Sosyal Psikoloji 2 Dersi 1. Ünite Sorularla Öğrenelim

Aydınlanma nedir ? 

Aydınlanma, çok genel olarak insan aklının merkeze konduğu ve insan aklı sayesinde toplumların kendilerini, yani benlik ve kimliklerini geliştirebilecekleri bir toplum yaratacaklarına olan inancı içermektedir.

“Ben” ve “Beni/Bana” Teorisi nedir ? 

“Ben” ve “Beni/Bana” Teorisi: William James benliğin iki yönünü ayırt etmiştir. Benliğin “Ben” yönü bilen benliktir. Benliğin “Beni/Bana” yönü bilinen benliktir.

Sosyal Benlik Teorisi nedir ? 

Sosyal Benlik Teorisi: Mead’in benliğin insan etkileşimlerinde dil ile inşa edildiğini iddia ettiği teorisidir. Benliğin temelde sosyal olduğunu vurgular.

Ayna benlik nedir ? 

Ayna benlik, benlik kavrayışımızın, kendimizi başkalarının bizi gördüğünü düşündüğümüz gibi görmekten kaynaklanması anlamına gelir.

Benlik-kavramı nedir ? 

Benlik-kavramı: Deneysel sosyal psikolojide bireyin kendisi hakkında düşündüklerinin ve hissettiklerinin toplamını ifade eden kavramdır.

Benlik-farkındalığı nedir ? 

Benlik-farkındalığı: Kişinin kendine dönmesi, dikkatini kendi üzerinde odaklamasıdır.

Özel benlik-farkındalığı nedir ? 

Özel benlik-farkındalığı, kişinin kendi içinde, kendi düşünceleri, duyguları ve benlik değerlendirmelerinin farkında olması demektir.

Kamusal benlik farkındalığı nedir ? 

Kamusal benlik farkındalığı ise kişinin başkaları tarafından görünen özelliklerine (örneğin fiziksel görünüşüne) ve davranışlarına odaklanmasıdır.

Benlik-Algısı Teorisi nedir ? 

Benlik-Algısı Teorisi: Bem’in başkaları hakkında bilgi edinmek için onların davranışlarını gözleme ve sonuçlar çıkarma işleminin aynısını kişinin kendisine uyguladığını iddia ettiği teoridir.

Sosyal Karşılaştırma Teorisi nedir ? 

Sosyal Karşılaştırma Teorisi: Festinger’ın kişinin fikir ve yeteneklerini değerlendirmek için kendini benzer başkalarıyla kıyasladığını iddia ettiği teoridir.

Benlik-Şeması nedir ? 

Benlik-Şeması: Kişinin kendi benliğine ait bilgiyi organize eden zihinsel yapıdır.

Olası Benlikler nedir ? 

Olası Benlikler: Kişinin benlik-şemalarının gelecekte kendisinin nasıl biri olacağına dair tahmini bilgileri içermesidir.

Benlik-Karmaşıklığı nedir ? 

Benlik-Karmaşıklığı: Kişinin farklı farklı ortamlarda kendi benliğini çeşitli özellikler açısından farklı ya da benzer olarak algılamasıdır.

Benlik-Saygısı nedir ? 

Benlik-Saygısı: Benliksaygısı kişinin kendi kişisel değeri hakkında olumlu ya da olumsuz hissetmesidir.

Benlik-Düzenlemesi nedir ? 

Benlik-Düzenlemesi: Kişinin benliğini ya da benliğinin içinde olduğu durumları değiştirme kapasitesidir.

Benlik-Sunumu nedir ? 

Benlik-Sunumu: Kişinin hem başkalarının kendi hakkındaki düşüncelerini şekillendirmesi hem de başkaları aracılığıyla kendi hakkındaki düşüncelerini şekillendirmesi sürecidir.

Benlik-Doğrulaması nedir ? 

Benlik-Doğrulaması: Kişinin söylem ve davranışlarıyla başkaları gözünde kendi benlikkavramını kanıtlama ve geçerli kılma çabasıdır.

Benlik-düzenlemesi bileşenleri nelerdir ? 

Benlik-düzenlemesi bir süreçtir ve bu sürecin üç önemli bileşeni vardır: Standartlar, kendini-izleme ve irade.

Yağ çekme nedir ? 

Yağ çekme genellikle yüksek statülü kişilerde kullanılan bir stratejidir. Kişi kendisini beğendirmek için karşısındaki pohpohlar ve över. İltifatlar, fikirlerine katılma ya da sempatisini her fırsatta gösterme gibi davranışlar çok görülen yağ çekme yollarıdır.

