XIX. Yüzyıl Türk Dünyası Dersi 8. Ünite Sorularla Öğrenelim

Buhara Hanlığında ise Rus yönetimi farklı bir siyaset izledi; Rus yetkilileri mutaassıp ulemanın halktaki Rus karşıtı duyguları beslediğine inandıkları için, ulemanın gücünü zayıflatacağı düşüncesiyle, buradaki usûl-i cedit okullarını desteklediler.

Toplantıda Taşkent’te bir Müslüman Dinî İdaresi kurulması ve Tatarların Türkistan’da mülk edinmesini yasaklayan kanunun kaldırılması istendi.

1914 yılında Fergane’yi ziyareti sırasında Türkistanlı kadınlara rastlamayan Zeki Velidî Togan, "Bizim [Tatar ve Başkurt] örtülü kadınlarımız Fergane kadınlarıyla karşılaştırılamayacak derecede ileri seviyededir." diyerek bu durumun bir gerileme olduğunu dile getirmektedir. Zira 400-500 sene önce Türkistan kadınları sosyal hayatın içinde aktif olarak görülebiliyorlardı.

Ekim 1909’da, İstanbul’da Abdurrauf Fıtrat ve Osman Hoca, “Buhara’da Ta’mîmi Maârif Cemiyeti” adında bir hayır cemiyeti (derneği) kurdular. Türkistan’da ve özellikle Buhara’da eğitimi yaygınlaştırmayı ve okullar kurmayı amaçlayan bu dernek, 1910-14 yılları arasında yüzden fazla öğrenciyi tahsil için İstanbul’a getirmeyi başardı.

İttihat ve Terakkinin örgütlenme tarzındaki gizlilikten etkilenen Buharalı genç aydınlar kendi ülkelerinde benzeri bir yapılanmaya gittiler ve Aralık 1910’da Buhara’da “Terbiye-i Etfal” (Çocukların Eğitilmesi) adında gizli bir dernek kurdular. Dernek sadece ilmi işlerle uğraşacak, siyasete karışmayacak, asıl işi İstanbul’a öğrenci göndermek olacaktı.

1886’da Hıristiyan olmayanların Orta Asya’da mülk edinmelerini yasakladı. 1911 yılında ise Müslüman okullarındaki öğretmenlerin öğrencilerle aynı milliyetten olması şartını getirildi. Bu yolla Özbek, Kazak ve Tacik çocuklarının Tatar öğretmenler tarafından eğitilmesinin önü alınmak istendi. Daha sonra ise Tatarların Türkistanlı öğrenciler için okul açmaları yasaklandı.

İlk nesil Ceditçiler eğitimlerini medreseden almışlardı ve daha çok Fars kültürünün etkisindeydiler. Onlardaki Rus tesirleri yüzeyseldi. İkinci nesil Ceditçiler ise medrese eğitiminin yanında Rus okullarında da eğitim görmüşler ve daha fazla Rus etkisine maruz kalmışlardı. Eski kurumları ve geleneksel uygulamaları daha sert bir şekilde eleştiriyorlardı.

Önceki yıllarda Türkistanlıların davasını destekleyen inkılâpçı sosyalistler (SR’ler) ise Rus göçü ve toprak meselesinde Rus köylüsünün tarafını tuttular ve bu tutumlarıyla Müslümanları kendilerinden soğuttular.

Genç Buharalılar, daha ilk günlerde bile Ruslar tarafından kullanılacaklarını anladılar. Bu durumdan kurtulmak için işbirliği içinde oldukları Rusların etkisinden sıyrılmak ve durumlarını güçlendirmek zorundaydılar. Bir taraftan Emir’i takip ederek onun tamamen çekip gitmesini sağlamaya çalışırken, diğer yandan Basmacıları yanlarına çekerek Buhara’yı askeri bakımdan güçlendirmek ve fırsat olduğunda Kızıl Orduyu Buhara’dan çıkarmak istiyorlardı.

Buhara Emiri Ceditçilere düşman olduğundan ve Rusya’yı kızdırmaktan çekindiğinden dolayı yardıma yanaşmadı.

Görüldüğü gibi, ilk gazeteler hep kısa ömürlü oldular; söylemek istediklerini bir çırpıda söyledikten sonra hükümet müdahalesiyle kapandılar. Bazen de okuyucu yokluğu veya maddi zorluklar sebebiyle kapanmak zorundan kaldılar. Dolayısıyla gazete çıkarılmasıyla ilgili bir serbestiden bahsedilmesine rağmen, Rus hükümetinin gazeteler üzerindeki denetimini de görmekteyiz.

1924’te Sovyet Rusya, Harezm Halk Cumhuriyetini ortadan kaldırıp topraklarının büyük bir kısmı Özbekistan’a, geri kalanı Türkmenistan’a bağladı.

Buhara medreseleri Tatar gençleri için bir bilgi kaynağı oldu. Bu tarihten sonra ise Rusyalı Tatarlar Türkistanlı dindaşlarını aydınlatma görevini üstlendiler. Türkistan gençlerinden bazıları modern tarzda eğitim veren Orenburg’daki Hüseyniye Medresesi ile Ufa’daki Âliye Medresesinde okumaya başladılar.

Hamza Hakimzade Niyazi, Abdullah Kadiri, Çolpan (Abdülhamid Süleyman) ve Feyzullah Hocaev.

Türkistanlı aydınlar, 4-8 Nisan’da Taşkent’te bir kongre yaparak Rusya’nın yeni yönetiminin nasıl şekillenmesi gerektiği konusunu tartıştılar. Aydınlardan bir kısmı (Çokayoğlu ve Şâhiahmedov) üniter ve demokratik bir Rusya içinde kültürel özerklikten yana tavır aldılar. Mahmud Hoca Behbudî, Zeki Velidî ve arkadaşları ise federasyonu savundular.