Sosyal Hizmet Kuramları 2 Dersi 3. Ünite Özet

Giriş

Her birey sahip olduğu sorunları çözüme kavuşturmak için bu sorunlar üzerinde düşünür ve planlamalar yapar. Sosyal hizmet müdahalelerinde de durum aynıdır. Bir sorunun çözümü için sosyal hizmet uzmanları akıl yürüterek planlamalar yapar. Bunun için de öncelikle sorunun tanımlanması gerekmektedir. Sorunun tanımlanmasının ardından eyleme geçmeden önce ise değerlendirilmesi aşaması gelir.

Ön değerlendirme süreci mikro, mezzo ve makro uygulamaları içermektedir. Bu uygulamalar kişinin ya da durumun anlaşılması ve sorunun çözülmesi ya da en aza indirilmesi amacını taşımaktadır. Sosyal hizmet uzmanı ön değerlendirme sürecinde olabildiğince fazla bilgiye ulaşmalı ve derinlemesine analiz yapmalıdır.

Ön değerlendirme sürecine başlayan sosyal hizmet uzmanı öncelikli olarak müracaatçının kim olduğuna ve kime yardım edilmesi gerektiğine karar vermelidir. Değerlendirme süreci hem sosyal hizmet uzmanı hem de müracaatçı için önemli bir süreçtir. İkisi ön değerlendirme sürecini etkileyen taraflardır. Dolayısıyla, değerlendirme süreci iki uçludur. Değerlendirme, hem müracaatçı açısından hem de sosyal hizmet uzmanı açısından, iki boyuta ait süreçtir. Sosyal hizmet uzmanının, ön değerlendirme sürecini başarıyla tamamlaması ve değerlendirme yapabilmesi için mikro, mezzo ve makro düzeylerde becerilere sahip olması gerekmektedir. Değerlendirme yapılırken müracaatçının içinde bulunduğu durum her zaman göz önünde bulundurulmalıdır. Ayrıca, değerlendirmenin döngüsel bir özelliği bulunmaktadır. Bu nedenle; sosyal hizmet müdahalesinin tüm aşamalarında değerlendirme asla bitmemektedir.

Sosyal hizmet uygulamaları çok yönlü olabilmektedir. Her yönünde, her müdahale düzeyinde farklı uygulamalar mevcut ve esastır. Birey/aile/grup/toplum ile sosyal hizmet uygulamalarında müdahale yöntemleri farklı olabilmektedir. Dolayısıyla, her düzeyde ön değerlendirme süreci ve uygulama yöntemleri de farklılaşabilmektedir.

Bireylerle Sosyal Hizmet Uygulamasında Ön Değerlendirme Süreci

Ön değerlendirme bireyselleştirilmiş yardım müdahalesine temel oluşturmak amacıyla; sorunların, insanların ve bunların birbiriyle olan ilişkilerinin ve durumlarının, farklı yönleri ile ele alınması ve doğru bir şekilde belirlenmesi ve değerlendirilmesi anlamına gelmektedir. Ön değerlendirme süreci dört basamaktan oluşmaktadır. Bu basamaklar şu şekildedir:

Müracaatçının belirlenmesi: Müracaatçının doğru bir şekilde belirlenebilmesi için "Sosyal hizmet müdahalesinden nihai yardımı alacak kişi kimdir?" sorusunun yanıtı verilmelidir.

Mikro, mezzo, makro ve farklılık açılarından müracaatçının durumunun belirlenmesi: Her bir kategoride sorunlar tanımlanmalı ve güçler belirlenmelidir. Sosyal hizmet uzmanları, ilk olarak mikro düzeyi keşfetmelidir.

Müracaatçının sorunları ve gereksinimleri: Müracaatçılarla birlikte, birey olarak önemli sorunları, sorunlara ne tür etmenlerin katkıda bulunduğunun belirlenmesidir.

Müracaatçının güçlerinin belirlenmesi: Müracaatçıların sahip olduğu güçleri, bireylerin neleri iyi bir şekilde yapabildikleri ve yaşamlarının hangi boyutlarını önemli olarak gördükleri konularına açıklık getirilmelidir.