Kendini-yükseltme davranış biçimi nedir ? 

Kişinin başkalarına kendi yeterliliğini gösterme ya da onları bu konuda ikna etme girişimidir. Bu, genellikle kişinin kendi hakkında olumlu şeyler söylemesi ya da olumlu gösterecek davranışlar yapmasıyla gerçekleştirilir.

İnsanlara sen kimsin sorusu sorulduğunda cevaben neler söylemeleri beklenir?

Kimilerine göre insanı hayvandan ayıran en temel özellik refleksif düşünmedir; yani kendimiz üzerine düşünebilme yeteneği. Böyle bir soru sorulduğunda benlik kavramının içini dolduran adımız, yaşımız, cinsiyetimiz, nereli olduğumuz, ne iş yaptığımız gibi bizi tanımlayan belli başlı şeyleri söylemesi beklenecektir.

16. yüzyıl öncesindeki benlik kavramının yerini tartışınız?

16. yüzyıldan önce insanlar bugün bugün kavramlaştırdığımız şekilde bir benlik düşüncesine sahip değillerdi. İnsanlar yaşadıkları toplumun bir parçası olarak toplumsal konumlarına (aile, yaşanılan yer vb.) bağlı olarak tanımlanırlardı ve zaten bundan fazlasına da ihtiyaç duyulmazdı. Bugün anladığımız anlamda insanın içinde bir yerlerde bir benliği olduğu fikri yoktu. Yani görünenin arkasında bir şey aramak gerekmiyordu.

Psikanaliz kuramı benlik kavramına temelde ne katmıştır?

Psikanalizin bugün anladığımız anlamıyla benlik kavramına yaptığı katkı son derece kritiktir. Bugün eğer benliğe dair bir “içeriden” ya da “iç ruhsallık”tan söz ediyorsak bu Freud sayesinde olmuştur. Freud’un geliştirdiği psikanaliz kuramına göre, kim olduğumuz ya da nasıl bir benliğe sahip olduğumuz bilinç dışındaki karmaşık ve dinamik ruhsal süreçler tarafından belirlenmektedir. Diğer bir deyişle “ben kimim” sorusuna vereceğimiz cevap görünenle yetinilmeyip görünenin arkasına da bakmayı gerektiren hayli karmaşık bir olgu hâline gelmiştir

James'in "Ben" ve "Beni/Bana" Teorisinde "Ben" ve "Beni/Bana" neleri ifade etmektedir?

Benliğin “beni/bana” kısmı, bilinen benliktir. Diğer bir deyişle bu, bir algı nesnesi olan benliktir. Yani benliğin bu kısmına, kişi kendisine dönüp bakabilir. Diğeri “ben”, bilen benliktir.

James bilinen benliği, yani benliğin “beni/bana” olan yönünü üç temel ögeye ayırır: Maddi, toplumsal ve manevi (spiritüel) benlik. James’in “ben” teorisindeki benliği, yani bilen olarak “ben”i kavramlaştırmak, bilinen olarak benliği (“beni/bana”) kavramlaştırmaktan daha zordur.

Sosyal psikolojide James'in "Beni/Bana" Teorisi neden "Ben" Teorisinden daha çok çalışılmaktadır?

Sosyal psikolojide genellikle James’in “beni/bana” teorisi, yani bilinen benlik daha çok çalışılmaktadır. Zira bu benlikle ilgili deneysel çalışmalar yapılabilir. Kişinin benliğinin bu yönüne ait bilgi gene kişinin kendisinden alınabilir. Oysa bilen benliği, “ben”i, deneysel olarak çalışmak mümkün değildir. Bu ancak, deneyimi deneysel olmayan yöntemlerle çalışan sosyal inşacı ya da deneyimsel sosyal psikoloji diye adlandırılan başka tarz sosyal psikoloji çalışmalarında mümkündür.

Mead'in Sosyal Benlik Teorisini açıklayınız?

Mead’in benliğin insan etkileşimlerinde dil ile inşa edildiğini iddia ettiği teorisidir. Benliğin temelde sosyal olduğunu vurgular. Mead, benliğin üç temel belirleyenle nasıl açıklanabileceği üzerinde çalışmıştır: İnsan evrimi, bireyin kendi gelişimi ve toplumsal güçler ve süreçler. Mead dili, bu üç belirleyicinin benliğin inşa edilmesine katkı yapma biçimlerinde temel olarak görmüş ve dilin bu üçünün işleme sürecine sembolik olarak aracılık ettiğini ileri sürmüştür. Mead’e göre benlik, sosyal etkileşimle inşa edilmektedir. Ve bu etkileşim de sembolik olana, yani dile dayanmaktadır.

