Sağlık Kurumlarında Operasyon Yönetimi Dersi 1. Ünite Sorularla Öğrenelim

Sağlık kurumlarında karar verme sürecinin temel bileşenleri nelerdir?

Sağlık kurumlarında karar verme sürecinin temel üç temel bileşeni bulunmaktadır. Sayısal karar yöntemlerinde karar verici, en az iki alternatif ve bir amaç (ya da amaç fonksiyonu) olmak üzere üç temel bileşen belirlemelidir.

Sağlık kurumlarında karar verme sürecinde en iyi karar nasıl tanımlanır?

Karar verme sürecinde her durumda en az iki seçenek olmalıdır ve karar verici bu yöntemleri uygulayarak en iyi ‘optimal’ karara ulaşmalıdır.

Belirsizlik Ortamında Karar Verme durumunu etkileyen kriterler nelerdir?

Bu kapsamda en çok kullanılan beş kriter vardır. Bu kriterlerin birbirlerine üstünlükleri bulunmaz ve karar vericinin tutumuna göre şekillenir. Karar analizinde farklı sonuçlar için alternatifler bir tablo halinde gösterilir ve buna “ödemeler matrisi” denir. Aslında matrisin ödeme veya maliyetle ilgisi yoktur ancak optimal kararı verme sürecini anlamada yardımcı olacaktır. Beş kriter şunlardır: • Eşit Olasılık Kriteri, • İyimserlik Kriteri, • Kötümserlik Kriteri, • Hurwicz Kriteri, • Pişmanlık Kriteri.

Sağlık kurumları yönetiminde oyun modelleri hangi durumlarda kullanılmaktadır?

Sayısal karar verme yöntemlerinde birbirine rakip iki karar vericinin olduğu durumlarda oyun modelleri kullanılır. Oyun modelinde oyuncuların her biri kendisi için oyun stratejileri tanımlar. Bu stratejilerin oyunculara sağlayacağı kazanç ya da kayıplar bellidir. Oyunda oyunculardan birinin kazançlarına göre oluşturulan “kazanç matrisi”nin çözülmesi ile oyuncular için optimal stratejiler elde edilir. Eğer oyunda bir denge noktası varsa bu noktayı veren değer “oyunun değeri”dir. Bu durumda oyuncular tam strateji uygularlar. Birer optimal stratejileri vardır. Denge noktasının bulunmadığı oyunlarda ise oyuncular için karma stratejiler oluşturulur. Her iki durumda da oyunun değerinin anlamı değişmez. Oyunun değeri, kazanç matrisinin sahibi olan oyuncu için en düşük kazancı, diğeri için en yüksek kaybı ifade eder. Oyunda oyuncular optimal stratejilerini belirledikten sonra, rakibin yapacağı hatalarda daha çok kazanacak ya da daha az kaybedeceklerdir.

Belirsizlik Ortamında Karar Verme durumunu etkileyen kriterlerden Kötümserlik Kriteri nasıl ifade edilir?

Kötümser bir karar vericinin tercih edeceği bir kriterdir. Kazanç probleminde olduğu gibi maliyet probleminde de bu kriter, karar vericinin kötümser olduğu problemlerde uygulanan kriterdir. Kötümser karar verici risk almayan ya da risk almayı sevmeyen karar vericidir. Karar verici, maliyet söz konusu olduğunda da en kötü duruma, diğer bir deyişle en yüksek maliyete (en uzun süreye) göre karar verecektir. Her bir alternatifin en düşük kazancı düşünülerek hesaplanır.

Sağlık kurumlarında karar verme sürecinde alternatif seçeneklerin olmaması nasıl bir sonuç doğurur?

Bir problemin çözümü için en az iki alternatifin varlığı gerekir. Karar verici kar, fayda ve kazancı gibi artı değerleri maksimuma çıkarmayı ve maliyet, kayıp, zaman ve yol gibi eksi değerleri de en aza indirmeyi amaçlar. Bu bağlamda sayısal karar verme yöntemlerinde karar vericinin en az iki alternatifi ve bir amacı vardır.

Oyun problemlerinde stratejiler arasında oluşan baskınlık ilişkisi nasıl açıklanabilir?