Ön değerlendirme sürecinde sosyal hizmet uzmanının yaptığı değerlendirmeler sosyal inceleme başlığı altında ele alınabilmektedir. Sosyal inceleme müracaatçıların şimdiki ve geçmişte yaşamış oldukları durumların tüm hatlarıyla betimlenmesi ve değerlendirilmesi olarak tanımlanmaktadır. Başka bir deyişle sosyal inceleme bir sosyal öykü alma aracıdır.

Sosyal hizmet uzmanı, sorunları tüm yönleriyle anlamadan önce sorun ile ilgili çözüm üretme yanlışına düşmemelidir. Çünkü, sosyal hizmet uzmanının öncelikli görevi sorunlara çözüm üretmek değildir. İlk olarak sorunlar tüm yönleriyle anlaşılmalı ve derinlemesine keşfedilmelidir.

Ailelerle Sosyal Hizmet Uygulamasında Ön Değerlendirme Süreci

Aile birbirleri ile biyolojik, psikolojik ve sosyal ilişkilerle bağlı duygusal etkileşim içinde olan bireylerden oluşur. Ailede, ikili ve üçlü ilişkilerle, karşılıklı ve dönüşümlü olarak birbirlerini etkileyen karmaşık bir "ilişkiler ağı"nın oluşturduğu bir sosyal yapı, bir sosyal sistem ortaya çıkmaktadır. Sosyal hizmet uzmanı, ailelerle sosyal hizmet uygulamasında değerlendirme yaparken aile sisteminin yapısı, işlevleri, aile içi ve aileler arası ilişkilerinin yanında, toplumsal yapıyı da ihmal etmemelidir. Değerlendirme aşamasında ailenin olabildiğince doğal davranmasına izin vermek önemlidir. Burada önemli olan şey, etkileşimi gözlemlemek, sorunları anlamak ve değişiklik için hedef belirlemektir. Aile içindeki yapı, aile dışındaki bireylerin oluşturduğu yapı ve ailenin statüsünü oluşturan belli başlı etmenlerin oluşturduğu yapı olmak üzere üçe ayrılmaktadır. Sosyal hizmet uzmanı, ailenin gelişimini de göz önünde bulundurmalı ve gelişimsel özelliklerini dikkate alarak değerlendirme yapmalıdır. Ayrıca sosyal hizmet uzmanının, aile işlevlerini göz önünde bulundurması gerekmektedir. Bu işlevlerden bazıları; iletişim kalıpları, kararların nasıl verildiği ve aile üyelerinin taşıdığı rollerdir.

Sosyal hizmet uzmanı, aile üyeleriyle yaptıkları görüşmelerde, var olan sorunun üyeleri nasıl etkilediğini ve görüşmeden önceki dönemde üyelerin soruna yönelik nasıl tavır takındığını gözlemlemelidir. Ailelerin değerlendirilmesi;

• Ailenin sağlayacağı yararı değerlendirmek, yarar olacaksa ne tür müdahalelerin en iyi sonucu vereceğini saptamak,
• Ailede ne tür değişikliklerin yapılacağını belirlemek,
• Müdahalenin kısa ve uzun dönemli amaçlarını belirlemek,
• Ailenin güçlü yönlerini ve kaynaklarını ortaya koymak,
• Ailenin işlevselliğini anlama ve değişim hedeflerini karşılıklı olarak belirlemek

hedeflerine ulaşmak için yapılmaktadır.

Ön değerlendirme sürecinde, yalnızca çekirdek aile ile görüşme yapmak bazen bize yeterli bilgi vermeyebilir. Bu nedenle; amca, hala, komşu, arkadaş gibi yakın sistemleri de sürece dahil etmek gerekebilir. Görüldüğü üzere aileye ilişkin bilgi toplanırken tek bilgi kaynağı ailenin kendisi değildir. Aile ilişkili olabilecek diğer bir çok kaynaktan da ihtiyaç duyulması halinde sosyal hizmet uzmanı bilgi toplayabilmektedir.

