Osmanlı Tarihi (1789-1876) Dersi 5. Ünite Sorularla Öğrenelim

Fransa’nın aracılığıyla İbrahim Paşa ile yapılan görüşmeler sonucu 14 Mayıs 1833’te Kütahya Barışı yapılmıştır. Buna göre Mehmed Ali Paşa’ya Mısır ve Girit valiliklerinden başka Şam valiliği, oğlu İbrahim Paşa’ya da Cidde valiliğine ek olarak Adana valiliği verilmiştir. İbrahim Paşa’nın Anadolu harekâtı sırasında kendisine destek verenler affedilecek ve İbrahim Paşa, Sultandağı’nın gerisine çekilecektir. Mehmed Ali Paşa veraset ve tazmi- nat şartlarından vazgeçecekti.

Antlaşmanın 1. maddesinde iki devlet arasında “ebedî sulh ve ittifak” olduğu, yapılan ittifakın sadece tarafların her türlü tecavüzden korunması amacını güttüğü, dolayısıyla iki tarafın asayiş ve emniyetine dair her türlü hususun noksansız olarak tanzim edileceği ve bunu temin için karşılıklı maddî yardımlaşma ve etkili dayanışma içinde olunacağı vurgulanmaktaydı. 2. maddede, 14 Eylül 1829 tarihli Edirne Antlaşması ve bu antlaşmaya dahil edilen iki devlet arasında daha önce yapılmış bütün antlaşmalar tasdik ediliyordu. 3. maddede tarafların birbirlerini muhafaza ve müdafaasının yapılan ittifakın esası, Osmanlı Devleti’nin tam istiklal ve istikrarının Rusya’nın samimi arzusu olduğu belirtilmekteydi. Ayrıca Rusya Babıali’nin kara ve deniz kuvvetlerine tekrar ihtiyaç duyabileceği, yeni durumlarla karşılaşılması hâlinde ihtiyaç gösterilecek miktarda kuvvetin karadan ve denizden sevkini taahhüt etmekteydi. Böyle bir durumda yardım için talep edeceği kara ve deniz kuvvetlerinin sevk ve idaresi Babıali’nin uhdesinde olacaktı. 4. maddeye göre tarafların hangisi diğerinden yardım görürse gönderilecek kara ve deniz kuvvetlerinin iaşe masraflarını da üstlenecekti. 5. maddede yapılan antlaşmanın uzun süre geçerli olması tarafların samimi arzusu olmakla beraber zamanla antlaşmada bazı değişikliklerin yapılmasını gerekli kılacak durumların oluşabileceği düşüncesiyle antlaşmanın geçerlilik süresi sekiz yıl olarak belirlenmiştir. Bu sürenin sonunda mevcut duruma göre antlaşmanın yenilenmesi hususu tekrar müzakere edilecektir. 6. maddede bu antlaşmanın iki ay içinde onaylanacağı ve onaylanmış nüshaların İstanbul’da karşılıklı olarak değiştirileceği belirtilmiştir. 7. ve gizli maddede önce açık metnin karşılıklı askerî yardımlaşmayı öngören 1 ve 3. maddelerine atıfta bulunulmakta ve böyle bir maddî yardımın ağır külfetinden Osmanlı Devleti’ni korumak isteyen Rusya, bunun yerine Çanakkale Boğazı’nın kendi lehine kapatılmasını ve hiçbir yabancı geminin geçmesine müsaade edilmemesi hususunu Babıali’ye kabul ettirmektedir.

Antlaşmanın gizli maddesi, Rus savaş gemilerinin Boğazlardan geçerek Akdeniz’e çıkabilme ihtimali nedeniyle Avrupa genelinde büyük bir endişeye yol açmıştır. İngiltere ve Fransa, Osmanlı Devleti ve Rusya nezdinde protestoda bulunarak donanmalarını Çanak- kale Boğazı önlerine göndermişlerdir.

