Osmanlı İktisat Tarihi Dersi 6. Ünite Sorularla Öğrenelim

Para nedir?

Üzerinde belirli semboller olan, belirli renkteki ve ölçekteki madenler ve kağıtlar para olarak tanımlanır.  

Paranın ekonomik yapı içerisinde üstlendiği 3 temel fonksiyon nedir?

• Değişim aracı olma
• Hesap birimi olma
• Değer muhafaza aracı olma

Akçe ya da akçayı Batılı kaynaklar ne olarak belirtirler?

Akçe ya da akçayı Batılı kaynaklar yunanca aspron kelimesinden esinlenerek, asper ya da aspre olarak belirtirler. Bu terim, 12. yüzyılda Irak Selçukluları tarafından kullanılmıştı.

Osmanlılar İlhanlı hakimiyeti süresince ve bu hakimiyet bittikten sonra para basımı noktasında nasıl bir metod izlediler?

Osmanlılar İlhanlıların egemenlikleri süresince kendi adlarına sikke basmadılar; gereksinimlerini karşılamak için küçük değerli isimsiz sikkeleri sınırlı miktarda piyasaya sürdüler.
Osmanlılar kendi adlarına ilk sikkeyi İlhanlıların Anadolu’daki egemenliklerinin sona ermesinden sonra, Orhan Bey zamanında (1326-27) bastırdılar.

15. yüzyılın son çeyreğinde altın sultaninin piyasaya sürülüşüne kadar Osmanlı sikkeleri hangi metallerden oluşuyordu?

15. yüzyılın son çeyreğinde altın sultaninin piyasaya sürülüşüne kadar, Osmanlı sikkeleri gümüş akçe ile bakır mangırdan oluşuyordu. Mangır, mankur ya da pul adı verilen bakır sikkeler, küçük hacimli alış verişlerde kullanılan, bozuk para hükmündeki küçük paralardır.

Kanuni Sultan Süleyman ve II. Selim dönemlerinde Osmanlı Devleti'nde darphanelerin durumu hakkında ne söylenebilir?

Osmanlılar kendilerinden önceki devletlerin yolunu izleyerek, önde gelen ticaret ve kent merkezleri ile önde gelen madenlerde veya onların yakınında çok sayıda darphane kurdular. Kanuni Sultan Süleyman ve II. Selim devirlerinde imparatorluk içinde 70’in üzerinde darphanenin faaliyette bulunduğu bilinmektedir. Sayılarının çokluğuna rağmen, devlet darphaneleri yakından denetliyordu. 

Osmanlı Devleti yabancı sikkelerin tedavülüne izin vermekteydi. Dolaşımdaki diğer paralar iki büyük gümüş paraydı. Bunlar hangi ülke kaynaklıydı ve adları neydi?

Osmanlı Devleti yabancı sikkelerin tedavülüne izin vermekteydi. Dolaşımdaki diğer paralar iki büyük gümüş paraydı: Hollanda kaynaklı esedi kuruş ve İspanya
kaynaklı real kuruş. Real kuruş 17. yüzyılın ortalarına kadar popülerdi, fakat bu tarihten itibaren ortadan kayboldu. Esedi kuruş işte bu ortadan kayboluştan sonra popüler para oldu.

Osmanlıların kendi adlarına bastırdıkları ve sultani ya da hasene-i sultaniye adı verilen ilk altın sikkeler hangi padişah döneminde basıldı?

Fatih Sultan Mehmed

16. ve 17.  yüzyıllarda Osmanlı Devleti'nde tefecilerin durumu hakkında neler söylenebilir?

Bir kredi kurumu olarak, yasal olmasa da realite olduğu tartışılmaz bir varlık olarak tefecileri görmekteyiz. Osmanlı mahkeme kayıtlarına bakıldığında, 16. yüzyılda Anadolu’da Kayseri, Karaman, Amasya ve Trabzon gibi kentlerde ve çevrelerinde, borç verenlerle alanlar arasında çok yoğun ilişki ağlarının geliştiği görülebilir. 17. yüzyılda Bursa ve Edirne gibi büyük kentlerde en büyük servetler, mal varlıklarının büyük bir bölümünü faizle borç alıp veren kişilerin elindeydi. Edirne’de yüksek bürokratlar da borç vermekteydiler. İstanbul’da sadece özel kişilere değil, devlete de kısa vadeli borç verebilen Rumlar ve Yahudiler, en büyük sarraflar arasındaydılar

Eshâm nedir?

Vergi gelirlerindeki bu kayıp üzerine mali bürokrasi Eshâm adı altında yeni bir iç borçlanma yöntemi geliştirdi. 1775’te yürürlüğe giren bu yöntemde devlet, bir vergi kaynağının yıllık gelirini önceden ve kuruş cinsinden belirlemekteydi. Bu miktar daha sonra çok sayıda hisseyse bölünmekte ve hisselerin her biri, kendilerine ömürleri boyunca her yıl muaccele olarak adlandırılan o sabit geliri sağlamak üzere alıcılara satılmaktaydı. Gelir ortaklığı sistemine benzeyen bu yöntemin yürürlüğe girmesinden 17 yıl sonra yapılan bir hesaplama, halka dağıtılanın hazine kazancından fazla olduğunu ortaya koymuştur. Bu da bu yöntemin, borçlanma yönünden pahalı bir yöntem olduğu sonucunu ortaya çıkarır.

