Ortaçağ ve Yeniçağ Türk Devletleri Tarihi Dersi 6. Ünite Sorularla Öğrenelim

Safevi Devleti ismini nereden almıştır?

Hanedan, adını merkezi Erdebil’de bulunan Safevîye tarikatının reisiŞeyh Safiyüddin’den almıştır.

Safevi Şeyhlerinden Cüneyd, iktidarı boyunca ne gibi zorluklarla karşı karşıya kalmıştır?

Cüneyd’in Şeyhliğine karşı çıkan amcası Cafer, Karakoyunlularla işbirliğiyaparak
onun Erdebil’den uzaklaşmasını sağladı. Anadolu'da II. Murad'tan yer talebi karşılık bulmayınca Konya'ya yerleşir.Sadreddin Konevî dergahında bir müddet ikamet etti. Burada dergahın reis Şeyh Abdüllatif ile fikri münakaşaya girişip Şiilik konusundaki düşüncelerini açığa vurunca, Konya’dan ayrılmak zorunda kalıp, Karamanoğullarına tabi olan Varsak Türkmenlerinin arasına gitti. Ancak bu defa Karamanoğullarının baskısı ile buradan da ayrılmak zorunda kal›p, Halep Türkmenlerinin içine gitti. 

Safevilerin başına Cüneyd sonrası kim geçmiştir?

Cüneyd  Şirvanşahlar ile yaptığı savaşta öldürüldü (1460). Bunun üzerine Safevî müridleri Haydar’ı kendilerine reis olarak benimsediler. 

Safevi tarikatının takipçilerinin Kızılbaş olarak anılmasının sebebi nedir?

Anadolu, Suriye ve Azerbaycan’da olan Safevi tarikatının takipçileri Şeyh Haydar'ı ziyaret için büyük kafileler halinde Erdebil’e geliyorlar, tekkeye maddi destekte bulunuyorlardı. Müritlerinin sayısı hızla artan Şeyh Haydar, tarikatın simgesi olarak onlara on iki dilimli kırmızı renkli başlıklar giydirdi. Böylece hem gücünü açığa vurmuş hem de müritlerinin tefrik edilmesini sağlamış oldu. Bundan sonra Safevi tarikatının takipçileri Kızılbaş adıyla anılmaya başladı.

Şeyh Haydar'ın etrafında çok fazla mürit ve taraftar toplanmasının sebepler nelerdir?

Erdebil’de bulunduğu süre içinde devamlı suretle kılıç, ok ve mızrak uçları imalat› ile meşgul olan Haydar, gücünü denemek ve babasının intikamını Kafkaslar üzerine akınlar yapıp, elde ettiği ganimetleri müritleri arasında paylaştırdı. Bu sayede etrafında sadece müritleri değil aynı zamanda ganimet yoluyla kazanç sağlamaya çalışan kişiler de toplanmaya başladı.

Şah İsmail'in Safevilerin başına geçmesinde etkili olan neden ne olmuştur?

Akkoyunlu şehzadeleri arasında başlayan taht kavgaları İran’da tam bir istikrarsızlık yaratıp, her bölgede mahalli otoriteler ortaya çıkmaya başlayınca, Kızılbaş Türkmen aşiretlerinin reisleri İsmail’in tahta geçmesi  için uygun ortamın oluştuğuna kanaat getirdiler.

Şiiliğin resmi mezhep ilan edilmesi ne zaman ve nasıl olmuştur?

1501 tarihinde az bir kuvvetle Akkoyunlu sultanı Elvend’in 30000 kişilik ordusu Şerur yakınlarında yapılan savaşta ağır bir yenilgiye uğratıldı. Elvend, Diyarbekir’e kaçtı. İsmail, Tebriz’e girerek tahta oturdu. On iki imam Şiiliği resmi mezhep ilan edip, ilk Şii ezanı okuttu.

Safevilerin Osmanlılar karşısındaki yenilgisi nerede ve ne zaman olmuştur?

I. Selim, Anadolu'daki Kızılbaşların harekete geçme ihtimaline karşı tedbirler aldıktan sonra, büyük bir ordu ile İran üzerine yürüdü. Erzincan üzerinden Tebriz’e doğu ilerledi. Hoy yakınlarındaki Çaldıran ovasında yapılan savaşta Safeviler yenildiler (23 Ağustos 1514).

I. Tahmasb tahta geçtiğinde Safevi devletin nasıl bir durumdaydı?

Tahmasb, küçük yaşta tahta geçtiğinde ülke doğudan ve batıdan baskı altına alınmıştı. Üstelik Kızılbaş reisleri arasında da Şaha yakın olmak ve devlet kademelerinde etkinliğini arttırmak amacıyla kuvvetli bir rekabet bulunuyordu. Şah İsmail zamanında tesis edilmiş olan Şaha tam bir itaat ile bağlanma anlayışı büyük ölçüde sarsılmıştı.

I. Tahmasb tahta geçmesiyle Özbekler nasıl bir tavır sergiledi?

Eskiden beri Horasan'a hakim olmaya çalışan Özbekler iç karışıklıklardan istifade ederek Şah İsmail’in ölümünden hemen sonra saldırıya geçmişlerdi. 1524 yılından 1536’ya kadar defalarca Horasan'a saldıran Ubeydullah Han, nihayet Timurlular devrinin en önemli şehirlerden olan Herat’ı ele geçirdi.

