Borsaların Yapısı ve İşleyişi Dersi 5. Ünite Özet

Giriş

Özellikle son 10 yıldır gerek spot piyasalarda gerek türev piyasalarda emtialara yatırım yapmak, geleneksel tahvil ve paylardan oluşan portföylere yatırım yapmanın bir alternatifi olarak ön plana çıkmaktadır. Kıymetli maden piyasaları ve özellikle bu kapsamda yer alan altın piyasası emtia piyasalarında önemli bir hacme sahiptir. Altın, birçok yönüyle lüks ve refahla aynı anlama gelmektedir. Altın, aynı zamanda önemli finansal bir varlıktır ve çoğu insan tarafından tek başına bir para birimi olarak kabul edilmektedir.

Gelişmiş ülkelerde altın mücevher daha çok süs eşyası olarak talep görmekte iken gelişmekte olan ülkelerde ve özellikle Asya ve Orta Doğuda ise altın takılar yüksek ayarlı olup hem süs eşyası hem de tasarruf ve yatırım aracı işlevi görmektedir. Toplumun her kesimi tarafından satın alınmakla beraber yoksul kesim ve kırsal kesim için altının belirtilen ikinci işlevi daha da önemli hale gelmektedir. Zira bu kesimler için banka hesaplarına ve gelişmiş bankacılık ürünlerine erişim imkânları kısıtlı olmaktadır. Türkiye’de de önemli bir yer tutan bu tür altın talebi kısa dönemdeki fiyat dalgalanmalarından etkilense bile uzun dönemde fiyat hareketleri altın satın alma davranışını çok fazla etkilememektedir.

Altın Piyasaları

Bireysel yatırımcılar ve yatırım fonları gibi kurumsal yatırımcılar açısından, 2000 yılından itibaren pay piyasalarında yaşanan düşüşlerle birlikte emtia piyasalarında yaşanan artışlar, emtia piyasalarının cazibesini arttırmaktadır.

Emtialar temel olarak 4 gruba ayrılmaktadır:

• Petrol, doğal gaz ve kömür gibi enerji kaynakları
• Kıymetli madenler ve temel madenler
• Tahıl gibi tarım ürünleri
• Koyun, inek gibi çiftlik hayvanları

Emtia borsaları farklı emtia piyasalarının likiditesini, derinliğini, büyüklüğünü ve sağlığını ölçen faydalı barometrelerdir. Dünyadaki en büyük emtia borsaları arasında şunlar yer almaktadır:

• Şikago Ticaret Borsası,
• Şangay Vadeli İşlemler Borsası
• Londra Metal Borsası,
• Tokyo Emtia Borsası,
• Hindistan Çoklu Emtia Borsası

Altının tarihi insanlık tarihi eski Mısır uygarlığına kadar gitmektedir. M.Ö. 5000 yıllarında bakırla alşım halindeki altını çıkarmaya başlayan Mısırlılar, M.Ö. 3900 yıllarınd altını eriterek işlemeye başlamışlardır. M.Ö. 3100 yıllarında altın ödeme aracı olarak kullanılmaya başlamıştır. Altının en önemli özellikleri arasında şunlar yer almaktadır:

• Altın en yoğun elementlerden biridir. Bu özelliği sayesinde, altın, bakır gibi diğer metallere göre daha kolay muhafaza edilebilmektedir.
• Altın paslanma ve oksitlenmeye dirençli olması ve aynı zamanda dövülerek şekil verilebilir olması nedeniyle metaller içinde ayrı bir yere sahiptir. Dayanıklılık özelliği sayesinde şimdiye kadar çıkarılan altın çeşitli formlarda mevcudiyetini korumaktadır.
• Geri dönüştürülen altın diğer metaller göre daha büyük bir arz oranına sahiptir. Böylece piyasa üretim şoklarını ve üretim sıkıntılarını daha etkin bir şekilde absorbe edebilmektedir.

Altının diğer metallerden farklılaşmasını sağlayan özellikleri şunlardır:

• Üretim hacminin sınırlı olması Dünyada altın rezervleri sınırlı miktardadır.
• İnelastik arz yapısı Maden ocaklarının sınırlı üretim kapasitesine bağlı olarak, altın arzı fiyat değişikliklerine kısa vadede tepki vermekten ziyade uzun vadede tepki vermektedir.
• Aynı veya benzer özelliklere sahip başka bir madenin olmayışı Altının fiziksel ve kimyasal özellikleri altını eşsiz kılmaktadır.
• Rezerv aracı olması Altın, merkez bankalarının tercih ettiği önemli rezerv araçlarından biridir.

Temelde altın bulundurma saikleri şöyle sayılabilir:

• Kredi riskinin bulunmayışı
• Politik karmaşa ve yüksek global enflasyon durumlarında yüksek likidite sağlaması
• Portföy riskinin çeşitlendirilmesine ve risk-getiri profilinin iyileştirilmesine imkan vermesi
• Merkez Bankalarının rezervlerinde bulunan altının ülkelerin finansal sistemleri için sigorta poliçesi gibi kabul edilmesi.