Gresham Kanunu olarak da bilinen ilke hakkında bilgi veriniz.

Gresham Kanunu olarak da bilinen “kötü para iyi parayı kovar” ilkesi, halkın her zaman itibarı yüksek parayı stoklama, yani piyasadan çekme, itibarı düşük parayı da kullanma, yani piyasaya sokma eğiliminde olduğunu söyler.

Osmanlı tarihinin en büyük tağşişleri hangi padişah döneminde yapılmıştır?

1768’lerden başlayıp 1840’lara kadar süren sık savaşlar ve reformlar, Osmanlı para sistemini olumsuz etkilemiş ve devlet iç borçlanmaya ağırlık vermek ve tağşişe başvurmak zorunda kalmıştır. Osmanlı tarihinin en büyük tağşişleri II. Mahmut döneminde (1808-1839) yapılmış ve gümüş içerikli Osmanlı parası bu dönemde bakır mangıra ya da pula dönüşmüştü.

Osmanlıda ilk altın lira ve gümüş kuruş ne zaman darbedilmeye başlandı?

İlk altın lira (altın mecidiye) 1843’te, gümüş kuruşlar (gümüş mecidiye) ise ertesi yıl darbedilmeye başlandı.

Osmanlı’da ilk kâğıt paralar kaime adıyla ne zaman tedavüle çıkarılmıştır?

1840 yılında tedavüle çıkarılmıştır.

Osmanlı Devleti'nin ilk bankasının adı nedir ve kim tarafından ve hangi yılda kurulmuştur?

Galata bankerleri ilk bankalarını 1840’larda kurabildi. Bankerler Osmanlı devletinin teşvik ve desteğiyle imparatorluğun ilk bankası olan Dersaadet Bankası’nı (Banque de Constantinople) faaliyete geçirdiler. Ancak araştırmacılar bankanın ne zaman kurulduğu noktasında 1845-6, 1846, 1847 ve 1849 yılları gibi farklı tarihler sunmaktadırlar.

Bank-ı Osmani-i Şahane (Osmanlı Bankası) kim tarafından ne zaman kurulmuştur?

1863 yılında Fransız ve İngiliz sermayesi tarafından Bank-ı Osmani-i Şahane (Osmanlı Bankası) kuruldu.

27 Ağustos 1888 tarihli Nizamname ile kurulmuş olan Ziraat Bankası hakkında bilgi veriniz?

Banka çiftçilere ipotek karşılığı kredi veriyordu. İzlediği kredi politikasına göre, ipotek karşılığı veya hiçbir arazisi olmayan çiftçiye toprak sahibi birinin kefaleti ile kredi açıyordu. Ziraat Bankası kuruluşundan 1909 yılına kadar kendi kaynakları ile büyüyen bir banka olmuş, sağladığı kârlar kredi sermayesine kaynak teşkil etmiştir. 

Osmanlıda borsa ne zaman kurulmuş ve faaliyete geçmiştir?

Borsa 13 Nisan 1866 tarihinde çıkarılan bir kararname ile kurularak, Galata’da faaliyete geçmiştir. Bazı kaynaklar kuruluş tarihini kabul etmekle birlikte, faaliyete geçme tarihini 1873 olarak göstermektedirler.

Aslında ilk borsa, gayrı resmi olarak Galata bankerleri tarafından 1864’te kurulmuştur. Kaime borsası nizamnamesi Şura-yı Devlet ve sadrazam tarafından onaylanmasına rağmen, padişahın iradesine takılmıştı. Ancak gayrı resmi olarak borsanın çalıştığını gazetelerdeki ilanlardan anlıyoruz. Bu borsaya dâhil olanlar 1865 yılında aralarında özel bir nizamname meydana getirmişlerdir.

Rüsûm-ı sitte nedir?

Altı vergi anlamına gelen Rüsûm-ı sitte, damga, içki, balık avı, tuz, tütün ve ipekten alına vergileri toplu olarak ifade etmektedir.

Kambiyo Muamelâtı Merkez Komisyonu hakkında bilgi veriniz?

Birinci Dünya Savaşı yıllarında Osmanlı parasına dış piyasalarda bir istikrar kazandırmak isteyen Osmanlı hükümeti, kambiyo işlemlerini denetlemek amacıyla yeni bir düzenleme yaptı ve Kambiyo Muamelâtı Merkez Komisyonu’nu kurdu. Komisyonun çalışmaları sayesinde dışarıya para ve servet kaçışı bir ölçüde önlenebilmiş ve Osmanlı parasının yabancı paralar karşısında istikrarı sağlanabilmiştir. Komisyon faaliyetlerini savaşın sonuna kadar devam ettirmiştir.