Şah Tahmasb ve Osmanlılar arasında kısa süreli de olsa barış ne zaman tahsis edilmiştir?

1554’de Osmanlıların İran'a yöneldiği haberi üzerine Şah Tahmasb, Kanuni Sultan Süleyman'a elçiler göndererek iyi niyetli yaklaşımlarda bulunmuş, mektuplar teati edilmek suretiyle 1555 yılından itibaren Osmanlılarla barış dönemi başlamıştır.

Şah Tahmasb’ın yerine kim tahta geçmiştir?

Şah Tahmasb’ın 1576 yılında vefatı üzerine tahta kimin geçeceği hususunda yeniden rekabet başlamış, Ustacaluların desteğiyle Haydar Mirza tahta oturtulmuşsa da Avşar, Rumlu ve Türkmen beylerinin muhalefeti üzerine tahttan indirilmiş ve yerine II. İsmail, Safevi tahtına oturtulmuştur.

II. İsmail iki yıl kadar süren saltanatında neler yapmıştır?

II. İsmail ilk önce kardeşlerini ortadan kaldırttı . Bu sıralarda henüz altı yaşında olan Herat hakimi Abbas Mirza ise onu öldürmeye gelen Ali Kulu Han-ı Şamlu’nun tereddüt göstermesi sayesinde ölümden kurtuldu. II. İsmail’in 23 Kas›m 1577’de ölümü gerek saray çevresinde gerekse halk arasında memnuniyetle karşılandı. Bu sıralarda Şiraz’da bulunan Muhammed Hüdabende, acele ile Kazvin’e gelerek
tahta geçti.

Kanuni Sultan Süleyman ile Şah Tahmasb arasında 1555’te tesis edilen sulhun bozulmasın sebebi nedir?

İran-Osmanlı sınır boylarında yaşayan Kürtler, II. İsmail’in ölümünden sonra ortaya çıkan karışılıktan istifade ederek Osmanlıları, İran topraklarına saldırmaları için kışkırtmaya başladılar. Keza Şirvan Şahı’da Sünni mezhebe
geçtiğini bildiren bir elçilik heyetini İstanbul'a göndererek Safevilere karlı Osmanlılardan istemişti. Bu durum Kanuni Sultan Süleyman ile Şah Tahmasb arasında 1555’te tesis edilen sulhun bozulmasın sebep oldu.

I. Abbas Kızılbaş reislerinin gücünü azaltmak için neler yapmıştır?

I. Abbas tahta geçer geçmez ilk iş olarak iç problemleri ortadan kaldırmak amacıyla orduda geniş bir ıslahata girişti. Öncelikle Kızılbaş reislerinin gücünü kırmak amacıyla Şahseven adıyla yeni askeri birlikler meydana getirdi.

I. Abbas'ın dış politikada karşılaştığı en önemli sorun ne olmuştur?

I. Abbas’ın dış politikada karşı karşıya kaldığı en önemli mesele İran'ın doğuda ve batıda toprak kayıplarının devam etmesi idi. Osmanların Azerbaycan üzerindeki baskıları devam ediyordu. 1587’de Bağdat ve çok geçmeden Gence, Osmanlıların eline geçti. 1598’de İstanbul’da imzalanan Ferhad Paşa Antlaşmasıyla Azerbaycan, Dağıstan, Şirvan, Karabağ, Gence, Bağdat, Luristan, Kürdistan bölgeleri Osmanlı hakimiyetine girdi.

Şah Safi döneminde Osmanlılar yapılan hangi Antlaşmayla Osmanlı İran sınırı büyük ölçüde belirlenmiştir?

1639’da Osmanlılarla imzalanan Kasr-ı Şirin Antlaşması Osmanlı-İran sınırının geniş ölçüde belirlediği gibi iki ülke arasında uzun süreli bir barış dönemin de başlangıcı oldu.

II. Abbas döneminde hangi batlı devletler ve nasıl ayrıcalıklar kazandılar?

Basra körfezindeki etkinliklerini arttırmaya çalışan Hollandalılar yeni kapitülasyonlar elde ettiler. Bunları takiben Fransızlar da II. Abbas’ın ölümüne yakın bazı imtiyazlara sahip oldular.

Şah Süleyman batılılara karşı nasıl bir politika yürütmüştür?

Şah Süleyman barışçı bir dış politika takip edip İran'ı savaştan uzak tuttu. Hatta Kişm adasını işgal edip Bender Abbas'ı topa tutan Hollandalılara karşı asker sevk etmek yerine müzakere yolunu seçti.

Safevi devletinin teşkilat hangi temellere dayanmaktadır?

Safeviler, devlet teşkilatında İlhanlı ve Akkoyunlu geleneğini devam ettirmekle birlikte kadim İran devlet anlayışın da canlanmasına imkan sağlamışlardır. Şah İsmail, tıpkı İslam öncesi dönemlerde olduğu gibi hem dini hem de siyasi otoriteyi temsil etmekteydi.