Tarihi Coğrafya Dersi 5. Ünite Sorularla Öğrenelim

Genel anlamıyla kaynak, bilgi veren malzeme olup esasen insanın söylediği, yazdığı ya da ürettiği her şey bu kapsama girer; ancak her bilgi veren malzeme de kaynak olma özelliği taşımaz.

Hiyeroglif, Yunanca “Hieros (Kutsal) + Glypho (Yazıt)” kelimelerinden oluşur ve “Kutsal Yazıt” anlamına gelir. Alfabeyi oluş- turan har erin de kökeni kabul edilen bazı resim ve şekillerden oluşan bir yazı türüdür.

Yüzey verileri denildiğinde, araziye çıkarak veri toplayan disiplinlerden; arkeoloji, tarih, sanat tarihi, botanik, coğrafya ve tarihi coğrafyada öncelikle, sahada herhangi bir işlem yapmadan toprak üzerinde/yüzeyde bulunabilecek unsurlar/veriler anlaşılmaktadır.

İlk yazı, Mezopotamya’da yaklaşık, MÖ. 3500’lerde kullanılmaya başlanmıştır. 

Geçmişe ait kolayca ulaşılabilen yerleşme izeleri nelerdir?

Geçmişe ait kolayca ulaşılabilen üç tür yerleşme izi vardır; höyükler, tümülüsler ve mağaralar.

Arkeolojide esas olan maddi kültür belgeleri, uygarlık tarihinin başlangıcından, yani insanoğlu- nun ilk aleti yaptığı andan bugüne kadar, yine insa- nın yaptığı ya da doğada bulduğu biçimi ile kendi gereksinimleri için kullandığı nesnelerin tümüdür.

Türkiye’de arkeoloji çalışmaları ne zaman başlamıştır?

Türkiye’de arkeoloji çalışmaları, XIX. yüzyılın ikinci yarısında başlamıştır.

Aslı Grekçe mouseion (Lat. museum) olan müze, Grek mitolojisindeki Mousa denilen dokuz ilham perisinin adından türetilmiştir ve sözlük anlamı “Musalar’ın yeri/tapınağı”dır.

Sözlüklerde nesne, belli bir ağırlığı ve hacmi, rengi olan her türlü cansız varlık, şey, obje olarak tanımlanmaktadır. Dolayısıyla müzelerde bulunan ve sergilenen her unsur, esasında objedir ve diğer tüm verileri kapsamaktadır. Fakat yazının sahip olduğu önemden dolayı, yazılı objeler ayrı bir grup kabul edilmiştir.

Tarihi dönemlere ait yazılı kaynaklar günümüzde müzelerde veya çıkartıldıkları alanlardaki ören yerlerinde muhafaza edilmektedir.

Tarihin bilinen ilk yazılı belgeleri nelerdir ve kimler tarafından üretilmiştir?

Tarihin bilinen ilk yazılı belgeleri Sümerler tarafından MÖ. 3500’lerde çivi yazısıyla hazırlanmıştır.

Anadolu’ya ilk yazı Asur ticaret kolonileri döneminde girmiş ve sonraki medeniyetlerce hep kullanılmıştır.

Arşivler; milletlerin milli kültür ve tarih miraslarını muhafaza ederek gelecek nesillere intikal ettiren ve bu sebeple ait oldukları milletlerin milli hafızaları ve tapu senedi hüviyetindeki müesseselerdir.

Birim arşivi: Kurum ve kuruluşların görev ve faaliyetleri sonucu kendiliğinden oluşan ve bu kuruluşların çeşitli birimlerinde güncelliğini kaybetmemiş olarak aktif bir biçimde ve günlük iş akımı içinde kullanılan arşivlik malzemenin belirli bir süre saklandığı arşivlerdir.

Kurum arşivi: Kurum ve kuruluşların, merkez teşkilatların içinde yer alan ve arşiv malzemesi ile arşivlik malzemenin birim arşivlerine nazaran daha uzun (10-14 yıl) süreli saklandığı merkezi arşivlerdir.

Devlet/Merkez arşivi: Devlet kurumlarından bakanlıklar, bağımsız genel müdürlük, işletme ve kurumlar esas alınarak, yıl faktörüne sadık kalınmak üzere dokümanlar tasnif edilerek merkezi biçimde saklanan arşivlerdir.

Özel arşivler: Arşiv malzemesi niteliğinde olup da, kamu kurum ve kuruluşları dışında kalan gerçek ve tüzel kişilerin elinde bulunan benzeri belgelerin oluşturduğu arşivdir.

Bunlar genel anla da; ferman, berat, emir, hüküm, ahidname ve muahedenameler gibi hükümdarın imza, mühür, tuğra ya da damgasını taşıyan belgelerle, bunların resmi kopyaları, divan ve meclislerin müzakere ve kararları, kanunname, nizamname, adaletname gibi zamanının hukuki ve adli kararlarını içeren dosya ve siciller, özel sözleşmelerin tescil edildiği noter belgeleri ve mektuplar, vakfiyeler ve vakı arla ilgili kayıtlar, mühimme, ahkam, tahrir, avarız, cizye, temettuat, nüfus vb. sosyal, ekonomik, askeri ve idari bir takım gerekçelerle kayıt altına alınan defterlerden oluşmaktadır.

Eski çağlardan itibaren merkezi otorite kurmuş olan devletler, nüfusu ve ekonomik güçlerini bilmek, idare ettikleri toprakları bütün yönleriyle tanımak istemişlerdir. Dolayısıyla sanayi öncesi tarım toplumu yapısına sahip bütün devlet ve imparatorluklar, vergi ve vergi nüfusunu belirlemek için çeşitli sayımlar yapmışlardır. Bilhassa Akdeniz’de kurulmuş hemen bütün devletlerde vergi, gelir ve nüfusun tespiti amacıyla, arazi ve nüfus sayımları yapılmıştır. Belirtilen sayımların sonucunda ortaya çıkan kayıtlar, her ülkede değişik adlarla anılmış olup bu kayıtlara Osmanlı’da Tahrir Defteri, İngiltere’de Domesday Book, Sicilya’da Ceraid, Divan veya Defatir, Mısır’da Revk/Rok, İlhanlılar’da Kanun veya Yasamişi gibi isimler verilmiştir.

Mufassal Tahrir Defterleri nedir?

Mufassal Tahrir Defterleri: Arazi tahririnin ayrıntılı dökümünü içeren mufassal/ayrıntılı defterler, hane esası üzerinden vergi ödeyen şahısların isimlerini, hukuki durumlarını, mükellefiyetlerini, imtiyazlarını ve ellerindeki arazilerin dökümüyle, ödedikleri vergilerin tamamını kapsamaktadır.

Mahkeme kayıtları da denilen bu defterler, mahkemeye intikal eden olayların kayıt altına alınması sonucu oluşmuştur.

Bunlar, muhtevalarına bakıldığında, geçmiş yıllardaki önemli olayları özetleyen ve ait oldukları yılların müessese ve hal tercümeleri gibi çeşitli konular hakkında son derece kısa ve önemli bilgiler veren eserlerdir.