Mehmed Ali Paşa’ya karşı Osmanlı Devleti’ni desteklemeye can atan devletlerin başında Rusya gelmekteydi. Rusya, Mehmet Ali Paşa isyanı ile en yakından ilgilenen devlet olmuştur. Çar I. Petro’dan beri Karadeniz’i bir Rus gölü yapmak, İstanbul ve Boğazları ele geçirmek, Akdeniz’e inmek isteyen Rusya için zayıf bir Osmanlı Devleti yerine güçlü bir Mehmet Ali Paşa yönetimi tehdit oluşturmaktaydı. Bu nedenle Osmanlı yönetimini Mehmet Ali Paşa’ya karşı destekleyerek, hem kendisini hem de gelecekteki emellerini garanti altına almak istemiştir.

Yed-i Vahid: Osmanlı maliyesinde tekel uygulamasını ifade eden terim. Zarûri ihtiyaç maddesi sayılan ürünlerin üretim yerinden satıldığı yere kadar devlet denetiminde olması uygulamasına da denir.

Başta İngiliz malları olmak üzere yabancı mallar Osmanlı pazarlarına egemen olmuştur. Osmanlı ülkesinde yabancılara uygulanan iç gümrük vergisinin kaldırılması, yerli tüccarların yabancı tüccarlarla rekabet etmesini zorlaştırmıştır. Dışa karşı herhangi bir koruma önlemi alınmadan iç ticaretteki tüm kayıtların ortadan kaldırılması, Osmanlı Devleti’ni “Avrupa’nın açık pazarı” hâline getirmiştir. Yabancı rekabete hazır olmayan yerli üretim tümüyle yok olmaya yüz tutmuştur. Baltalimanı ve onu izleyen antlaşmaların yol açtığı ekonomik çöküş bir yandan da devleti dağılmaya götürecek süreci başlatmıştır

Mehmed Ali Paşa bu süreçte Osmanlı Devleti’nin yaptığı hamleleri izlemekle birlikte idaresindeki yerlerin babadan evlada geçmek üzere valiliğini istemekten çekinmemiştir. Mısır, Akka ve Trablusşam için onay verilmekle birlikte bununla yetinmeyen Mehmed Ali Paşa, Suriye ve Adana’nın da iadesini talep etmiştir. Ayrıca her yıl göndermekte olduğu vergiyi keserek bağımsızlığını ilan etmiştir. Bunun üzerine Sultan II. Mahmud, Rusya’nın da görüşünü aldıktan sonra Mehmed Ali Paşa’ya 21 Nisan 1839’da savaş ilan etmiştir. Savaşın bahanesi bu sıralarda Fırat civarında bulunan Kürtlerin Türklere karşı isyan etmeleri ve Lübnan’daki Müslüman halkın, Mısır kuvvetlerine karşı son birkaç yıldır mevcut olan rahatsızlığın artmasıdır.

Osmanlı padişahları arasında ilk kez memleket gezilerine çıkan kişi olan II. Mahmud, halkın yaşayışını bizzat yerinde görerek halkla doğrudan temasta bulunmuştur. 1830-1839 arası farklı zamanlarda 5 kez memleket gezisine çıkmış, gezi notları dönemin vakanüvisi Esad Efendi tarafından günü gününe kaydedildiği gibi Takvim-i Vekayi’de de yayınlanmıştır.

Mansûre Hazinesi ne amaçla kurulmuştur?

Asâkir-i Mansûre-i Muhammediyye ordusunun masraflarını karşılamak üzere kurulan “Muka¯taat Hazinesi” 1834’te “Mansûre Hazinesi”ne dönüştürülmüş ve buna bağlı “Redif Hazinesi” kurulmuştur. Mansûre Hazinesi’nin kurulmasından sonra Hazîne-i Âmire ve Darphâne eski önemini kaybetmiştir. 1837’de Hazîne-i Âmire, Darphâne ile birleştirilmiştir. Ancak 1838’de Maliye Nezâreti kurulurken Hazine ile Darphâne tekrar ayrılarak Hazîne-i Âmire, Mansûre Hazinesi’yle birleştirilmiştir.

