Türev Araçlar Dersi 6. Ünite Özet

Giriş

Bu ünitede swap kavramı tanımlanıp tarihsel gelişimi incelendikten sonra swap sözleşmesinin yararları, swap türleri (faiz, döviz, hisse senedi ve mal swapları), swap sözleşmelerin avantajları, dezavantajları, riskleri ve swap sözleşmelerinin uygulama örnekleri incelenecektir.

Swap Sözleşmeleri

Swap, iki taraf arasında, önceden belirlenen bir sistem içinde belirli bir finansal varlıktan kaynaklanan gelecekteki nakit akışlarının değiştirilmesi konusunda yapılan bir sözleşmedir. Belirli bir varlıktan kaynaklanan nakit akışlarının taraflar arasında değiştirilmesine dayanan swap sözleşmelerinde, nakit akışlarının ne zaman ödeneceğine ve hangi koşullarda hesaplanacağına dair bilgiler de bulunmaktadır. Genellikle nakit akışlarının hesaplanması faiz oranının, döviz kurunun ya da farklı bir değişkenin gelecekteki değerini içermektedir. Forward sözleşmeler, swap sözleşmelerinin basit bir örneği olarak görülebilir.

Swap sözleşmeleri dayanak varlıklarına göre temel olarak dört grupta sınıflandırılmaktadır. Bunlar döviz swapları, faiz swapları, pay senedi swapları ve mal swaplarıdır.

Döviz swapında, iki tarafın farklı para birimlerinden borçlanmalarıyla ilgili nakit akışlarının değiştirilmesi söz konusudur.

Faiz swapı, iki tarafın belirli bir zaman dönemi için faiz ödemelerini karşılıklı olarak değiştirdikleri bir anlaşmadır. Faiz değişimi iki tarafın anlaştıkları varsayımsal bir anapara üzerinden olmaktadır.

Pay senedi swapı, tarafların belirli bir zaman dönemi için bir pay senedi, portföy, endeks ya da faiz oranı tarafından belirlenen ödemeleri karşılıklı olarak değiştirdikleri bir anlaşmadır.

Mal swapı iki taraf arasında belirli bir miktar ve kalitedeki bir malın sabit ve değişken fiyatlarını belirli bir zaman süreç ince değiştirmeye yönelik anlaşmadır.

Swap sözleşmelerinde başlangıç tarihi, bitişi tarihi ve bir de ödemelerin yapılacağı tarih bulunmaktadır. Forward sözleşmelerinde olduğu gibi swap sözleşmelerinde genellikle bir taraftan diğer tarafa bir başlangıç ödemesi yapılmamaktadır.

Swap İşlemlerinin Tarafları

Swap işlemlerinin tarafları fon kullanıcılar ve aracılar olmak üzere iki grupta toplanabilir. Fon kullanıcılar, ekonomik ve finansal nedenlerle faiz ve döviz riskini azaltmak için swap işlemleri ile ilgilenmektedir. Fon kullanıcıları olarak işletmeler, bankalar, sigorta şirketleri, devlet kurumları, uluslararası finans kuruluşları ve devletler sayılabilir. Aracılar ise komisyon almak ya da kâr elde etmek için swap işlemine başvurur.

Swap, şirketler için doğrudan bir finansman tekniği olmamakla birlikte, şirketlerin borç yapılarını değiştirebilen bir teknik hâline gelmiştir. İşletmelerin swap piyasasında yer almalarının bir nedeni düşük maliyetli finansman sağlamaktır. Ayrıca bazı dönemlerde sermaye piyasalarında ticareti yapılan fon kaynakları, kredi taleplerini karşılamak için yeterli olmamaktadır. Kredi değerliliği yüksek şirketler sermaye piyasalarında fon sağlarken aynı zamanda kredi değerliliği düşük şirketleri bu piyasalardan çıkarabilmektedirler.

