Genel Muhasebe 1 Dersi 8. Ünite Özet

Ticaret İşletmelerinde Stoklar

Stoklar, işletmelerin ana faaliyet konularını yerine getirebilmeleri ve mevcudiyetlerini devam ettirebilmeleri için ihtiyaç duydukları vazgeçilmez unsurlardır ve bu nedenle finansal tablolar incelendiğinde stokların en önemli varlık kalemleri arasında yer aldığı görülmektedir.

Stoklar; en genel anlamıyla işletmelerin ana faaliyet konularını yerine getirebilmeleri için tüketmek, satmak ya da üretimde kullanmak amacı ile elinde bulundurduğu varlıklar olarak tanımlanmaktadır. Bu varlıklar tekdüzen hesap planında aşağıdaki hesap gruplarında izlenirler:

• 150. İlk Madde ve Malzeme
• 151. Yarı Mamuller Üretim
• 152. Mamuller
• 153. Ticari Mallar
• 157. Diğer Stoklar
• 158. Stok Değer Düşüklüğü Karşılığı (-)
• 159. Verilen Sipariş Avansları

Bu hesap gruplarından 150 İlk Madde ve Malzeme, 151 Yarı Mamuller Üretim ve 152 Mamuller imalat işletmeleri tarafından kullanılan hesaplardır.

Katma Değer Vergisi (KDV)

Katma Değer Vergisi, mal ve hizmet alım satımları sırasında satın alma bedelinin belirli bir yüzdesi oranında alıcı tarafından satın alma bedeline ilave olarak ödenen bir vergi türüdür.

İşletmeler, mal ve hizmet satın almaları durumunda satıcılara satın alma bedelinin belli bir yüzdesi oranında katma değer vergisi öderlerken mal ve hizmet satışı yapmaları durumunda ise devlet adına alıcılardan satış bedelinin belirli bir yüzdesi oranında katma değer vergisi tahsil ederler. İşletmeler, bir dönem içinde (KDV’de dönem bir aydır) gerçekleştirdiği alış ve satış işlemleri sonucunda ödediği ya da ödeyeceği katma değer vergisi tutarını, tahsil ettiği ya da tahsil edeceği katma değer vergisi tutarı ile karşılaştırıp bu karşılaştırma sonucunda kalan bakiyeyi finansal tablolarında raporlamak zorundadır.

İşletmenin aldığı her türlü mal ve hizmetin satın alım bedeli üzerinden hesaplanan katma değer vergisinin izlendiği hesap 191 İndirilecek KDV Hesabı dır. Satın alma bedeli üzerinden hesaplanan KDV tutarı bu hesabın borcuna kaydedilir.

İşletmenin satışını yaptığı her türlü mal ve hizmet bedeli üzerinden hesaplanan katma değer vergisinin izlendiği hesap ise 391 Hesaplanan KDV Hesabı dır. Satış bedeli üzerinden hesaplanan KDV tutarı bu hesabın alacağına kaydedilir.

İşletmenin bir ay içinde alış işlemleri sonucunda ödediği ya da ödeyeceği katma değer vergisinin izlendiği 191 İndirilecek KDV Hesabı ile satış işlemleri sonucu alıcılardan tahsil ettiği ya da edeceği katma değer vergisinin izlendiği 391 Hesaplanan KDV Hesabının karşılaştırılması sonucunda ödenen ya da ödenecek KDV’nin tahsil edilen veya tahsil edilecek KDV’yi aşması durumunda kalan tutarın izlendiği hesap 190 Devreden KDV Hesabı dır.

İşletmenin bir ay içinde alış işlemleri sonucunda ödediği ya da ödeyeceği katma değer vergisinin izlendiği 191 İndirilecek KDV Hesabı ile satış işlemleri sonucu alıcılardan tahsil ettiği ya da edeceği katma değer vergisinin izlendiği 391 Hesaplanan KDV Hesabının karşılaştırılması sonucunda tahsil edilen veya edilecek KDV’nin ödenen veya ödenecek KDV’yi aşması durumunda kalan tutarın izlendiği hesap 360 Ödenecek Vergi ve Fonlar Hesabı dır.