Karar analizinde olduğu gibi, oyun problemlerinde de stratejiler arasında baskınlık ilişkisi oluşabilmektedir. Bu ilişkinin tanımlanabilmesi kabul edilemez stratejileri problemden çıkartacağı için problemin boyutunu küçültecek ve çözümü kolaylaştıracaktır.

Sağlık kurumlarında karar verme sürecinde Oyun Kuramı kavramı nasıl açıklanabilir?

Sayısal karar yöntemlerinde genellikle sadece bir karar verici, amacına ilişkin optimal karara ulaşmayı hedefler. Karar verici, tek bir kişi ya da bir grup olabilir. Önemli olan, birden fazla karar verici olduğunda da tüm karar vericilerin aynı amaç için çalışıyor olmasıdır. Bu yönüyle oyun kuramı diğer sayısal yöntemlerden farklıdır. Burada bir “oyun” söz konusudur. Bundan dolayı, karar sürecinde bir yerine birbirine rakip iki karar verici yer alır. Dolayısıyla, karar vericiler aynı amaç için çalışmamaktadırlar ve birbirlerine rakiptirler. Rakip karar vericilerin (oyuncuların) her ikisi de oyunu kazanmak ister. Her oyuncunun amacı, kendi kazancını mümkün olduğunca maksimize etmektir. Eğer bir oyuncu kazanamayacağını düşünüyorsa, o zaman kaybını minimize etmeyi amaçlar.

Karar analizi sürecinde üçe ayrılan karar ortamları süreçlerinin birbirleriyle ortak ve farklı olan yönleri nasıl özetlenebilir?

Sayısal karar yöntemlerinden biri olan karar analizi, karar ortamlarını üçe ayırır. İlk ortam olan belirlilik ortamı, çözüm süreci boyunca ortaya çıkacak koşulun tek olduğu anlamına gelir. Bu ortamda karar vermek çok da zor değildir. Belirsizlik ortamında ise karar üzerinde etkisi olacağı düşünülen ve karar verici tarafından kontrol edilemeyen doğa durumları bulunmaktadır. Karar alternatifleri bu doğa durumları altında farklı sonuçlar ortaya çıkarabilecektir. Ancak hangi doğa durumunun gerçekleşeceğinin bilinmemesi ortamı belirsiz yapmaktadır. Bu noktada, karar vericinin tutumu optimal kararı etkileyen önemli faktördür. Karar verici doğa durumlarının her birinin eşit olasılıkla gerçekleşeceğini düşünüyorsa eşit olasılık kriterini kullanır. Eğer karar verici problemde risk alabiliyorsa ve çok kazanmaya karşılık kaybetmeyi göze alabiliyorsa iyimser karar vericidir. Tam tersi şekilde, karar verici hiç risk almayan, garantici bir karar verici de olabilir. Bu durumda kötümserlik kriterini uygular ve optimal çözümde, elde edebileceği minimum kazancı ya da maksimum maliyeti belirler. Bir başka karar verici ise bu ikisinin arasında olan ve belirli bir oranda risk olabilen karar vericidir. Bu karar verici de Hurwicz kriterini uygular. Bu karar kriterlerinin tümü belirsizlik ortamı kriterleri olmasına rağmen, optimal çözümleri birbirinden farklı olabilir.

Sağlık kurumları yönetiminde oyun modelinde “oyunun denge noktası” kavramları nasıl açıklanabilir?

Oyunun denge noktası, iki oyuncu için de optimal stratejileri verir. Kazanç matrisi A oyuncusuna göre düzenlenmişse oyunun değeri, A’nın optimal stratejiyi seçmesi durumunda kazanacağı minimum kazancı belirtir. B oyuncusunun ise yine kendi optimal stratejisini seçmesi koşulu altında maksimum kaybını belirtir.

“En iyi” karar, sayısal karar verme yöntemlerinde “optimal” karar olarak adlandırılır. "Optimal çözüm" tanımı ne ifade etmek için kullanılır?

Optimal çözüm optimal kararın amaca yönelik hesaplanmış değeridir.

Sağlık kurumları yönetimi oyun modelinde “oyunun değeri” kavramı nasıl açıklanabilir?