Finansal kuruluşlar swap işlemlerinde her iki taraf adına ödemelerle ilgili güvence vermektedir. Finansal kuruluşlar, swap işlemlerinde risk yüklenmeden, komisyoncu veya düzenleyici olarak faaliyette bulunurlar, sigorta şirketleri swap piyasasına daha az katılmaktadır. Ancak birçok sigorta şirketi finansman maliyetlerinin gereği olarak swap işlemlerinde son kullanıcılar olarak yer almaktadır. Ayrıca sigorta şirketleri swap işlemler ine komisyoncu veya finansal hizmet sağlayıcı olarak da katılmaktadır.

Dünya Bankası, 1981 yılında bir finansman tekniği olarak swapı ilk uygulayan kuruluştur. Bankanın IBM ile ABD doları/İsviçre frangı/Alman markı para birimleri üzerinden yaptığı faiz swapı diğer swap işlemlerine örnek oluşturmuştur.

İhracat kredisi veren acentelerden, ihracat kredisi sağlayan şirketler, swap işlemiyle bir para birimi üzerinden sabit faiz oranlı borçlarını, başka bir para birimi üzerinden sabit faiz oranlı borç hâline dönüştürebilmektedir.

Merkez bankaları faaliyetlerinden ayrı olarak hükümetler bütçe açıklarını kapatmak için etkili bir yöntem olan swapı kullanmaktadırlar. Yeterli kredi değerliliği bulunmayan devletler in, sermaye piyasalarında, sabit faiz oranlı borçlanma imkânlarını arttırabilmeleri için birçok fırsat vardır.

Swap İşleminin Yararları

Swap işlemlerinin birçok yararı söz konusudur. Bunlar arasında en önemlilerinden biri swapın, işlemi yapan tarafların maliyetini önemli ölçüde azaltmasıdır. Swapların bir diğer yararı da tarafların vergi yasalarından ve birtakım ekonomik düzenlemelerden kaçınmalarına olanak sağlamalarıdır.

Swap işlemleri aynı zamanda, şirketlerin aktif ve pasif mevcutlarının korunması için de kullanılabilir. Döviz kurlarındaki değişmeler, ulusal para birimi üzerinden borçları olan çok uluslu şirketlerin beklenen kazançlarını azaltabilmektedir. Bu nedenle çok uluslu şirketler para swapı işlemlerini kullanarak borçlarını ve alacaklarını döviz kuru riskine karsı koruyabilmektedir.

Swaplar büyük ölçekli şirketler ve finansal kuruluşlar açısından iki önemli avantajı elde etmek için de kullanılabilirler. Bunlardan biri arbitraj diğeri de hedgingdir.

Swap Türleri

Faiz swapı , taraflar arasında faiz ödemeleri serisinden oluşan bir swap işlemidir. Her ödeme, sabit oran ya da değişken orana dayalı olabilir. Eğer faiz oranı değişkense ve swap dolar ile gerçekleştiriliyorsa uygulanan faiz oranı genellikle dolar LIBOR’dur. Faiz swapının en yaygın örneği taraflardan birinin sabit faiz diğerinin ise değişken faiz ödediği swaptır. Bu araç düz swap (plain vanilla swap) olarak adlandırılmaktadır.

Bir faiz swapının fiyatı, swapın başlangıcında “0” ya da “0”a yakın bir değer olmaktadır. Swapın ömrü boyunca pozitif ya da negatif değerler alabilmektedir. Faiz swapı, iki tahvil fiyatı kullanılarak hesaplanabilmektedir. Bir faiz swapında anapara el değiştirmez. Buna göre swapın fiyatı aşagıdaki şekilde hesaplanabilir:

V _swap = B _sabit - B _değişken

Burada V _swap swapın fiyatını, B _değişken değişken faizli tahvilin fiyatını, B _sabit ise sabit faizli tahvilin fiyatını göstermektedir.