191 İndirilecek KDV Hesabı daima borçlu, 391 Hesaplanan KDV Hesabı ise daima alacaklı olarak işlem görür.

Stoklarla İlgili İşlemlerin Muhasebeleştirilmesi

Ticaret işletmelerinin esas faaliyet konusu mal alımı ve satımı; diğer bir ifade ile malın mülkiyetinin el değiştirmesidir.

Ticaret işletmeleri mal alım-satım işlemlerinin muhasebeleştirilmesinde faaliyet hacimleri, muhasebe sistemlerinin işleyişi, alım satımını yaptıkları malların özellikleri ve çeşitliliğine bağlı olarak aşağıda belirtilen yöntemlerden birini kullanabilmektedirler:

• Devamlı Envanter Yöntemi,
• Aralıklı Envanter Yöntemi.

Gelişen teknoloji ile birlikte bilgisayar tabanlı muhasebe sistemleri, devamlı envanter yönteminin aralıklı envanter yöntemine göre daha fazla tercih edilmesini getirmiştir.

Devamlı Envanter Yöntemi

Devamlı Envanter Yöntemi, işletmelerin ilgili dönem içinde gerçekleştirdikleri tüm alım-satım işlemlerinin, gerçekleştikleri anda işletme kayıtlarına yansıtılması esasına dayalı bir yöntemdir. Yöntemin bu özelliği işletmelerin dönem içinde arzu ettikleri zaman hem ellerindeki hem de o ana kadar satmış oldukları malların miktar ve maliyetini tespit edebilmelerini mümkün kılmaktadır.

Bu yöntem; genellikle aynı anda farklı niteliklere sahip çeşitli malların satışını yapan, faaliyet hacmi büyük, stok ve tedarik dengesi önemli olan, bu nedenle mal hareketlerini optik okuyuculu elektronik sistemler kullanarak izleyen işletmeler tarafında tercih edilir.

Yöntem dönem içindeki stok giriş çıkışlarının maliyet değerleri üzerinden 153 Ticari Mallar Hesabında, aynı şekilde dönem içinde satılan tüm malların maliyetinin 621 Satılan Ticari Malların Maliyeti Hesabında izlenmesi esasına dayandığı için arzu edildiği zaman bu hesapların bakiyesi alınarak işletmenin belirli bir tarih itibariyle elinde bulunan malların maliyeti ile belirli bir dönemde satılan malların maliyetinin tespit edilebilmesini mümkün kılar.

Devamlı envanter yönteminde, stoklarla ilişkili işlemler aşağıda kısaca açıklanmıştır.

Dönem Başı Mal Stokları: Bir faaliyet dönemi sonunda işletmedeki mevcut mal stoku, aynı zamanda takip eden dönemin dönem başı mal stokudur. 153 Ticari Mallar hesabının ilk kaydını dönem başı mal stokunun maliyeti oluşturur.

Alışlar: Satın alınan mallar, işletmedeki mal stokunu arttırıcı bir etkiye sahiptirler. Dolayısıyla dönem içinde satın alınan mallar, satın alma maliyetleri üzerinden 153 Ticari Mallar hesabının borcuna, satın alma koşullarının peşin ya da kredili olması durumuna bağlı olarak ilgili hesap ya da hesapların alacağına kaydedilir.

Alış Giderleri: Satın alınan malların işletmenin amaçladığı şekilde kullanıma ya da satışa hazır hâle gelebilmesi için işletme tarafından yapılması gereken harcamalar olup satın alınan malların maliyetinin bir parçası olarak kabul edilir. Satın alınan malların maliyetinin bir parçası olarak 153 Ticari Mallar hesabının borcuna, harcamanın peşin ya da kredili yapılmasına bağlı olarak ise ilgili hesap ya da hesapların alacağına kayıt yapılır.