Altın alım satım işlemlerinin büyük çoğunluğu toptan fiziki külçeye ilişkin tezgah üstü piyasalarda yapılmaktadır. Tezgahüstü piyasalar dünyadaki en derin ve likit piyasalar olmakla beraber işlem bilgilerine her zaman erişilemeyebilmektedir. Ancak, dünya altın piyasasında gerçekleşen işlem hacminin oldukça yüksek olduğu ve hatta ülke borcu gibi yüksek kaliteli finansal varlıklara yakın veya onlardan daha fazla olduğu düşünülmektedir.

Altının ekonomik baskı dönemlerinde koruma sağlayabilme özelliği, altına yönelik yüksek yatırım talebine ve karlılığa dönüşmektedir. Uzun vadede riske göre düzeltilmiş getirilere göre, altın diğer emtialardan daha yüksek getiri sağlama eğilimindedir. Altın her zaman diğer emtialardan daha yüksek getiri sağlamasa da tutarlı bir şekilde daha düşük oynaklık göstermiştir. Son 20 yıl dikkate alındığında yıl bazında %15,9 olan altının oynaklığı çiftlik hayvanları dışında diğer emtialardan daha düşüktür.

Türkiye’deki altın piyasasında önde gelen kuruluşlar şunlardır:

• Darphane Temel olarak, tedavül ve hatıra paraların ve cumhuriyet altınlarının basımı, kıymetli madenlerin analizi ve ticaretinin düzenlenmesi ve her türlü resmi damga ve mührün, madalya ve nişanın üretimi; pasaport, nüfus cüzdanı, damga ve harç pulları başta olmak üzere tüm kıymetli kağıt ve güvenlikli kağıdın imalatıyla uğraşmaktadır.
• Darphane ve Damga Matbaası Genel Müdürlüğü Cumhuriyet Altınlarının tek yasal üreticisidir.2000 yılı üretimi 31.6 ton, 11.4 milyon adet, 2001 yılı üretimi 28 ton, 8.6 milyon adet, 2002 yılı üretimi 5.5 ton, 990 bin adet, 2003 yılı üretimi 11.2 ton, 1.9 milyon adet, 2004 yılı üretimi 11,5 ton, 1,9 milyon adettir.
• İstanbul Altın Rafinerisi İstanbul Altın Rafinerisi 1996 yılında kurulmuş olup Anonim Şirket statüsündedir. 4 milyon YTL ödenmiş sermayesi bulunan şirket yıllık 90 ton altın üretim kapasitesine sahiptir. Dünyada en yüksek kalite olarak kabul edilen 99.99% saflıkta üretim yapma teknolojisine sahiptir.

Borsa İstanbul Kıymetli Madenler ve Kıymetli Taşlar Piyasası

1993 yılında Türk Parası Kıymetini Koruma Hakkında 32 Sayılı Karar’da yapılan değişikliklerle altının fiyatının belirlenmesi ile ithalatı ve ihracatı serbestleştirilmiştir. Altın ticaretinin liberalleştirilmesi yönünde alınan kararlarla, altının ithal ve ihraç aşamasında kolaylıklar getirilmiştir. Bu gelişmeler sonucunda sektörde yaşanan hızlı büyüme, ekonomik açıdan büyük potansiyel taşıyan altın konusunda yeni kararlar alınmasını hızlandırmıştır. Alınan yeni kararlarla altın sektörünün yeniden yapılandırılması amaçlanmıştır. İstanbul Altın Borsasının kuruluşu ile ilgili ilk düzenleme olan Kıymetli Madenler Borsalarının Kuruluş ve Çalışma Esasları Hakkında Genel Yönetmelik 1993 yılında yayımlanmıştır. Söz konusu Yönetmeliğe dayanılarak 26 Temmuz 1995 tarihinde İstanbul Altın Borsası faaliyete geçmiştir.

İstanbul Altın Borsasının kuruluş amaçları arasında; son yıllarda kazandığı ivme ile hızla büyümekte olan altın sektörü ile finans sektörü arasında köprü görevini üstlenmek, sektörün kurumsallaşmasına, uluslararası rekabete açılmasına ve altının önemli ihracat kalemlerinden biri durumuna gelmesine katkı sağlamak, kıymetli madenlerin dünya piyasalarına paralel şartlarda işlem gördüğü bir piyasa ortamını oluşturmak, teşkilatlı bir kurum kimliğinde likidite sağlamak, kıymetli maden işlemlerinde referans fiyatı belirlemek, başta altın olmak üzere kıymetli madenlere dayalı yatırım araçları vasıtasıyla finansal ürün yelpazesini genişleterek ulusal ve uluslararası piyasalara entegrasyonu sağlamak ve ayrıca kıymetli taş işlemleri ile de sektöre ihtiyaç duyduğu alanlarda organize piyasa şartları sunmak sayılabilir.