Benzer şekilde sabit faiz ödeyen taraf için swap işlemi değişken faizli tahvilde uzun pozisyon alma, sabit faizli tahvilde ise kısa pozsiyon alma şeklinde düşünülebilir. Bu durumda swapın fiyatı su şekilde hesaplanabilir:

V _swap = B _değişken - B _sabit

Faiz swap türünün gerçekleşebilmesi için aşağıdaki şartların bulunması gerekmektedir.

• İki firmanın kredi değerliğinin farklı olması gerekmektedir.
• Firmalardan birinin borcunun sabit, diğerinin değişken yapıda olması gerekmektedir.

Döviz swapı , en basit şekilde bir para birimindeki anapara ve faiz ödemelerinin başka bir para birimindeki anapara ve faiz ödemeleri ile değiştirilmesidir. Döviz swapında anapara miktarı her iki para birimi için de belirlenmelidir. Her iki para birimindeki anapara swapın basında ve sonunda el değiştirir. Anapara swap işleminin basındaki döviz kuru üzerinden eşit olarak belirlenir.

V _swap , swapın dolar para biriminden fiyatı olsun, bu durumda swapta dolar alınıp yabancı para birimi ödenmektedir ve swap fiyatı aşağıdaki gibi hesaplanabilir:

V _swap = B _D - S ₀ B _F

Bu formülde, B _F swap işlemindeki yabancı para biriminden nakit akışlarına sahip tahvilin fiyatı, B _D ise swap işlemindeki yerel para biriminden nakit akışlarına sahip tahvilin fiyatı, S ₀ ise spot döviz kurudur (yabancı para birimi başına dolar).

Benzer şekilde, yabancı para biriminin alındığı ve dolar ödendiği durumda, swap fiyatı aşağıdaki gibi hesaplanabilir:

V _swap = S ₀ B _F - B _D

Pay senedi swapları , swap işleminde bir varsayımsal anaparanın olması ve taraflardan birinin sabit oranda ödeme yaparken diğerinin değişken oranda ödemeler yapması bakımından faiz swaplarına benzemektedir. Faiz swapından farkı, değişken oranın bir pay senedi endeksinin getiri oranı tarafından belirlenmesidir.

Mal Swap işlemleri, iki taraf arasında belirli bir miktar malın sabit ve değişken fiyatlarını belirli bir zaman süresince değiştirmeye yönelik bir anlaşmadır. Tezgâh üstü türevsel ürünlerin ilklerinden olan mal ya da emtia swap işlemleri ilk kez 1986 yılında kullanılmıştır. Petrol swaplarının yanı sıra altın, bakır alüminyum ve nikelin swap işlemlerinde kullanılmaktadır.

Swap İşleminin Avantajları, Dezavantajları ve Riskleri

Swap işleminin avantajları aşağıda sıralanmıştır.

• Kredi arbitrajı sayesinde işletmeler fonlama maliyetlerini azaltabilir.
• İşletmelerde etkin aktif ve pasif yönetimi sağlar.
• Farklı piyasalara erişim imkânı sağlar.
• Yeni kredi kullanma maliyetinin altında bir maliyetle yeni kaynaklara ulaşım imkânı sağlar.
• Farklı vadelerle sözleşme imkânı sağlar.
• Ticari sırları korumaya imkân verir.
• Üstlenilmiş olan riskleri azaltıcı veya ortadan kaldırıcı etkisi vardır.

Swap işleminin dezavantajları aşağıda sıralanmıştır.

• Kredi, faiz ve kur riski tamamen ortadan kalkmaz.
• Resmî ve organize bir piyasası bulunmamaktadır.
• Sözleşmelerin belirli bir standardı bulunmamaktadır.

Swap işleminin sahip olabileceği riskler aşağıda sıralanmıştır.

Faiz Oranı Riski (Interest Rate Risk): Faiz oranlarında beklenenden farklı değişikliklerin olması durumunda yaşanır.

Döviz Kuru Riski (Foreign Exchange Risk): Döviz kur riski sözleşme yapılan para birimlerindeki değişikliğin meydana getireceği etki olarak tanımlanabilir.

