İlk Müslüman Türk Devletleri Dersi 8. Ünite Sorularla Öğrenelim

Mesud kardeşi Muhammed ile taht mücadelesine giriştiği sırada, Ali Tegin’e desteği karşılığında Huttâl vilayetini vermeyi vaad etmişti. Ancak Mesud kısa sürede tahta çıkınca Ali Tegin’e ihtiyaç kalmamış, tabiatıyla Huttâl da ona verilmemişti. Şimdi Ali Tegin bu yeri almak için zor kullanıyordu. Belh’de iken bu durumu haber alan Sultan Mesud devletin ileri gelenleriyle görüşerek Hârizmşah Altuntaş’ı Ali Tegin’in üzerine sevk etmeye karar verdi.

Gazneli askerler bölgede tecavüz ve hırsızlıklara başlamış ve bu durumun tahammül edilemez hale gelmesi üzerine Kirman ileri gelenleri Büveyhîlerden yardım istemiştir. Onbin kişilik bir Büveyhî kuvveti Kirman'a girdi. Yapılan savaşta Ahmed’in bütün gayretlerine rağmen Hindlilerin zayıf kalması Gaznelilerin yenilgisine sebep oldu ve Ahmed’in ordusu dağıldı. Kendisi yakınlarından bir grup ile Nişabur’a gitti. Böylece 1034 yılı içinde Gazneliler’in Kirmân’daki hâkimiyeti sona erdi ve bölge tekrar Büveyhîlerin eline geçti.

Ahmed Yinaltegin başarılı işler yapmasına rağmen Kadı Şirazî Gazne’ye sürekli ondan yakınan mektuplar gönderdi. Ahmed’in elde ettiği malın çoğunu gizlediğini ve çok azını sultana gönderdiğini, geriye kalan parayı nüfuzunu artırmak için kullandığını, ayrıca Sultan Mahmud’un oğlu olduğunu iddia ettiğini yazıyordu. Özellikle Ahmed Yınaltegin’in sultanın oğlu olduğu iddiası Sultan Mesud’u harekete geçirmeye yetti.

Sultan Mesud Türkmenleri Horasan’dan çıkarmak için hazırlıklara başladı. Bu arada Cürcan’dan ayrılarak 2 Haziran 1035’de Nişabur’a gelmiş ve onbeş bin atlı, ikibin de saray gulâmından oluşan, fillerin de yer aldığı bir orduyu Hâcib Beytoğdı komutasında Türkmenler üzerine sevketmiştir. Ancak Nesâ üzerine yürüyen Hâcib Beytoğdı Selçuklulara yenildi. Bu şartlarda Sultan Mesud Musa Yabgu’ya Ferâve’yi, Çağrı Bey’e Dihistan’ı, Tuğrul Bey’e de Nesâ’yı verdi.

Tuğrul Bey’in üvey kardeşi İbrahim Yınal, Talhâb galibiyetinden on iki gün sonra Nişabur önlerine gelerek şehri teslim aldı ve Mesud adına okunan hutbeyi Haziran 1038’de es-Sultânü’l-Muazzam unvanıyla Tuğrul Bey adına çevirdi. On gün kadar sonra da Tuğrul Bey Nişabur’a geldi ve Sultan Mesud’un tahtına oturdu.

Mevdûd Gazne’ye döndükten ve tahta oturduktan sonra vezirliğe yine Abdüssamed’i getirdi. Ancak Mevdûd henüz Gazneliler devletinin yegâne hâkimi değildi. Zira daha önce babası tarafından 1034-35’de Multan valiliğine gönderilen kardeşi Mecdud, istikrarsızlığı fırsat bilerek İndus’tan Hansi ve Thanesar’a kadar olan bölgeyle beraber Multan ile Lahor’u da zaptederek halkın mallarına el koymuş ve sultanlığını ilan etmişti. Bu durumu öğrenen Mevdûd onu ortadan kaldırmak için hazırlıklara girişti. Öte taraftan Mecdûd da büyük bir orduyla Gazne’ye doğru ilerlemeye başlamıştı. Fakat 11 Ağustos 1041’de Kurban Bayramını Lahor’da kutladıktan sonra esrarengiz bir şekilde çadırında ölü bulundu. Mecdûd’un ölüm sebebi anlaşılamadı. Böylece Hind’in idaresi de Mevdûd’un eline geçti ve o tek başına Gazneli sultanı oldu.

Sultanın bütün arzusu, Selçukluları ele geçirdikleri yerlerden çıkarmak ve Gazneli devletinin ihtişamını tekrar canlandırmaktı.

Ferruhzâd’ın karşılaştığı ilk büyük tehlike Abdürreşid’in ölümü ve saltanat değişikliğinden faydalanmak isteyen Çağrı Bey’in Gazne üzerine yürümesidir.

Sultan İbrahim’in yerine oğullarından III. Mesud geçti. Mesud iyi ahlâklı, adalet ve insaf sahibi bir hükümdardı. Halk tarafından kendisine Mesud-i Kerîm diye hitab ediliyordu ve Gazne tahtının başarılı hükümdarlarından biri idi. Oğlu Şirzad idaresindeki bir orduyu Lahor’a göndermişti. Diğer taraftan Hâcib Togan Tegin idaresindeki bir ordu da Ganj nehrini geçerek pek çok ganimetle geri dönmüştü. Bu dönemde Gaznelilerin Hindistan’daki güçlerinin daha da arttığı görülmektedir.

Sultanın yazılı belgelerdeki alameti tevkî’ idi.

Her eyalette idarî taksimatın sivil, askerî ve adlî olmak üzere üç önemli şubesi bulunurdu. Sivil idarenin başı doğrudan vezire bağlı olan sahib-i divan idi. Eyaletteki en yüksek askerî görevli ordu komutanı sâlâr ya da sipehsâlâr, adlî görevli ise kadı’l-kudâttır.

Gazneli ordusunun teçhizat bakımından çağdaşlarına göre çok zengin ve gelişmiş olduğu söylenebilir. Binlerce deve yüküyle ifade edilen zerrad-hâne ile diğer canlı ve cansız vasıtalar bunu gösterir. Ne varki bu zenginliğin kendileri için daima bir avantaj olduğunu söylemek de güçtür. Özellikle Selçuklular gibi teçhizata bağlı olmadan serbestçe hareket edebilen ordular karşısında, Gaznelilerin uğradıkları yenilgilere, onların ağırlıklarına bağlı olarak savaşmaları sebep olarak gösterilmiştir.

Gazneliler devrinde Müslüman bir hükümdarda bulunması gereken siyasî, idarî ve askerî vasıflar yanında, sultanların adalet, cömertlik v.b. özellikleri de taşıması, bunlardan da öte ilmî, edebî ve dinî terbiye almış olmaları gerekliydi. Türk kültürü açısından bakıldığında bu hususların eski Türk hükümdarlarında aranan alplik, uzluk, könilik ve bilgelik vasıflarına tekabül ettiği görülmektedir.

Sultan Mahmud’un 1026’da Somnat seferinden sonra Gazne’de yaptırdığı Arûsü’l-Felek Camii ve Fransız arkeolog Schlumberger'in 1951’de Büst yakınında yaptığı kazılarda Sultan Mahmud’un Leşker-i Bazar Ulu Camii önemli mimari örneklerdir.