Denge noktasının yakalandığı değere, “oyunun değeri” denir. Yukarıdaki problemde oyunun değeri 450’dir ve her iki oyuncu için de anlamı farklıdır. Pozitif bir değer olduğu için oyunu A’nın kazandığını söylenebilir. Bu değerin yer aldığısatır dikkatle incelendiğinde, 450’nin, A1 stratejisinin kazançları arasında en düşük kazancı veren değer olduğu görülmektedir. O halde, A oyuncusu A1’i seçtiğinde en a 450 kazanmayı garantilemektedir. Bu nedenle oyunun değeri, kazanç matrisinin sahibi olan oyuncu için minimum kazancı ifade etmektedir. Elbette ki, A oyuncusunun daha çok kazanabileceği alternatif stratejiler de vardır, ancak bunların hepsinde en düşük kazanç 450’nin altında kalmaktadır. Diğer bir deyişle, A oyuncusu A1 dışında bir strateji seçtiğinde B oyuncusu da farklı bir strateji seçip A’nın daha az kazanmasını sağlayabilir. Buna göre kazanç matrisi sahibi oyuncu için optimal karar, en kötü ihtimalle kazanacağı en düşük kazancın elde edileceği stratejidir.

Bir karar matrisinde klasik alternatiflerin dışındaki alternatifler nelerdir?

Bir karar matrisinde klasik alternatiflerin dışında; • Baskın ve • Kabul edilemez olmak üzere iki tip karar alternatifi daha vardır. Eğer bir alternatif her doğa durumunda bir başka alternatiften daha iyi sonuç veriyorsa baskın alternatiftir. Diğer alternatif ise kabul edilemez alternatiftir ve problemden çıkartılması optimal çözümü değiştirmeyecektir.

Sağlık kurumları yönetiminde oyun modelleri nasıl şekillenir?

Sağlık kurumları yönetiminde oyun modelleri genellikle iki rakip hastanenin belirli bir grup hastayı kazanabilmeleri amacıyla, iki rakip sigorta firmasının birbirlerinden sigortalı transfer edebilmeleri amacıyla, bir semtteki iki polikliniğin o semtin sakinlerini kendi hastaları yapmaları amacıyla uygulanır. Bu örnekler arttırılabilir. Önemli olan, iki rakip oyuncunun, oyuncuların tanımlanmış stratejilerinin ve oyunculardan biri için bu stratejilere göre tanımlanmış bir kazanç matrisinin varlığıdır.

Belirsizlik Ortamında Karar Verme durumunu etkileyen kriterlerden Pişmanlık Kriteri nasıl ifade edilir?

Pişmanlık kriteri, karar vericinin en az pişmanlık duyacağı alternatifi optimal karar olarak belirlediği kriterdir. Bu kriterde önce pişmanlık matrisi elde edilir ve karar bu matris üzerinden verilir. Hangi doğa durumunun gerçekleşeceğini bilemediğimiz için eşit olasılık, iyimserlik, kötümserlik ve Hurwicz kriterlerinde verilen optimal kararların bazılarından pişmanlık duyulabilir. Bunun için önce pişmanlık matrisi belirlenir ve karar bu matris üzerinden verilir.

Karar ortamlarında karar verici tarafından kontrol edilemeyen durumlar nelerdir?

Karar ortamlarında karar verici tarafından kontrol edilemeyen “doğa durumları” vardır. Bunlar optimal kararı doğrudan etkiler, neler olabileceği bilinir fakat ne zaman gerçekleşeceği bilinemez.

Risk Ortamında Karar Verme süreci nasıl ifade edilebilir?

Risk ortamında doğa durumlarının gerçekleşme oranı bilinmemektedir. Karar, verilen doğa durumları olasılıkları altında optimaldir. Optimal karar için “beklenen değer kriteri” ya da “karar ağacı” kullanılır. Bunların ikisi de optimal kararı vermektedir.

Sağlık kurumları yönetimi oyun modelinde “tam strateji” kavramı nasıl açıklanabilir?

Denge noktasının elde edilebildiği oyunlarda “tam strateji” uygulanmaktadır. Gerçekten de oyun kuramında incelediğimiz tüm problemlerde denge noktası ve bu noktayı veren tam strateji ikilileri bulabilmiştik. Ancak oyun problemlerinde her zaman denge noktası bulunamayabilir. Bu durumda oyuncuların tam olarak seçebileceği (ya da tüm yatırımlarını yapabilecekleri) birer tam stratejileri bulunamaz

Belirlilik Ortamında Karar Verme durumu nasıl açıklanabilir?