Likidite Riski (Liquidity Risk): Tarafların vadedeki taahhütlerinin, ilgili kıymette açık pozisyonda olması nedeniyle yerine getirilememesi ve teslim konusu kıymetin piyasadan temin edilememesi riskidir.

Piyasa Riski (Market Risk): Piyasanın kendine özgü koşulları nedeniyle arz ve talep dengesinin istenilen seviyelerde oluşmamasıdır.

Hukuki İspat Riski (Legal Proof Risk): Swap sözleşmeleri düzenli piyasaları olamayan, tarafların iradelerini serbestçe yansıttıkları ve swap piyasaların teamüllerine uygun olarak oluşan sözleşmelerdir.

Transfer Riski ( Transfer Risk): Taraflar arasında yapılan swap anlaşmalarının tarafları zaman zaman farklı ülkelerden olmaktadırlar.

Teslim Riski (Settlement/Delivery Risk): Teslim konusu malın veya kıymetin teslimi ile ilgili riski ifade etmektedir.

Teminat Riski (Guarantee Risk): Swap sözleşmelerine taraf olanlar bazen ek teminat talep edebilmektedir. Ancak sözleşme ve vade tarihi arasında gerçeklesen ekonomik olaylar nedeniyle teminat karşılayamayacak duruma gelebilmektedir.

Taraf Bulamama Riski (Matching Risk): Zaman zaman swap işlemine aracılık yapan bankalar, bu işleme karşılık bulmaksızın yani riski doğrudan kendi üstlenerek bu işlemleri gerçekleştirirler.

Yanlış Fiyatlandırma Riski (Model Risk): Sözleşmelerin dayanağı olan varsayımlarda yapılan hatalar sonucunda yanlış swap fiyatlandırmaları ortaya çıkabilir.

Swap ve Opsiyon/Futures İşlemler Arasındaki Farklar

Swap sözleşmeler ile opsiyon/futures sözleşmeler arasında bazı farklar mevcuttur.

• Swap sözleşmelerin standart bir tipi bulunmamaktadır. Tarafların istek ve ihtiyaçlarına uygun olarak bu sözleşmeler oluşturulmaktadır. Ancak futures/opsiyon sözleşmeler, düzenli piyasalarda standart sözleşmelere bağlı olarak yapılan işlemlerdir.
• Swap sözleşmeler belirli bir standarda sahip olmaması ve düzenli bir piyasada işlem görmemesi nedeniyle ticari sırları saklama özelliğine de sahiptirler. Ancak futures/opsiyon işlemler kamuya açık nitelikleri dolayısıyla ticari sırları saklama özelliğine sahip değildirler.
• Swap işlemlerin nasıl yapılacağı konusunda kamu/devlet tarafından yapılan kapsamlı düzenlemeler bulunmamaktadır. Daha öncede ifade edildiği üzere, futures/opsiyon işlemler düzenli piyasalarda işlem gördükleri için bu işlemlerin nasıl yapılacağı konusunda ayrıntılı düzenlemeler bulunmaktadır.
• Swap sözleşmelerde süreler (vade) tarafların iradesine bağlı olarak belirlenmektedir. Yaygın olarak 2-4 yıl arasında değişen swap sözleşmeler kullanılmaktadır. Ancak futures sözleşmeler ise 3 ay ile 3 yıl arasında değişen vadelere sahip olmakla birlikte, ağırlıklı olarak 9 aylık sözleşmeler bu piyasalarda kullanılmaktadır.

Swap Sözleşmelerinin Uygulama Örnekleri

Swap sözleşmeleri, kredi yönetim aracı olarak ve risk yönetim tekniği olarak kullanım olanaklarına sahiptir. Kitapta bu kullanım olanaklarını anlatan örneklere yer verilmiştir. Bu örneklerin incelenmesi konunun kavranması açısından önemlidir.