Ön değerlendirme aşamasında dikkate alınması gereken bir diğer konu ailenin yardım almak amacıyla geldiği konu, temel gereksinimi ve sorununun ne olduğunun ortaya konulmasıdır. Öncelikle aile niçin kuruma geldi? Ne tür hizmet talep etmektedir? Aile üyelerinin kişisel gereksinimleri nelerdir? Aile içindeki alt sistemlerin gereksinimleri nelerdir? Aile sisteminin gereksinimleri ve sorunları nelerdir? vb. soruların yanıtlanmasına gerek vardır. Bu aşamada ayrıca aile sisteminin sorunlarını ve gereksinimlerini karşılayacak engellerin tanımlanması da gerekmektedir.

Gruplarla Sosyal Hizmet Uygulamasında Ön Değerlendirme Süreci

Ön değerlendirme basamağı hem görev hem de tedavi gruplarında gerçekleştirilir. Ön değerlendirme basamağında grubun amacı, üyelerin gereksinimleri ve gruba olası katkıları ve gruba bağlılıkları göz önünde bulundurulur. Her bir grup üyesinin gücünün farkına varılması ve kabul edilmesi, grubun gelişme ve büyüme odağını korumasına ve grubun güçlenmesine katkı verir.

Grupların yapısal özellikleri; sınır, ilişki ve grup üyeleri arasındaki bağ ile oluşmaktadır. Bir sosyal sistem içinde sınır, üyeler arasında etkileşim ile meydana gelen bir yapıdır. Bir grupta üyelik açıkça tanımlanmazsa sınırın belirlenmesi zorlaşabilir. Bu nedenle, sınırlar düşünüldüğünde grup üyelerini de hesaba katmak gerekmektedir. Çünkü her üye bir geçmişe, geçmişte sahip olduğu bir sisteme ve sorumluluğa aittir.

Grubun işlevsel özelliklerinde ; grup üyeleri arasındaki etkileşimin ve bu etkileşimin oluşturmuş olduğu grup etkileşiminin göz önünde bulundurulması gerekmektedir. Bu etkileşimler aynı zamanda, grup üyelerinin gereksinimleri ve sorumluluklarını da etkilemektedir.

Grubun gelişimsel özellikleri; grubun işlevleri ve yapısı değiştikçe; grup birtakım tanımlanabilir süreçlerden geçmektedir. Her bir aşamada, grup farklı bir gereksinime sahip olmaktadır.

Gruplarla Sosyal Hizmetin Geliştirilmesi Derneği (The Association for the Advancement of Social Work with Group) sosyal hizmet uzmanlarının ön değerlendirme aşamasında sahip olması gereken bilgileri şu şekilde sıralamaktadır:

1. Kurumun misyonu ve işlevi ve bunun grup çalışması yoluyla verilecek olan hizmetin doğasını nasıl etkileyeceği,
2. Grup çalışması yoluyla hizmet vermeye etki edebilecek toplumsal ve kurumsal engeller,
3. Grup kompozisyonu ile ilgili sorunlar,
4. Bireyin yaşam döngüsü ve olası grup üyelerinin gereksinimleri arasındaki ilişki,
5. Kültürel faktörler ve bunun olası grup üyelerinin yaşamlarına, gruba katılma becerisine ve başkalarıyla ilişkisine etkisi,
6. Grup türleri ve bunların üyelerin gereksinimleriyle ilişkisi,
7. Grup çalışmasına gereksinim duyabilecek belli özelliklere sahip bireyler ve toplumsal sorunlar

Son olarak sosyal hizmet uzmanı, ön değerlendirme aşamasında kaç üye beklendiğini, üyelerin özelliklerini, grubun ele alacağı konular hakkında üyelerin ne kadar bilgi sahibi olduğunu ve bilgilendirildiğini, üyelerin kişisel gündemlerini ve amaçlarını, grubun oluşturulma amaçlarını başarmak için üyelerin ne kadar istekli olduğunu ve üyelerin değer sistemlerini ayrıntılı bir şekilde incelemelidir.