Bu durumda karar vermek daha kolaydır. Optimal karar için maksimizasyon hedeflendiğinde en yüksek minimizasyon hedeflendiğinde ise en düşük çözüm değeri seçilir. Belirlilik ortamında hangi doğa durumunun gerçekleşeceği bilinir.

Karar ortamları  üç başlık altında toplanır. Bunlar nelerdir?

Belirlilik ortamı, belirsizlik ortamı ve risk ortamı. 

Karar ortamları kaç ana başlık altında toplanmaktadır?

Karar ortamları üç ana başlık altında toplanmakta ve incelenmektedir: • Belirlilik ortamı, • Belirsizlik ortamı, • Risk ortamı.

Belirsizlik ortamında karar verme durumlarında en çok kullanılan beş kriter nelerdir?

Eşit olasılık kriteri, iyimserlik kriteri, kötümserlik kriteri, Hurwicz kriteri, pişmanlık kriteri. 

Sağlık kurumları yönetimi oyun modelinde “kazanç matrisleri” kavramı nasıl açıklanabilir?

Oyun modellerinde rakiplerin stratejilerine bağlı olarak kazançlarını gösteren kazanç matrisleri oluşturulur. Bu matrislerde denge noktası oldukça önemlidir. Denge noktası, adından da anlaşılacağı gibi, oyunun dengeye oturduğu strateji ikilisidir ve her iki oyuncu için de optimal stratejileri belirtir.

Sağlık kurumlarında karar verme sürecinde önemli bir yeri olan karar analizi süreci nasıl işlemektedir?

Günlük hayatta da en çok kullanılan yöntemdir. En basit anlamda hava sıcaklığına göre o gün yanımıza kaban alıp almamaya karar veririz. Kararımızın doğruluğu hava sıcaklığına bağlıdır ama hava sıcaklığı bizim kontrolümüzde değildir. Aynı şekilde sağlık kurumları da karar almadan önce her durumda kararın optimal olmasına çalışır. Bu noktada, karar vericinin tutumu optimal kararı etkileyen önemli faktördür. Örneğin, alınacak bir ilacın adedinin belirlenmesinde ilaca olacak talebin bilinememesi bir belirsiz durumu oluşturmaktadır. Bu durumda karar analizi optimal kararın alınabilmesi için bazı kriterler ortaya koyar.

Belirsizlik Ortamında Karar Verme durumunu etkileyen kriterlerden Eşit Olasılık Kriteri nasıl ifade edilir?

Tüm doğa durumlarının gerçekleşme olasılığının eşit olduğu varsayılır. Kazançların maksimize edildiği problemlerde olduğu gibi, maliyet problemlerinde de karar verici tüm doğa durumlarının gerçekleşme şansını eşit görüyorsa eşit olasılık kriterinden yararlanabilir. Kriterin işleyişi kazanç problemlerinde olduğu gibidir. Tek fark, son aşamada optimal kararı belirlerken alternatifler arasında en düşük maliyeti veren alternatifin seçilecek olmasıdır. Alternatif kazançların aritmetik ortalaması hesaplanır ve optimal karar için en uygun olan alternatif seçilir.

Sayısal karar verme yöntemleri hangi süreçleri içerir?

Modelleme, analiz ve kontrol süreçleri. 

Denge noktasının elde edilebildiği oyunlarda nasıl bir strateji uygulanmaktadır?

"Tam strateji".

Belirsizlik ortamında karar verme durumunda risk almak istemeyen bir karar vericinin kullanacağı ve garanti kazanca yönelik kriter hangi kriterdir?

Kötümserlik kriteri. 

Sağlık kurumları yönetiminde oyun modelinde “kazanç ve kayıp” kavramları nasıl açıklanabilir?