Modern sosyal psikolojide benlik kavramı nasıl ele alınmaktadır?

William James’in terminolojisindeki "beni/bana" nesnel benlik, modern sosyal psikolojide benlik-kavramı olarak adlandırılmaktadır. Bu benlik, bireyin bir nesne olarak kendisine dönüp kendi hakkında düşündüklerinin ve hissettiklerinin toplamını ifade eder. Başka bir tanımda da benlik-kavramı kişinin kendi kişilik özellikleri hakkındaki inançlarının toplamı olarak görülmüştür.

Hangi durumlarda benlik farkındalığını (öz farkındalık) hissetme durumuna gireriz?

Benlik-farkındalığı basit bir biçimde kişinin dikkatini kendine odaklamasıdır. Aslında günlük rutinlerinizi gözden geçirdiğinizde, okulda derse girmek ya da işyerinde çalışmak, evde ev işlerini yapmak, diğerleriyle sohbet etmek, televizyon ya da internet başında zaman geçirmek gibi bir dolu iş yaptığımızı görebiliriz. Ama bunu yaparken kendimiz hakkında ne kadar az düşündüğümüzü de fark ederiz ve bu bize şaşırtıcı gelebilir. Benlik-farkındalığı teorisine göre, genellikle kendimize odaklanmayız ama bazı durumlar bizi kendimize odaklanmaya zorlayabilir. Kendimizle ilgili konuştuğumuzda, aynaya baktığımızda, bir dinleyici topluluğunun ya da kameranın karşısında, kendimizle ilgili bir video izlerken ya da bir grup içinde çok göze çarpan bir konumda isek benliğimizin farkında olduğumuz bir durumun içine gireriz.

Benlik-Algısı teorisini ve hangi durumlarda işe yaradığını açıklayınız?

Bem’in başkaları hakkında bilgi edinmek için onların davranışlarını gözleme ve sonuçlar çıkarma işleminin aynısını kişinin kendisine uyguladığını iddia ettiği teoridir. Bem’e göre, insanlar başka insanlar hakkında nasıl bilgi ediniyor ve onları tanıyorlarsa kendileri hakkında da aynı biçimde bilgi toplayıp kendilerini tanırlar. Bunun yolu kendi davranışlarımızı gözlemlemek ve bu gözlemlerden sonuç çıkarmaktan geçer; tıpkı başkalarında yaptığımız gibi.

Bu teorinin, benlik hakkında diğer biçimlerde (örneğin direkt benlik-farkındalığının olamadığı durumlarda) edindiğiniz bilginin çok açık ya da güçlü olmaması durumunda özellikle işe yaradığı belirtilmektedir.

1954’te Leon Festinger tarafından geliştirilen sosyal karşılaştırma teorisi hangi temel öncüllere dayanmaktadır?

Teori şu temel öncüllere dayanır:

İnsanların kendi fikir ve yeteneklerini değerlendirme güdüsü vardır. Ve insanlar fikirlerinin doğruluğuna ve (herhangi bir konuda) ne kadar yetenekli olduklarına dair daha kesin ve güvenli yargılara ulaşmak ihtiyacı içindedirler.

Kendi fikir ve yeteneklerine dair nesnel, sosyal olmayan değerlendirme zemininin yokluğunda, bireyler kendi fikir ve yeteneklerini başkalarının fikir ve yetenekleri (performansları) ile karşılaştıracaklardır.

Kişinin kendisiyle başka birini kıyaslama eğilimi, o kişi ile kendisi arasındaki fark fazlaysa azalacaktır. Diğer bir deyişle, bireyler fikirler ve yetenekler açısından kendilerini, kendine benzer birileriyle kıyaslayacaklardır.

Benlik-şemaları neden benlik kavramının bilişsel (zihinsel) yanını oluşturmaktadır?

Kişinin benlik-kavramı pek çok özellik ya da izlenimden oluşsa da benlik-şeması bunları bir arada tutan tutkal gibidir. Zihnin bilge işleme sürecinde bilgiyi yapılandırma mekanizması olarak kavramlaştırılan şema, sadece diğer insanlar, gruplar, olaylar vb. değil, kendi benliğimize dair bilgiyi de organize eden bir zihinsel yapıdır ve bu nedenle benlik-kavramının bilişsel bileşeni olarak ifade edilir.

Ayşe cinsiyet konusunda şematik, Zeynep ise aşematik bir insan ise onların kendi cinsiyetleri hakkında nasıl düşünmeleri beklenir?

