdanın teklifi üzere, esnaf birliği ustaları tarafından seçilmekte veya görevden alınmaktaydı. İlgili kadının onayı gerekmiyordu.

Esnaf (Lonca) ustaları ve İhtiyar (Ak Sakallı) ustalar hakkında neler söylenebilir?

Esnaf birliğinin yönetim kuruludur. Esnaf birliği ustaları arasından seçilir. Esnaf yöneticilerini seçmek veya görevden almak, çıraklığa alma, kalfalığa veya ustalığa yükselmek için gerekli yeterliliği ölçmek ve onaylamak başlıca görevleridir.

Çırak, Kalfa ve Usta'nın görev ve terfileri hakkında bilgi veriniz.

Esnaf birliğinin üretim faaliyeti, ustaların işlettiği dükkân veya atölyelerde gerçekleşir.
Esnaf birliklerinde çalışanları ustalar, kalfalar ve çıraklar oluştururdu.
Yükselebilmek için ehliyet ve liyakat esastır. Bu yolda her şey sıralıdır, teşkilatın en büyüğü bile keyfî hareket edemezdi. Esnaflığa giren genç, mesleğinde uzmanlaşmadıkça ve zamanı gelmedikçe yükselemez ve ayrı dükkân açamazdı.
Usta işletmenin (dükkân/atölye) sahibi ve yöneticisidir. Usta olmadan işletme
açılamaz. Ancak her ustanın da işletmesi yoktur. Genellikle kalfalıktan yeni ustalığa terfi etmiş olan bu nedenle henüz işletme açamamış olan ustalar, işletme açana kadar, işletmesi olan ustaların yanında yardımcı olarak üretim faaliyetlerine devam ederler.

Çıraklıktan kalfalığa, kalfalıktan da ustalığa yükselme süresi hakkında bilgi veriniz?

Her esnaf birliğinde işin niteliğine göre, çıraklıktan kalfalığa yükselme, kalfalıktan da ustalığa yükselme süresi farklıdır. Debbağlık, kuyumculuk gibi bilgi beceri gerektiren mesleklerde ustalığa yükselmek için çıraklık ve kalfalık aşamasında mesleği öğrenme süresi 15-20 yıldır.
Mesleği öğrenme süresi ortalama 10 yıldı. Yani 10-12 yaşında bir meslekte çırak olarak işe başlayan bir işçi 20-22 yaşında mesleği öğrenmiş birisi olarak ustalık beratını alıp işletme açma hakkına sahip oluyordu. İşletme açabilme süresi ise, yine mesleğine göre değişmekle beraber 2-5 yıl arasındaydı. Yani 10-12 yaşında bir mesleği öğrenmek üzere çırak olarak işe giren bir işçi, mesleği öğrenerek 24 veya 27 yaşında işletme açarak müteşebbisliğe yükselmekteydi.

Osmanlı narh uygulamasında temel ölçü nedir?

Osmanlı narh uygulamasında temel ölçü, arz ve talep şartları olup, tekelci eğilimlerin tesiri giderilmek istenmektedir. Bu şartlar değiştikçe, tesbit edilen fiyatlar da değişiyordu. Özellikle ziraî ürünlerde arz şartlarının çok değişken olması, böyle bir uygulamayı zorunlu kılıyordu. Yine talebin normalin üstünde yükseldiği Ramazan ayı öncesinde de fiyatların yeniden tesbiti gerekiyordu.

Osmanlı'da narhların tesbiti kimin göreviydi?

Narhların tesbiti kadıların başkanlığında kurulan komisyonların göreviydi. Bir malın fiyat tesbit komitesi ilgili esnafın şeyh, kethüda, yiğitbaşı, ehl-i hibre gibi yönetici ve uzmanlarıyla halkın temsilcilerinden oluşuyordu.

Osmanlı'da esnaftan fiyatların yükseltilmesi talebi geldiğinde ne gibi bir yöntem uygulanırdı?

Esnaftan fiyatların yükseltilmesi talebi geldiğinde komite huzurunda çaşni tutulur, yani bir üretim süreci oluşturulur; malın hammadde halinden nihaî mal oluncaya kadar geçirdiği safhalardaki maliyetleri, iş saatleri ve ücretler müşahede ile tesbit edilir, yeterli kâr bırakması halinde fiyatların yükseltilmesine gerek duyulmazdı.

Osmanlı'da ortalama kâr ne kadardı?

Ortalama kâr işin özelliğine göre, genellikle % 10-20 arasında değişmektedir. Yine de kahve gibi ülkenin uzak bölgelerinden getirilen veya ithal edilen malların maliyetlerinin tesbitinde güçlükler olduğundan esnaf ile kadılık arasında bir pazarlık marjı bırakıldığı anlaşılıyor. Tesbit edilen narh, gerekli belgelerle tesbit edildikten sonra kadı sicillerine geçirilir ve esnaf ile halka ilan olunurdu. Hassa pazarbaşının muhtesiplikçe onaylanmış bir narh defterini her ay İstanbul şehreminine teslim etmesi bir gelenekti.

Fiyat ve kalite denetimi ve verilen cezalar hakkında bilgi veriniz.

Fiyat ve kalite denetiminde, bizzat esnaf teşkilatının iç denetimi önemlidir. Daha sonra muhtesip, kadı, sadrazam ve nihayet padişah denetimlerde bulunuyordu. Sistemi bozmak isteyenler, kalebendlik ve cezirebendlik gibi cezalara çarptırılıyorlardı. Yine zarur( gıda maddelerine verilen narhı ihlâl ederek yüksek fiyatla satan esnaf, yani ihtikâr yapan vurgunculara (muhtekir) idama varan cezalar verilebiliyordu.

Osmanlı esnafının tarihsel dönüşümünde etkili olan değişikliklerin başında ne gelir?

Osmanlı esnafının tarihsel dönüşümünde etkili olan değişikliklerin başında 16. yüzyılda baş gösteren nüfus artışı ve kentlere göç gelir. Nüfus artışını takiben 17. yüzyıldan itibaren kentlere göç başlamış ve genel nüfus içerisinde kent nüfusunun payını % 10’lardan % 20’lere çıkaran süreç başlamıştır.

Beykoz Kâğıt ve Çuka Fabrikası ne zaman kurulmuştur?

1805 yılında kurulmuştur.