Oyunun herhangi bir aşamasında bir oyuncunun sağladığı kazanç, diğer oyuncunun sağlayamadığı kazanç, diğer bir deyişle kayıptır. Örneğin, A ve B oyuncuları arasında kurulan bir oyunda A oyuncusunun 50 kazandığını düşünelim. Bunun anlamı, B oyuncusunun aynı 50’yi kazanamamış olduğudur. O halde, A oyuncusunun elinde +50 varken, B oyuncusu 50 kaybetmiştir (kazancı - 50 olmuştur). Bir oyuncunun kazancının diğer oyuncunun kaybına eşit olduğu oyunlara “Sıfır Toplamlı Oyunlar” denir. Sıfır toplam kavramını aşağıdaki gibi açıklayabiliriz:

En temel oyun probleminde kaç oyuncu yer alır ve bunların görev ve rolleri nasıl şekillenir?

En temel oyun probleminde iki oyuncu yer alır: • Oyunculardan bir tanesi için kazanç matrisi kurulur ve matrisin sahibi olan oyuncu bu değerleri maksimize etmeye çalışır. • Rakip oyuncu ise kazanç matrisini minimize etmeye çalışarak rakibinin kazancını en düşük seviyede tutmayı amaçlar. Oyunlarda rakipler birbirlerinin oyun stratejilerini ve rakibin herhangi bir stratejisine karşılık kendi stratejisinin kayıp ya da kazancını bilirler. Rakipler farklı stratejiler kullanabilecekleri gibi, zaman zaman aynı stratejileri de kullanıyor olabilirler. Kazanç matrisi, oyuncunun tecrübelerinden ya da yapılan araştırmalardan elde edilebilir.

Karar verici her alternatifte, muhtemel kazançların en yükseğini kazanacağını  düşünerek alternatifleri değerlendiriyorsa, hangi kriteri kullanıyordur?

İyimserlik kriteri. 

Belirsizlik ortamı nda bir karar vericinin tam risk alan ya da garantici olduğu, riski belirli bir oranda aldığı durumlarla da karşılaşılabilir. Bu durumlarda hangi kriterin kullanılıyor olduğundan bahsedilebilir?

Hurwicz Kriteri.

Karma strateji nedir?

Karma strateji, oyuncunun önerdiği stratejilerden iki ya da daha fazlasından karma olarak çözüm geliştirmesi anlamına gelir.

Belirsizlik Ortamında Karar Verme durumu nasıl açıklanabilir?

Bu durumda birden fazla doğa durumu vardır ve ne zaman gerçekleşecekleri bilinemez. Bu bir belirsizlik yaratır ve karar vericinin tutumu optimal kararı etkiler.

Sağlık kurumları yönetimi oyun modelinde kazanç matrislerinin önemli bir noktası nasıl açıklanabilir?

Önemli bir başka nokta da, oyun matrisinin hangi oyuncunun kazançlarına göre hazırlanmış olduğunun sonuna kadar dikkatten kaçmaması gerektiğidir. Bu durum gözden kaçırılırsa denge noktasının bulunmaması bile söz konusu olabilir. Aksi belirtilmedikçe kazanç matrisi, satırlarda stratejileri bulunan oyuncu için tanımlanmış demektir. Eğer kazanç matrisi ikinci oyuncuya göre düzenlenmişse oyun benzer şekilde çözülecek, fakat kazançların ikinci oyuncuya ilişkin olduğu tüm adımlarda dikkate alınacaktır.

Her doğa durumu altında bir başka alternatiften daha iyi sonuç veren ve dolayısıyla diğer alternatife seçilme şansı vermeyen alternatife ne isim verilir?

Baskın alternatif. 

Belirsizlik Ortamında Karar Verme durumunu etkileyen kriterlerden İyimserlik Kriteri nasıl ifade edilir?

İyimser bir karar vericinin tercih edeceği bir kriterdir. İyimserlik kriteri, risk almayı seven karar vericilerin uyguladığı kriterdir. Bir maliyet probleminde iyimserlik, en kısa sürenin ya da en yüksek kazancın dikkate alınarak karar verilmesi anlamına gelir. Her bir alternatifin en yüksek kazancı düşünülerek hesaplanır.

Oyun matrisinde denge noktasının yakalandığı değere ne isim verilir?

"Oyunun değeri".

Belirsizlik Ortamında Karar Verme durumunu etkileyen kriterlerden Hurwicz Kriteri nasıl ifade edilir?