Ayşe, kendi cinsiyeti konusunda şematik bir insan olduğu için kendisinin nasıl bir kadın olduğu konusunda çokça kafa yoruyor demektir. Onun kadınlıkla ilgili söyleyecek pek çok şeyi vardır. Ama Zeynep cinsiyet konusunda aşematik olduğu için bambaşka yaşam deneyimlerinden geçmiş biri olarak kendini birincil olarak kadın olma temelinde değil de örneğin zeki olmak temelinde tanımlıyor olabilir. Yani kendini bir kadın olarak nasıl değerlendirdiği sorulduğunda kendi benliğinin kadın yanına ilişkin vereceği çok spesifik cevaplar yoktur.

Sabit ve değişmez bir benlik-şemasından bahsetmek mümkün müdür, açıklayınız?

Aslında Baumeister (2010) benlik-bilgisini tek, içsel tutarlılığı olan ve bütünleşik bir şekilde bir araya getiren benlik-kavramının sorunlu bir kavram olduğunu ileri sürmektedir. Bu terim hâlâ kullanılsa da benliğin tutarlı bir bütün olarak görülmesinin zor olduğunu belirtmektedir. Bunun yerine, insanların kendileri hakkında çok çeşitli fikirleri olduğunu, bunların birbiriyle gevşek bir şekilde ilişkilendiğini ve hatta bazen birbirleriyle çelişebildiklerini iddia etmektedir. Bu yüzden de benlik hakkındaki her spesifik düşünce için bir benlik-şeması olduğu fikrinin çok uygun olduğu, dolayısıyla benliğin çeşitli yönleri için farklı farklı benlik-şemaları olduğu, yani özetle tek bir benlik-şemasından değil ama çoğul olarak benlik-şemalarından söz etmek gerektiği ortaya konmuştur.

Stresli bir durumla karşılaştığında benlik-karmaşıklığı düzeyi yüksek olan birinin bundan nasıl etkilenmesi beklenir?

Eğer bir kişi farklı ortamlarda kendini az çok aynı özelliklerle tanımlayabileceğini düşünüyorsa bu kişinin benlik-karmaşıklık düzeyi düşük, eğer kişi farklı sosyal ortamlarda kendisini farklı düşünüyor ya da farklı benlik-imgesine sahip ise bu kişinin benlik-karmaşıklık düzeyi yüksektir. Benlik-karmaşıklık düzeyinin insanların stresli olaylarla başa çıkmasında önemli bir rolünün olduğu düşünülmektedir. Stresli bir olayla karşılaşıldığında kişinin benlik-karmaşıklık düzeyi yüksekse kişi düşük olduğu duruma göre bu stresle daha iyi başa çıkabilecektir.

Yüksek benlik-saygısının sonuçları nelerdir?

Araştırmalar yüksek benlik-saygısının iki temel sonucunun olduğunu artık sağlam bir biçimde göstermiş bulunmaktadır. İlki, yüksek benlik-saygısının kişisel teşebbüsü ya da bir etkinliğe önayak olma, inisiyatif alma özelliğini desteklemesidir. Muhtemelen yüksek öz saygı, bu kişilere kendi inanç ve varsayımları temelinde harekete geçmeye ve başka insanların dediklerine/yaptıklarına karşı çıkmaya ilişkin bir güven vermektedir. İkincisi, yüksek-öz saygının kendini iyi ve mutlu hissetmeye katkı yapmasıdır. Yüksek benlik-saygısının bu iki sonucu çok çeşitli formlar alarak karşımıza çıkabilir. Bu bağlamda başarısızlık karşısında pes etmemek ve stresli olaylar karşısından dayanıklı olmak gibi örnekler düşünülebilir.

Her değerlendirici özelliğin (tembel-çalışkan, adaletli-adaletli değil vb.) benlik-saygısına aynı etkiyi yapıp yapmayacağını benlik-şeması üzerinden açıklayınız?

Bazı özelliklerin kişilerin kendi değerlerini belirlemeleri açısından diğerlerinden daha önemli olduğu göz önüne alınmalıdır. Bu, benlik-şemaları kavramlaştırmasıyla da ilişkilendirilebilir. Benlik-şemalarında öne çıkan özellikler, yani belirli bir bağlamda kişinin kendisini tanımlayıcı olarak gördüğü özellik ya da özellikler kişinin genel benlik-saygısına da en fazla etkisi olan özelliklerdir. Eğer bir kişi zeka özelliği açısından şematik biriyse (yani benlik-şeması zekâ çevresinde örgütlenmişse) ve bu kişi zekâ boyutu açısından kendisini olumlu değerlendiriyorsa bu kişi diyelim ki sportif beceriler ya da sosyallik becerileri açısından kendini çok daha az olumlu değerlendirse bile benlik-saygısı düzeyi yüksek olacaktır.