Sermaye Piyasası Kurulunun borsa yatırım fonları, yatırım fonları ve yatırım ortaklıklarına ilişkin ilgili tebliğleri uyarınca fon işlemlerine ve yatırım ortaklıklarına ilişkin kıymetli madenlerin saklaması, Borsa İstanbul Kıymetli Madenler ve Kıymetli Taşlar Piyasası Bölümü tarafından yapılmakta ve ayrıca bu fonların kıymetli maden alım satım işlemleri de Kıymetli Madenler Piyasasında yapılmaktadır.

Bankaların, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB) Zorunlu Karşılık Yükümlülük hesaplarına ait altınları Türkiye’de, Borsa İstanbul A.Ş. kasasında TCMB hesabı altında saklanmaktadır.

Borsa İstanbul Kıymetli Madenler ve Kıymetli Taşlar Piyasası’nda spot işlem gören kıymetli madenler şunlardır:

• Altın
• Gümüş
• Platin
• Paladyum

Borsa İstanbul Kıymetli Madenler ve Kıymetli Taşlar Piyasası’nda faaliyet gösteren piyasalar şunlardır:

• Kıymetli Madenler Piyasası Standart ve standart dışı altın, gümü, platin ve paladyum üzerine spot işlemleri yapılır
• Kıymetli Madenler Ödünç Piyasası Altına dayalı ödünç ve sertifika işlemleri yapılır
• Elmas ve Kıymetli Taş Piyasası Elmas ve kıymetli taşlar işlem görür.

Kıymetli Madenler Piyasasında işlemler, üye işlem temsilcileri tarafından seans salonunda bulunan işlem terminalleri veya uzaktan erişim ile iletilen emirlerin otomatik eşleşme kuralına göre en iyi alım ve en iyi satım emirlerinin birbirini karşılaması suretiyle gerçekleşmektedir. İşlemler, fiyat ve zaman önceliği kurallarına uygun olarak çok fiyat yöntemine göre yürütülmektedir. Sisteme girilen alım ve satım emirleri bilgi dağıtım ekranları vasıtasıyla aynı anda üyelere ve uluslararası piyasalara ulaştırılmaktadır.

Kıymetli Madenler Ödünç Piyasasına Kıymetli Madenler Piyasası üyeleri başvurabilmektedir. Kıymetli Madenler Ödünç Piyasasında iki çeşit işlem gerçekleştirilir:

• Ödünç işlemleri: Kıymetli madenlerin piyasada belli bir vade ve ödünç oranına göre ödünç verilip alınması işlemleridir.
• Sertifika İşlemleri: Piyasada gerçekleşen ödünç işlemlerinde ödünç veren tarafa alacağının karşılığı olarak verilen sertifikanın vade sonundan önce piyasada alınıp satılması işlemleridir.

Elmas ve kıymetli taş işlemleri, Borsa personeli ve üye temsilcilerinin de bulunduğu, Piyasa işlemlerine yönelik olarak hazırlanan seans salonunda gerçekleştirilir. Alıcı ve satıcı üyeler seans salonunda elmas ve diğer kıymetli taşların incelenmesine, tartılmasına ve görüşülmesine uygun olarak hazırlanan ortamda bir araya gelirler. Piyasada işlem görecek elmas ve kıymetli taşların, fiziki olarak işlem görmesi zorunludur.

Daha önce İzmir’de faaliyet gösteren Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası’nda Altın Vadeli İşlem Sözleşmeleri işlem görmekte iken 2013 yılından itibaren Borsa İstanbul bünyesinde Kıymetli Madenler Vadeli İşlem Sözleşmeleri işlem görmektedir. Vadeli işlem yapan piyasa katılımcıları şunlardır:

• Korunmacılar (Hedgers) Fon yöneticileri, altın sektöründe faaliyet gösteren kurumlar (kuyumcular), elinde altını olan bireysel yatırımcılar
• Yatırımcılar (Spekülatörler): Yatırım amaçlı işlem yapan herkes.
• Arbitrajcılar
• Farklı piyasalardaki fiyat farklılıklarından kar elde etmek isteyenler Vadeli İşlem Sözleşmesinin ekonomik faydaları şunlardır:
• Yatırımcılar için altını yeni bir yatırım aracı olarak sunarak portföy çeşitlenmesi sağlamak
• Altın ile ilgili varlık ve borç yükümlülüğü içerisinde bulunan gerçek veya tüzel kişiler için etkin bir risk yönetiminin oluşmasını sağlamak
• İşletmelere gelecekteki fiyat belirsizliğinin ortadan kalkması açısından rekabet avantajı sağlamak
• Yeni bir yatırım aracı olarak piyasa derinliğini arttırılmasına katkı sağlaması.