Temel Sağlık Hizmetleri Dersi 4. Ünite Özet

Tanımlar

Bağışıklama: Bulaşıcı ya da bulaşıcı olmayan bazı hastalıklardan korunmak için vücutta savunma mekanizmalarının göstergesi olan maddelerin (antikor) istenilen/koruyucu seviyeye ulaşması aracılığı ile bağışıklık/direnç sisteminin güçlenmesidir. Aktif (İmmün bir başka bireyden alınan antikorlar aracılığı ile bağışıklık sağlanması) ve pasif (Hastalığın geçirilmesi ya da aşı yoluyla gelişen korunma) bağışıklık olmak üzere iki tipi vardır.

Genişletilmiş Bağışıklama Programı (GBP): Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) tarafından difteri, boğmaca, tetanoz, kızamık, çocuk felci ve verem gibi hastalıklara karşı bütün ülkelerdeki çocukların yaşam kurtarıcı aşılardan yararlanmaları için başlatılmış bir programdır.

Aşılama: Bağışıklamanın oluşması/sağlanması için hastalığa karşı risk altındaki sağlam kişilere yapılan işlemin adıdır.

• Aşı: Canlı ve ölü v.b. tipleri bulunan, hastalıklardan korumak için ağız, iğne, vb. şekillerde uygulanabilen, gücü zayıflatılan hastalık mikrobunu içeren koruyucu özellikte maddelerdir.
• Aşılamada kaçırılmış fırsat: Bir sağlık kurumuna herhangi bir nedenle başvurmuş bir bireyin olması gereken aşıları çeşitli nedenlerden dolayı olmadan ayrılmasıdır.

Endemik hastalık: Bir toplumda ya da bölgede bir hastalığın sürekli olarak görülmesi anlamı taşır.

Epidemi(Salgın): Bir toplumda bir hastalığın beklenenden fazla sayıda görülmesidir. Serum: Hastalık etkenine karşı aktif olarak bağışıklık kazanan bireyin ya da hayvanın kanından sağlanan fibrinojeni alınmış plazmadır.

Uluslararası sağlık: Dünyadaki sağlık sorunlarına uluslararası perspektiften bakan, çözümlerini de bu bakış açısıyla üretmeye çalışan bir disiplindir.

Yaşlılık: Dünya Sağlık Örgütü tarafından yaşlılık dönemi 65 yaş ve üzeri dönem olarak tanımlanmaktadır.

Bağışıklamanın Temel Sağlık Hizmetleri İçindeki Yeri

İlk kez 1978 yılında Alma Ata Bildirgesi’nde yer alan tanıma göre Temel Sağlık Hizmeti kavramı, her bireye götürülmesi gereken esas sağlık hizmeti şeklinde tanımlanmıştır. Temel Sağlık Hizmeti’nin faaliyet alanında yer alan ve Alma Ata Bildirgesine taraf olan ülkelerde uygulanması esas olan sekiz konu şu şekildedir:

1. Halkın sağlık eğitimi
2. Yeterli ve dengeli beslenme
3. Temiz suya ulaşabilme
4. Ana çocuk sağlığı ve aile planlaması hizmetleri
5. Bulaşıcı hastalıklara karşı bağışıklama
6. Endemik hastalıkların kontrolü
7. Sık görülen hastalıkların tedavisi
8. Temel ilaçların sağlanması

Aşılar Ulusal Aşı Programında Nasıl Yer Alır?

Toplumda istenilen bağışıklık düzeyine ulaşabilmek için aşılama programlarının ulusal ve küresel düzeyde yapılması gerekmektedir. Her ülke kendi aşılama programını kendi gereksinimlerine göre belirlemektedir. Aşıların ulusal ülke programlarında yer alması için dikkate alınması gereken bazı koşullar şu şekildedir:

1. Hastalığın ülke açısından önemi ve önceliği göz önünde bulundurulmalıdır.
2. Aşı uygulaması hastalığın çözümüne katkı sağlaması, hastalığın aşılama ile kontrol altına alınması gerekmektedir. Aşı uygulaması sonucunda elde edilecek başarının diğer müdahale yöntemlerinin başarısı ile karşılaştırılması gerekmektedir.
3. Aşının etkinliği, koruyuculuğu, güvenilirliği, uygulama şekli, saklama koşulları, bağışıklık süresi gibi teknik konuların özenle değerlendirilmesi gerekir.
4. Aşının ekonomik açıdan uygulanabilir olması çok önemlidir.
5. Teknolojik açıdan değerlendirmeler yapılmalıdır.
6. Aşı programının uygulanması için politik açıdan “kararlı” bir sürece gereksinim vardır.
7. Toplum tarafından kabul edilerek aşı hizmetlerine toplum katılımının sağlanması önemlidir.