Alış İadeleri: Satın alınan mallar, işletme tarafından teslim alınırken teslim alan birim tarafından kontrol edilir ve yapılan kontrol sonucunda satın alınan malların istenen özelliklerin bir kısmını ya da hiçbirini taşımaması durumunda söz konusu malların bir kısmı ya da tamamı iade edilir. Malların iade edilmesi işletmenin mal stokunu azaltıcı bir etkiye sahiptir. Bu nedenle iade edilen mallar; maliyet bedelleri üzerinden 153 Ticari Mallar hesabının alacağına, söz konusu malların peşin ya da kredili alınmış olmasına bağlı olarak ilgili hesap ya da hesapların borcuna kaydedilir.

Alış İskontosu: İşletmeler genellikle bir tedarikçiden fazla miktarda mal satın almaları durumunda, malın bozulmuş olması ya da kalitesi ile ilgili bir problem olması halinde tedarikçiden iskonto isteyebilmektedir. Tedarikçinin bu isteği kabul etmesi, söz konusu malın maliyetini azaltıcı bir durum oluşturur ve bu da 153 Ticari Mallar hesabının alacağına yazılır. İskonto mal teslim alındıktan sonra değil de mal satın alındığı esnada elde edilmiş ise bu durumda ayrıca bir iskonto kaydı yapılmaz.

Satın alınan malların bir kısmının kusurlu olması nedeni ile iskonto talebinde bulunulması ve bunun satıcı tarafından kabul edilmesi, iade işlemi gibi, işletmelerin stoklarında fiziki bir hareket yaratmamakla birlikte stoklarda yer alan malların maliyetini azaltıcı etki yaratır.

Satışlar: İşletmenin gerçekleştirmiş olduğu satışa ilişkin en az iki kayıt yapılmaktadır:

• Birincisi, gerçekleştirilen satışa bağlı olarak işletmenin elde etmiş olduğu hasılata ilişkin kayıttır. Tutar, satışın yurtiçi ya da yurtdışı satış olmasına bağlı olarak 600 Yurtiçi Satışlar ya da 601 Yurtdışı Satışlar hesaplarından birinin alacağı ile satışın peşin ya da kredili yapılmış olmasına bağlı olarak ilgili hesap ya da hesapların borcuna kaydedilir.
• İkinci kayıt ise satış işleminin işletmenin stok mevcudu üzerinde yaratmış olduğu etkiyi yansıtmak için 153 Ticari Mallar hesabının alacağına ve 621 Satılan Ticari Mallar Maliyetinin borcuna yapılır.

Satış Giderleri: İşletmenin satışını yapmış olduğu malların satış işleminin gerçekleşmesi ile doğrudan ilgili olan ve işletmenin sözleşme veya zımni kabul yolu ile yerine getirmek zorunda olduğu nakliye, sigorta vb. giderlerdir. Bu giderin satılan malın maliyeti ile ilgisi yoktur, ortaya çıkan ödeme 760 Pazarlama, Satış Ve Dağıtım Giderleri hesabının borcuna, ödeme şekline bağlı olarak kaydedilir.

Satışlardan İadeler: Satın alınan malların istenen özellikleri taşımaması halinde, satın alınan malın bir kısmının ya da tamamının iadesi yapılabilmektedir. Bu durumda satış işlemi için nasıl iki kayıt yapılıyorsa satış iadesi için de iki kayıt yapılır:

• İlk kayıtta, iade edilen mallara ilişkin tutar 610 Satıştan İadeler Hesabının borcuna, işletmenin peşin ya da kredili satış yapmış olmasına bağlı olarak ilgili hesap ya da hesapların alacağına kaydedilir.
• İkincisinde ise iade edilen malların stokta yaptığı arttırıcı etkiye bağlı olarak 153 Ticari Mallar hesabının borcuna, 621 Satılan Ticari Mallar Maliyeti Hesabının alacağına kayıt yapılır.