Benlik düzenlemesi nedir, benlik-kontrolü ile arasındaki fark nedir?

Benlik-düzenlemesi, benliğin kendisini veya içinde bulunduğu durumları değiştirme ya da dönüştürme kapasitesini ifade eder. Benlik-düzenlemesi düşünce ve duyguları kontrol altına alma, dürtü kontrolü, problemli davranışın sınırlandırılması ve performansın optimize edilmesi gibi farklı alanları kapsar. Günlük yaşamda kullandığımız “kendimizi kontrol altında tutmak” ifadesi benlik-düzenlemesi kavramına çok benzerdir ve bazen birbirlerinin yerine kullanılır. Ancak bazı araştırmacılar aralarında küçük de olsa farklılık olduğunu belirtirler. Benlik-kontrolü sadece bilinçli, çaba harcanan süreçlere işaret ederken benlik-düzenlemesi bunların yanı sıra bilinçli olmayan ya da otomatik düzenleyici süreçleri de içerir.

İnsanlar benlik-kontrolünü geliştirmek istediğinde ne gibi adımlar izlemelidirler, örnek vererek açıklayınız?

İnsanlar benlik-kontrolünü geliştirmek istediklerinde, en etkili ilk adım, izleme yolları geliştirmektir. Eğer diyete başladıysanız, günlük kilonuzu yazmak, belli sürelerde ne kadar yol kat ettiğinizi kaydetmek vb. bu yollar arasında sayılabilir. Benliği kontrol etme başarısızlığı, insanın kendisini izlemeyi bırakmasıyla başlar.

Benlik-düzenlemesinin süreçlerini açıklayınız?

Benlik-düzenlemesi bir süreçtir ve bu sürecin üç önemli bileşeni vardır: Standartlar, kendini-izleme ve irade. Standartlar olmaksızın benlik-düzenlemesinin bir anlamı olmazdı. Elbette standartlar yasalar, normlar, beklentiler gibi dışsal birtakım kaynaklardan gelir ancak bunlar kişi tarafından bir dereceye kadar içselleştirilmiş olmalıdır. Olumlu ve olumsuz standartlardan söz etmek mümkündür. Benlik-düzenlemesi denilen süreç, standartları belirleyip davranışları buna göre düzenlemeyle başlar ama bu bir süreç olduğu için yapılan davranış düzenlemesinin izlenmesi, yani takip edilmesi gerekir. İzlemekten kasıt, değiştirilmek istenen davranışa dikkat edip süreci takip etmektir. Benlik-düzenlemesinin üçüncü bileşeni irade ya da daha doğru bir deyişle irade gücüdür. Bu, benliği değiştirme kapasitesini ifade eder. Halk arasında da kullanılan bu terimin psikolojik geçerliliği vardır. Bu bağlamda benlik kısmen de olsa benlik-kontrolü eylemleri süresince bir kısmının harcandığı bir enerji kaynağı olarak görülebilir. Her benlik-kontrolü eylemi belli bir enerji, yani irade gerektirir.

Benlik-sunumu (öz sunum) neyi ifade eder, insanlar neden benlik-sunumuyla uğraşır?

Kişi başkalarıyla ilişkilerinde de benlikle ilgili değişiklikler yapabilir. Sosyal psikolojide bu olguya benlik-sunumu adı verilmektedir. Benlik-sunumu, kişinin başkalarının kendi hakkındaki düşüncelerini şekillendirmeye çalışması ve başkaları aracılığıyla kendi hakkında düşüncelerini şekillendirmesi sürecidir. İnsanların benlik-sunumuyla uğraşmasının altında yatan iki temel güdü vardır. İlki, güç kazanmak, insanların sempatilerini kazanmak, onlardan onay almak ve onlar tarafından sevilmek amacıyla onlar üzerinde iyi izlenim bırakmaktır. Bu stratejik benlik-sunumudur. Stratejik benlik sunumunun yanı sıra ikinci tür bir benlik-sunumu dışavurumcu- benlik sunumudur. Stratejik benlik-sunumunun altında yatan güdü, başkaları üzerinde olumlu izlenim bırakmakken dışavurumcu benlik-sunumunda kişinin davranışlarıyla, yaptıklarıyla kendi benlik-kavramını kanıtlama ve geçerli kılma çabası vardır. Burada başkaları aracılığıyla kişinin yine dönüp kendi benliğiyle uğraşması söz konusudur. Buna benlik-doğrulaması adı da verilmektedir.