Toplumla Sosyal Hizmet Uygulamasında Ön Değerlendirme Süreci

Bazı toplumlar daha zenginken bazıları daha geniş, bazıları ise (bizim ülkemizde olduğu gibi) farklı etnik kökenlere sahip olabilmektedir. Toplumu anlama ve analiz etmek, bir başka ifadeyle ön değerlendirme yapabilmek için hedef toplumu saptama, toplumun özelliklerini ortaya koyma, farklılıkları tanıma ve yapıyı belirleme olmak üzere dört odaktan yararlanmak önemlidir. Bu odaklarda sosyal hizmet uzmanlarının yerine getirmesi gereken görevlere işaret edilmektedir.

Sosyal hizmet uzmanı, ön değerlendirme basamağında; toplumun yapısını ve burada yaşayanları tanımalı, toplumun güçlü yanlarını belirlemelidir. Bunun yanı sıra sosyal hizmet uzmanı, çalıştığı toplumdaki insanların ortak özelliklerini bilmelidir. Bunun için, içinde bulunduğu toplumun tarihine ve kültürüne hâkim olmalıdır. Ayrıca, sosyal hizmet uzmanı, toplumla sosyal hizmet uygulamasında, toplumu bilen kişilerle "dirsek temasında" olarak toplumla ilgili bilgiler edinebilmektedir.

Bir sosyal hizmet uzmanı toplumu anlama, tanıma ve değerlendirme sürecinde şu hususlara dikkat etmelidir:

• Sosyal hizmet uzmanlarının, toplumla sosyal hizmet uygulamasında değerlendirme yaparken görevlerinden bir tanesi, hedef toplum üyelerinin özelliklerini anlamaktır.
• Sosyal hizmet uzmanları hedef toplumdaki farklılıkların nasıl yansıdığını tam olarak anlamaya çalışmalıdır.
• Sosyal hizmet uzmanları uygulama yapacakları toplumun sınırlarını belirlemelidir.
• Toplumla sosyal hizmet uygulamasında, müdahaleye başlamadan önce sosyal sorunların saptanması önemlidir.
• Toplumdaki baskın değerleri anlamak, sosyal hizmet uzmanlarının toplumla sosyal hizmet uygulaması sürecinde yerine getirmesi gereken görevlerden biridir.
• Sosyal hizmet uzmanı, toplumdaki özel sorunların belirlenmesi için hangi stratejilerin kullanılması gerektiği, toplumun insanlara yardım veya tedavi olanağı verip vermemesi gerektiği ve toplumun insanların gereksinimlerini belirlemek için kaynaklarını kullanıp kullanmaması gerektiği gibi konulara açıklık getirmelidir.
• Sosyal hizmet uzmanının, toplumdaki insanların birbirinden farklı olduğu gerçeğini kabullenmesi gerekir. Bu farklılıklar, kültür, ırk, cinsiyet, yaş ve diğer etmenlerden kaynaklanabilmektedir.
• Sosyal hizmet uzmanlarının yapıyı belirleme odağı ile ilgili olarak güç unsurlarının yerlerini tanıma görevi bulunmaktadır.
• Sosyal hizmet uzmanı, toplumu değerlendirme sürecinde, toplum sisteminin güçlerini ve sınırlılıklarını, yani toplumun sorunlarını nasıl çözdüğünü, değişim kapasitesini ve motivasyonunu dikkate almalıdır.
• Sosyal hizmet uzmanları ancak gerekli bilgiyi topladığı zaman, toplumun güncel konularını, toplumun karar verme sürecini ve genel olarak toplumun sorun çözme tarzını belirlemesi ve anlaması olasıdır.
• Toplumla sosyal hizmet uygulamasında sosyal hizmet uzmanının rol ve sorumlulukları, diğer müdahale düzeylerine göre daha zor ve kompleks bir yapıdadır. Çünkü, toplumu diğer müdahale düzeylerindeki (birey, aile, grup) topluluklar oluşturmaktadır.

Sonuç olarak sosyal hizmet uzmanın toplumu anlaması, tanıması ve değerlendirmesi bu toplumu oluşturan bireyleri ve aileleri anlaması, tanıma ve değerlendirmesine de oldukça önemli katkılar sunmaktadır. Zira bireyleri ve aileleri içinde bulundukları toplumdan bağımsız değerlendirmek her zaman için eksik bir değerlendirme olacaktır.