Satış İskontosu: Müşteriler belirli bir miktarın üzerinde mal satın almaları ya da satın aldıkları malların teslimi sırasındaki kontroller esnasında malların bozuk ya da istenen kalite düzeyinde olmaması halinde iskonto talebinde bulunabilirler. Bu talebin kabulü halinde ilgili satış işleminden elde edilen satış hasılatının iskonto tutarı kadar azaltılması gerekir. Bu durum da 611 Satış İskontoları hesabının borcuna, işletmenin kredili ya da peşin satış yapmış olmasına bağlı olarak ilgili hesap ya da hesapların alacağına kayıt yapılması gerekir.

Aralıklı Envanter Yöntemi

Aralıklı Envanter Yöntemi, işletmelerin ilgili dönem içinde gerçekleştirdikleri tüm alım-satım işlemlerinin, gerçekleştikleri anda, ancak satılan malların ve dönem sonu mal stoku maliyetinin belirli aralıklarla yapılan sayım ve değerlendirmeler sonucu edinilen verilerin hesaplanması esasına dayanan bir yöntemdir.

Bu yöntem genellikle tek tip ya da birbirine benzer özellikler taşıyan malların ticaretini yapan, faaliyet hacmi büyük olmayan, bu nedenle stok ve tedarik takibi konusunda herhangi bir sorun yaşamayan işletmeler tarafından yoğunlukla tercih edilmektedir.

Satılan malların maliyeti; yalnızca belirli aralıklarla yapılan sayım ve değerlemeler sonucunda eldeki mevcut mal stokunun maliyeti, dönem başı mal stoku ve dönem içi alışlar ve alışı giderleri dikkate alınarak yapılan hesaplamalar sonucunda tespit edilebilir. Bu nedenle devamlı envanter yönteminden farklı olarak aralıklı envanter yönteminde satış işlemi gerçekleştiğinde satılan malların maliyetine ilişkin herhangi bir kayıt yapılmaz.

Aralıklı envanter yönteminde, stoklarla ilişkili işlemler aşağıda kısaca açıklanmıştır.

Dönem Başı Mal Stokları: Önceki dönemin dönem sonu mal stoku, cari dönemin dönem başı mal stoklarını oluşturur. Dönem başındaki mevcut mal stoku da devamlı envanter yönteminde olduğu gibi 153 Ticari Mallar hesabının borcuna kayıt edilir ve dönem başı mal maliyetini oluşturur.

Alışlar: Satın alınan mallar işletmedeki mevcut mal miktarını arttırmaları sebebiyle, satın alma maliyetleri üzerinden 153 Ticari Mallar hesabının borcuna kayıt edilir. Ancak devamlı envanter yönteminden farklı olarak Alışlar alt hesabı açılarak bu hesabın borcuna kayıt yapılır.

Alış Giderleri: Satın alınan malların işletmenin amaçladığı şekilde kullanıma ya da satışa hazır hâle gelebilmesi için işletme tarafından yapılması gereken harcamalar olup satın alınan malların maliyetinin bir parçası olarak kabul edilir. 153 Ticari Mallar hesabında ilgili harcamaların türüne uygun olarak alt hesaplar açılarak bu hesapların borcuna kayıt edilir.

Alış İadeleri: Satın alınan mallar, işletme tarafından teslim alınırken teslim alan birim tarafından kontrol edilir ve yapılan kontrol sonucunda satın alınan malların istenen özelliklerin bir kısmını ya da hiçbirini taşımaması durumunda söz konusu malların bir kısmı ya da tamamı iade edilir. Malların iade edilmesi işletmenin mal stokunu azaltıcı bir etkiye sahiptir. Bu nedenle iade edilen mallar, maliyet bedelleri üzerinden 153 Ticari Mallar hesabında açılacak Alış İadeleri alt hesabının alacağına kayıt edilir.

Alış İskontosu: İşletmeler genellikle bir tedarikçiden fazla miktarda mal satın almaları durumunda ve malın bozulmuş olması ya da kalitesi ile ilgili bir problem olması halinde tedarikçiden iskonto isteyebilmektedir. Tedarikçinin bu isteği kabul etmesi söz konusu malın maliyetini azaltıcı bir durum oluşturur. Alış iskontoları, 153 Ticari Mallar hesabında açılacak olan Alış İskontosu alt hesabının alacağına kayıt edilir.