Bu koşullar değerlendirildikten sonra aşının ülke programında yer alıp almayacağına karar verilir ve aşı ülke programına dâhil edildikten sonra uzmanlar tarafından uygulama ve izleme süreci başlar.

Aşılar Nasıl Uygulanır?

Aşılama için bireyin sağlık kurumuna başvurduğu her an bir “fırsat” olarak algılanmalı ve yaşa, gereksinime göre eksik olan aşı belirlenip hemen eksiklik tamamlanmalıdır. Aşı uygulaması sırasında genel hijyen kurallarına dikkat edilmesi gerekmektedir. Uygulamalarda kullanılan teknikler şu şekildedir:

1. Kas içi: Difteri-Boğmaca-Tetanoz aşısı, Hepatit B aşısı, grip, kuduz aşıları bu yolla yapılır.
2. Ağız yoluyla: Canlı çocuk felci aşısının yapılma yöntemidir.
3. Buruna damlatma yoluyla
4. Deri içi: BCG aşısı bu yolla yapılır.
5. Deri altı uygulaması da aşıların uygulanmasında kullanılan bir tekniktir.

Aşıların tipleri ve bazı örnekler şu şekilde sıralanabilir:

1. Canlı aşılar
   1. Bu tür aşılarda aşı içinde yer alan mikroorganizma canlıdır, ancak uygulandığında zararsızdır, hastalık oluşturmaz.
   2. Kızamık, Kızamıkçık, Kabakulak, Suçiçeği, Verem (BCG) aşıları canlı aşılar için verilebilecek bazı örneklerdir. Gebelik döneminde canlı aşı yapılmaması gerekmektedir.
2. İnaktive aşılar
   1. Hastalık yapan etken fiziksel, kimyasal yollarla öldürülmüştür (inaktive edilmiştir). Aşı yapıldığında vücutta bağışıklık sağlayan maddeler (antikor) yükselir. Bu tür aşılar canlı aşılara göre hücresel düzeyde bağışıklık sisteminde daha zayıf bir yanıt oluştururlar, tekrar dozları yapmaya gereksinim olur.
   2. Grip ve Hepatit B aşıları bu tür aşılara örnektir.
3. Toksoid aşılar
   1. Hastalıklar bakterilerin toksini aracılığı ile oluşan durumlarda kullanılan aşılardır.
   2. Tetanoz, difteri aşıları örnek olarak verilebilir.
4. Subunit aşılar
   1. Bu tür aşılar mikrobun tamamı yerine sadece bağışıklık sistemini uyaran antijenleri içerirler.
   2. Hepatit B aşısı örnek olarak verilebilir.
5. Konjuge aşılar
   1. Pnömokok (zatürre), meningokok aşıları örneklerdir.
6. DNA aşıları ve rekombinant vektör aşıları da diğer aşılar arasındadır.

Aşı uygulamalarında dikkat edilmesi gereken önemli bir nokta gebelik döneminde canlı aşı yapılamayacağıdır.

Aşılar Nasıl Saklanır?

Aşıların üretiminden aşı uygulanacak kişiye ulaşıncaya dek soğuk bir şekilde saklanması, taşınması işlemine ve bu işlemi sağlayan her türlü kişi, araç-gerece ve bu sistemin tümüne soğuk zincir adı verilir. Aşıların etkinliğini kaybetmemesi için saklama koşullarında dikkat edilmesi gereken noktalar şu şekildedir:

1. Aşıyı uygulamadan önce mutlaka etiketi, son kullanma tarihi kontrol edilmelidir. Tarihi geçmiş aşılar kullanılmamalıdır.
2. Son kullanma tarihi en yakın olan aşı en önce kullanılmalıdır.
3. Aşı şişeleri açıldığı zaman bu bilgiler kaydedilmelidir.
4. Aşıların açıldıktan sonra kullanım süreleri birbirlerinden farklıdır. Bu fark gözetilmelidir. Örneğin; kızamık aşısı sulandırıldıktan sonra 4 saat içinde, BCG aşısı 8 saat içinde kullanılmalıdır. Diğer aşılar için de bu süreler belirlidir.
5. Bütün aşıların sıcağa duyarlı olduğu unutulmamalıdır. Aşıların önerilenden daha farklı bir sıcaklıkta saklanması bozulmaya neden olabilir.
6. Aşılar buzdolabında saklanmalıdır.
7. Aşıların saklandığı buzdolabında başka hiçbir şey saklanmaz. Buzlukta buz aküleri ve sebzelikte su şişeleri olması olası elektrik kesintilerinde buzdolabındaki sıcaklığın dengelenmesi açısından önemlidir.
8. Aşıların saklandığı buzdolabının kapısının her zaman kilitli olması, sağlık kurumunda bir kişinin aşı saklama konusunda sorumluluk alması önem taşımaktadır.
9. Buzdolabının kapak kısmına kesinlikle aşı konulmaması gerekmektedir.
10. Buzdolabında termometre olmasına özen gösterilmelidir.
11. Buzdolabında sıcaklığın +2 ve +8 derece arasında olması önerilmektedir.
12. Buzdolabının kapağında sıcaklık izleme çizelgesinin olması önerilmektedir. Aşı saklama sürecinden sorumlu olan kişi her gün sabah ve akşam bu çizelgeden gerekli kontrolleri yapmalıdır.
13. Bazı aşıların üzerinde yer alan ve aşıların izlenmesine yarayan çizelgeler/göstergeler takip edilmelidir. Örneğin çocuk felci aşısı üzerinde yer alan bu çizelgeler sayesinde aşıların ısıdan etkilenip etkilenmedikleri kolaylıkla değerlendirilebilir.

Yaş Dönemlerine Ve Seyahat Durumlarına Göre Aşı Gereksinimleri Ve Programlar

Çocukluk Dönemi Aşı Uygulamaları

Ülkemizde beş yaş altı çocuklar için önerilen rutin aşılama programı s.80 Tablo 4.2’ de görülebilir. Bebek doğduğu andan itibaren başlayan aşılama programı birey ilkokul sekizinci sınıfa gelinceye kadar sürer. Bu hizmetin sunulması aile hekimleri tarafından takip edilmektedir ve hepsinin yapılma zamanı, yapılış şekli, vb. ayrıntılar Ulusal Aşı Programında yer almaktadır. Okullar, kreşler, vb. aşıların toplu şekilde yapılabileceği alanlardır.

Gebelik Döneminde Aşılama

Gebelik döneminde aşıların uygulanmasında hekimlerin yönlendirmesi esastır. Hekimlerin yönlendirmesinde uygun bulunan aşılamanın ikinci ve üçüncü üçer aylık dönemlerde yapılması önerilmektedir. Bu dönemde özellikle tetanoz aşısının gebeliğin 20. haftasından sonra yapılması önerilmektedir. Tetanoz, aşı ile önlenebilen önemli bir yenidoğan ölüm nedenidir. Gebelere canlı virüs aşısı yapılamaz.

Yaşlılık Döneminde Aşılama

Yaşlılık döneminde bağışıklık sisteminde zayıflamalar olabilir. Dünyada yaşlılara yönelik yapılması önerilen aşılar:

1. Mevsimsel grip aşısı
2. Zatürree (pnömokok) aşısı
3. Tetanoz aşısı
4. Hepatit B aşısı
5. Suçiçeği aşısı

Ülkemizde ise mevsimsel grip ve zatürre aşıları 65 yaş ve üzerine devlet tarafından maliyeti karşılanan aşılardır.