Yeniçeri Ocağı kaldırıldıktan sonra Asakir-i Mansûre-i Muhammediye adıyla yeni ordu kurulurken Avrupa örnek alınmış ve bu konudaki eksiklikler tamamlanmak istenmiştir. Ordunun modernleştirilmesine karar verildikten sonra Avrupa’ya askerlik ve yeni silahların öğrenilmesi için adamlar gönderildiği gibi oradan da yetişmiş elemanlar getirilmiştir.

II. Mahmud vali, mutasarrıf ve idarecilere yönelik 1815 yılında yayımladığı “Adalet Fermanı”nda, amacının halkın refah ve huzurunu sağlamak olduğunu belirttikten sonra özellikle kadı ve naiblerin yolsuzlukları üzerinde durmuştur. Kadıların halktan hediye, bahşiş gibi isimler altında kural dışı para aldıkları ayrıca rüşvete de bulaştıkları ifade edilmiştir. Kadıların yaptıkları bir diğer yolsuzluk da yardımcı olarak atadıkları naipleri sık sık değiştirerek, her değişiklikte yeni atama gibi para almalarıdır.

II. Mahmud müsadere yönteminin hukuka aykırı olduğunu, yeniçerilerin aşırı harcamalarını devlet hazine- sinden karşılayabilmek için müsadere yapıldığını belirterek bundan sonra her kim olursa olsun vefat edenlerin terekelerinin artık müsadere edilmeyeceğini, mirasçılar arasında bölüştürüleceğini, devletin mirastan kuruşta bir para “resm-i kısmet” alacağını vurgu- lanmıştır.

Muhtarlık teşkilâtı ilk önce İstanbul’da Bilâd-ı Selase olarak adlandırılan Üsküdar, Eyüp ve Galata’da uygulanmıştır. İstanbul’a göçü kontrol altında tutmak, mahallelere giriş-çıkışları denetim altına alarak güvenliği sağlamak gibi bir ihtiyaçtan ortaya çıkan muhtarlık teşkilâtı, taşrada ilk olarak 1833’te Kastamonu’da uygulanmıştır. II. Mahmud, bu teşkilâtın taşra genelinde uygulanması için de emirler göndermiş zamanla Rumeli’ye de yayılmıştır.

II. Mahmud döneminde gerçekleştirilen önemli işlerden biri de 1831 tarihli ilk nüfus sayımıdır. 1826’da Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılması üzerine yeni orduya alınacak asker potansiyelini belirlemek, vergilerin dağılımı ve tahsisinde yaşanan sıkıntıları gidermek gibi amaçlar doğrultusunda başlatılan sayım, 1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşı sırasında kesintiye uğradığından ancak 1831’de tamamlanabilmiştir.

Meclis-i Nafia’nın hazırladığı rapor doğrultusunda sıbyan mekteplerinin devamı ve ikinci kademesi olarak Mekatib-i Rüştiye mektepleri açılmıştır. Daha sonra halka ve memur olacaklara yanlışsız yazı yazabilme, bir konuyu kaleme alabilme gibi becerileri kazandırabilmek amacıyla “Mekteb-i Ulum-i Edebiyye” ismiyle yeni bir rüştiye mektebi açılmıştır.

1 Kasım 1831 tarihinde Osmanlı Devleti’nin ilk resmî gazetesi “Takvim-i Vekâyi”nin çıkarılması halkın bilgilendirilmesi adına önemli bir gelişmedir. Başta Fransızca olmak üzere diğer dillerde de nüshaları neşredilen gazete, Avrupa’daki örneklerine uygun bir biçimde iç ve dış kamuoyunu daha düzenli ve hızlı bir şekilde bilgilendirmek amacıyla çıkarılmıştır.

• Osmanlı Devleti’nin ilk resmî gazetesi “Takvim-i Vekâyi” çıkarılmıştır.