Satışlar: Devamlı envanter yönteminden farklı olarak yalnızca ilgili satış sonucunda elde edilen satış hasılatı yurt içi ya da yurt dışı satış olmasına bağlı olarak 600 Yurtiçi Satışlar ya da 601 Yurtdışı Satışlar hesaplarının alacağına, satışın kredili ya da peşin yapılmış olmasına bağlı olarak ilgili hesap ya da hesapların borcuna kaydedilir.

Satış Giderleri: Satış giderleri; işletmenin satışını yapmış olduğu malların satış işleminin gerçekleşmesi ile doğrudan ilgili olan ve işletmenin sözleşme veya zımni kabul yolu ile yerine getirmek zorunda olduğu nakliye, sigorta vb. giderlerdir. Bu giderlerin satılan malların maliyeti ile hiçbir ilgisi yoktur.

Satışlardan İadeler: Satın alınan malların istenen özellikleri taşımaması halinde, satın alınan malın bir kısmının ya da tamamının iadesi yapılabilmektedir. Bu durumda yalnızca satış hasılatında meydana gelen değişiklik kayıt altına alınmaktadır. Ancak bu işlem, doğrudan ilgili tutarın satışlar hesabından düşülmesi ile değil aynen devamlı envanter yönteminde olduğu gibi 610 Satıştan iadeler hesabının borcuna kaydedilmek sureti ile dolaylı olarak satışlar hesabından düşülür.

Satış İskontosu: Müşteriler belirli bir miktarın üzerinde mal satın almaları ya da satın aldıkları malların teslimi sırasındaki kontroller esnasında malların bozuk ya da istenen kalite düzeyinde olmaması halinde iskonto talebinde bulunabilirler. Bu talebin kabulü halinde ilgili satış işleminden elde edilen satış hasılatının iskonto tutarı kadar azaltılmasını gerektirir. Bu durum aynı devamlı envanter yönteminde olduğu gibi 611 Satış iskontoları hesabının borcuna kayıt yapılması şeklinde gerçekleştirilir.

Ticaret İşletmelerinde Satılan Malların Maliyetinin ve Brüt Dönem Kar/Zararının Hesaplanması

Ticaret işletmeleri, belirli bir faaliyet döneminde elde etmiş oldukları kâr/zararı hesaplarken hizmet işletmelerinden farklı olarak ilgili dönemde satmış oldukları malların maliyetini de dikkate almak zorundadırlar. İşletmenin dönem içindeki net satışlarından satılan ticari mallarının maliyeti düşüldüğünde işletmenin döneme ilişkin brüt kâr/zararı, bu tutardan faaliyet giderleri düşüldüğünde ise faaliyet kâr/zararı bulunmuş olur. Faaliyet kâr/zararına işletmenin diğer faaliyetlerinden elde ettiği olağan gelir ve kârlar eklenip işletmenin diğer faaliyetlerinden elde ettiği diğer olağan gider ve zararlar düşüldüğünde dönem net kâr/zararı bulunmuş olur. Bu hesaplamadaki kritik noktalardan biri satılan malların maliyetinin doğru şekilde tespit edilmesidir.

Aralıklı envanter yönteminde devamlı envanter yönteminden farklı olarak satış işlemi gerçekleştiğinde satılan malların maliyetine ilişkin herhangi bir kayıt yapılmaz. Dönem içinde stok çıkışları hiç bir hesapta izlenmediği için satılan tüm malların maliyetinin tespiti için mutlaka envanter çıkarılması gerekmektedir. Devamlı envanter yönteminde ise, Satılan Malların Maliyeti Hesabının bakiyesi alınarak işletmenin belli bir dönemde sattığı malların maliyetinin tespit edilebilmesi mümkündür, yani bunun için ekstra hesaplama yapılması gerekmez.