Seyahatlere Yönelik Aşılama

Uluslararası seyahatler öncesinde gidilecek bölgenin ya da ülkenin özelliğine göre hastalıklardan korunmak amacıyla yapılması gereken özel aşılar bulunmaktadır. Uluslararası Sağlık Tüzüğü’ne göre uluslararası bir yolculuk yapan ve hastalığın bulaştığı bir bölgeden ayrılan kişilerden sarı humma, menengokoksik menenjit aşısı, eğer enfeksiyon riski varsa, kızamık, çocuk felci, tetanoz, A tipi hepatit, B tipi hepatit, kuduz, tifo, grip, verem, kolera gibi aşıların yapılabileceği belirtilmektedir.

Bazı Özel Hastalıklara Karşı Aşılama

Kuduz, hayvanlardan insanlara bulaşan ve aşı ile önlenebilen viral bir hastalıktır. Bu virüsün insana bulaşması için, hayvanın enfekte olmuş tükürüğünün insanda deri bütünlüğünün bozulması sonucu mukoza teması olması gerekir. Hastalık doğadaki vahşi memeliler tarafından ya da evcil ama aşılanmamış hayvanların insanları ısırması sonucu bulaşır. Şüpheli bir hayvan tarafından ısırılma durumu olduğunda öncelikle oluşan yara bol sabunlu su ile yıkanmalı ve kişi bir sağlık kuruluşuna götürülmelidir. Eş zamanlı olarak duruma etken olan hayvan 10 gün süreyle gözlenmelidir. Hayvan gözlenemiyorsa tedaviye başlanması gerekmektedir. İlk uygulama olan serum, yaranın etrafına dikkatle uygulanır. Sonra aşılama 0., 3., 7., 14., ve 28 günlerde kas içine beş doz olarak yapılır. Aşılama doğru yapıldığında başarının %100 olduğu bilinmektedir. Risk altındaki veteriner hekimler, kuduz hastalarının bakımından sorumlu sağlık personeli gibi özel gruplar için bulaşma öncesinde de aşı yapılabilir.

Tetanoz, kesici ve delici yaralanmalar sonucu vücuda giren bir bakterinin (Clostridium tetani) zehiri nedeniyle meydana gelen ve korunmak için çocukluk çağından itibaren rutin olarak aşılama yapılan bir hastalıktır. Hastalık etkeni vücuda girdikten ortalama 8 gün sonra belirtiler başlar. Hastalığın ölüm riski yüksek olup asıl yapılması gereken korunmadır. Tetanoz açısından risk teşkil eden bir yaralanma olduğunda acilen yara temizlenmelidir. Üç doz tetanoz aşısı olmuş ve son on yıl içerisinde bir doz da güçlendirme dozu yapılmış kişinin hastalıktan korunduğu kabul edilmektedir.

Aşı Yapılmaması Gereken Durumlar

Aşıya ya da aşının bileşenine karşı daha önceden anaflaktik (yaşamı tehdit edecek kadar alerji gelişmesi) bir reaksiyon gelişen durumlar dışında aşı yapılmaması gereken durumlar çok kısıtlıdır. Yanlış bilinen ve aşı yapılmasına ENGEL OLMAYAN bazı durumlar şu şekildedir:

1. Erken doğan bebekler (prematür bebek)
2. Düşük doğum ağırlıklı bebek
3. Ateşin 38,5 dereceden düşük olduğu üst solunum yolu hastalıkları
4. Emzirme
5. Malnütrisyon (yetersiz beslenme)
6. Alerjik nezle
7. Antibiyotik almak
8. Lokalize (bölgesel, sistemik olmayan) cilt iltihapları
9. Süregen kalp, akciğer hastalıklarının varlığı
10. Doğum sonrası sarılık geçirme durumu

Aşıları Yaparken/Yaptıktan Sonra Dikkat Edilecek Durumlar Var Mıdır?

Aşı sonrasında oluşabilecek riskler açısından yapılan aşıya göre değişen uyarılar kişiye ya da kişinin yakınına mutlaka anlatılmalıdır.

Aşılama Hizmetlerine Toplum Katılımı Ve Önemi

Aşılama hizmetlerine toplum katılımının sağlanması açısından, hizmetlerin ücretsiz ve sürekli olarak ulaşılabilir olması ve toplumun bilgi sahibi olması önemlidir. 21-28 Nisan Dünya Aşılama/Bağışıklama Haftası gibi etkinliklerle toplumun aşılama hizmetine katılımı sağlanmaya çalışılmaktadır.