Bu kriterde karar verici alabileceği bir risk oranı belirler ve bu oran ? ile gösterilir. İyimserlik kriterinde karar vericinin tamamen riskli davrandığını, kötümserlik kriterinde ise tam tersi şekilde garantici olduğunu bilmekteyiz. Belirsizlik ortamında ise bir karar vericinin tam risk alan ya da garantici olduğu, riski belirli bir oranda aldığı durumlarla da karşılaşılabilir. Bu tip karar verici 0 ile 1 arasında, alabileceği risk için bir oran (olasılık) tanımlar. Dolayısıyla, ? oranında iyimser bir karar verici ile karşılaşılmaktadır. Bu durumda karar verici, (1- ?) oranında da kötümserdir. Hurwicz kriterine göre karar verilirken iyimserlik ve kötümserlik kriterleri karar vericinin belirlediği ? oranına göre birleştirilir. Bu durumda karar verici ? oranında iyimser ve 1- ? oranında da kötümserdir.

Belirsizlik ortamında karar verme durumunda kullanılan kriterlerden "pişmanlık kriteri" ne ifade etmektedir?

Karar vericinin en az pişmanlık duyacağı alternatifi optimal karar olarak belirlediği kriterdir.

Sağlık kurumları yönetimi oyun modelinde “karma strateji” kavramı nasıl açıklanabilir?

Tam stratejinin elde edilemediği oyun modellerinde “karma strateji” araştırılır. Karma strateji, oyuncunun önerdiği stratejilerden iki ya da daha fazlasından karma olarak çözüm geliştirmesi anlamına gelir.

Doğa durumlarından hangisinin gerçekleşeceği bilinmediğinde akla ilk gelen, tümünün gerçekleşme olasılığının eşit olabileceğidir. Bu şekilde verilen kararlarda uygulanan kritere ne isim verilir?

Eşit olasılık kriteri. 

Sağlık kurumlarında karar verici pozisyonundaki yöneticilerin karar verme sürecini iyi yönetme gerekliliğinin nedeninin nelerdir?

Tüm işletmelerde yöneticiler geleceğe yönelik hedefleri belirleme ve ulaşma konusunda karar vermek durumundadırlar. Eskiden bu tür kararlar bireysel içgüdüler kullanılarak alınırken günümüzde sayısal karar verme yöntemleri kullanılmaktadır. Bu yöntemler; • Modelleme, • Analiz ve • Kontrol süreçlerini içermektedir. T Tüm sayısal karar verme yöntemlerinde en az bir karar verici, karar vericilerin ulaşmayı hedefledikleri bir amaç, bu amaca yönelik seçilebilecek en az iki alternatif bulunmaktadır. Her durumda birden fazla seçenek olmalıdır ve karar verici bu yöntemleri uygulayarak en iyi ‘optimal’ karara ulaşmalıdır.

Problemde tek bir doğa durumu yerine birkaç doğa durumu varsa ve bunlardan hangisinin gerçekleşeceği bilinmiyorsa ne tür bir ortamda bahsetmek mümkündür?

Belirsizlik ortamı.

Karar analizinde farklı  koşullar için, alternatiflerin sonuçları  bir tabloda gösterilir. Bu tabloya ne isim verilir?

Ödemeler matrisi. 

Sayısal karar verme yöntemlerinin üç temel bileşini nelerdir?

Karar verici, en az iki alternatif ve amaç. 

Risk ortamında beklenen değer kriterinin yanı sıra “karar ağacı” da  kullanılabilmektedir. Karar ağacı hangi durumlarda tercih edilir?

Sunum ve raporlamanın yapıldığı durumlar. 

Oyun kuramına göre bir oyuncunun kazancının diğer oyuncunun kaybına eşit olduğu oyunlara ne isim verilir?

"Sıfır Toplamlı Oyunlar" ismi verilir. 

Oyunun denge noktası , iki oyuncu için de optimal stratejileri verir. Kazanç matrisi A oyuncusuna göre düzenlenmişse oyunun değeri neyi ifade eder?

A’nın optimal stratejiyi seçmesi durumunda kazanacağı  minimum kazancı.

Karar analizinde alternatiflerden hangisinin seçileceği karar vericinin inisiyatifindedir. Karar verici, amacına yönelik en doğru kararı  seçer. Ancak karar ortamını  belirleyen, karar verici tarafından kontrol edilemeyen, hangisinin gerçekleşeceğinden emin olunamayan durumlar vardır. Bu durumlara ne isim verilir?

Doğa durumları.