Devlet Borçları Dersi 7. Ünite Özet

Giriş

Gerek kamu gerekse özel kesim borçlanma araçlarının ilk piyasaya çıkarıldığı ihraççısına fon sağladığı piyasalar birincil piyasalar olarak adlandırılırken, borçlanma araçlarının ihraç sonrası ticaretinin yapıldığı piyasalar da ikincil piyasalardır.

İkincil Piyasalar ve Gerekliliği

Bu piyasalar, sermaye piyasasında yeni menkul kıymet arzı ile değil, mevcutların el değiştirmesi ile var olmaktadır. Dolayısıyla ikincil piyasalar, menkul kıymetlerin ilk ihracı sonrası ticaretinin alım satımının yapıldığı piyasalardır. İkincil piyasalar ilgili menkul kıymete likidite kazandırarak bir fiyat ürettiğinden, ihalede oluşacak faizleri ve satış miktarını belirlemede borç yöneticilerine önemli bir gösterge sunmaktadır. Bu çerçevede ikincil piyasaların varlığı, piyasanın rekabetçi bir ortamda çalışmasını sağlayarak, borçlanmanın maliyetini minimize etmektedir. İkincil piyasalar, yatırımcıların karşılaştıkları riskleri azaltarak, kamunun borçlanma maliyetlerini azaltmaktadırlar. İkincil piyasaların varlığı, özel sektör ikincil piyasasının da gelişmesine ve oluşmasına ve yabancı yatırımcıların da devlet borçlanma araçlarına talep göstermesine neden olmaktadır.

İkincil piyasaların önem ve gerekliliği aşağıdaki sebeplerle anlatılabilir;

1. Borçlanmanın maliyetini minimize eder.
2. Yatırımcıların karşılaştıkları riskleri azaltır.
3. İlgili menkul kıymete likidite kazandırır.
4. İkincil piyasalarda üretilen fiyatlar, birincil piyasaya gösterge olur.
5. Devlet borçlanma araçlarını ellerinde tutan bankaların portföylerini daha rahat yönetmelerine neden olur.
6. İkincil piyasalar, bankaların portföy yönetiminde esneklik sağlar.
7. Yabancı yatırımcıların devlet borçlanma araçlarına talep göstermesine neden olur.

İkincil Piyasalar İçin Gerekli Şartlar aşağıdaki gibi sıralanabilir;

1. Rekabetçi ortam
2. Çok sayıda piyasa katılımcısı
3. Etkin bir altyapı Katılımcılarının bilgiye eşit olarak ulaşabilmeleri
4. Etkin bir takas sistemi İşlem maliyetlerinin düşük olması
5. Devletin hukuki düzenlemeleri
6. Farklı menkul kıymetlerin ihracının sürdürülmesi

Devlet Borçlanma Araçlarının İkincil Piyasaları

Son yıllarda ve hemen her ülkede devlet borçlanma araçlarının ikincil piyasalarında önemli gelişmeler yaşanmaya başlamıştır. Yeni ihraç teknikleri geliştirilmiş, tahvil ve bono piyasaları ile devlet borçlanma araçları da çeşitlenmiş, özel ilişkiye dayalı borçlanmadan piyasaya dayalı borçlanmaya gidilmiştir. Devlet iç borçlanma senetlerinin ihale yöntemi ile satılması birincil piyasa işlemidir. Bu senetlerin ihraçtan vadelerine geçen süreç içinde yatırımcılar arasındaki alım-satımları ise ikincil piyasa olarak adlandırılan piyasalarda gerçekleşmektedir. Birincil, ikincil, organize, organize olmamış, tezgâhüstü piyasa kavramları, sermaye piyasaları ile ilgili en çok kullanılan kavramlardır.

Borçlanma Araçları Piyasası (Borsa İstanbul)

Ülkemizde en aktif ve organize devlet borçlanma araçları ikincil piyasası, İMKB Tahvil ve Bono Piyasasının yerini alan, Borsa İstanbul içindeki Borçlanma Araçları Piyasasıdır. Borçlanma Araçları Piyasası (BAP), yatırımcıların sabit getirili menkul kıymetlere yaptıkları yatırımların fiyatlarının piyasada şeffaf ve rekabete açık bir ortamda oluşmasına imkan vermek ve söz konusu yatırımların likiditesini artırmak amaçlarıyla kurulmuştur. Bu piyasa bünyesinde aşağıda yer alan pazarlar bulunmaktadır.

1. Nitelikli Yatırımcıya İhraç Pazarı
2. Kesin Alım-Satım Pazarı
3. Repo-Ters Repo Pazarı
4. Menkul Kıymet Tercihli Repo Pazarı
5. Pay Senedi Repo Pazarı
6. Nitelikli Yatırımcıya İhraç Pazarı
7. Uluslararası Tahvil Pazarı
8. Taahhütlü İşlemler Pazarı
9. Gözaltı Pazarı

Borsa Dışı Piyasalar

Borsada işlem gören menkul kıymetlerin yanında, borsada işlem görmeyenlerin de alım-satımının yapıldığı, borsanın kural ve kısıtlamalarının hafifletildiği piyasalar olan borsa dışı piyasaların diğer adı tezgâhüstü piyasadır. Bu piyasa belirli bir yerde toplanmaz, aracı kuruluşlar iletişim teknolojisinden yararlanarak kendi bürolarından alımsatım yapabilmektedirler. Dolayısıyla borsa dışı piyasalarda iletişim teknolojisi olanaklarından yararlanarak anında haberleşme ve işlem yapma imkanı bulunan piyasa üyeleri (brokerlar), bir araya gelmelerine gerek kalmadan da hisse senedi ve tahvillerin alım satımını gerçekleştirebilirler. Bu şekilde organize olmamış tezgâhüstü piyasalara, bir menkul kıymetin alıcısı ve satıcısı her zaman borsadaki açık artırma sırasında ortaya çıkmayabileceğinden, ihtiyaç bulunmaktadır.

İkincil Piyasalar ve Piyasa Yapıcılığı Sistemi

Kamu borç yönetiminin amacı, iç borçlanmanın mümkün olan en düşük maliyetle yapılmasına imkân tanımak ve piyasalarda dalgalanmaya yol açmayacak bir satış ve geri ödeme takvimi oluşturarak piyasa mekanizması yoluyla borçlanma yönetiminde etkinliği artırmaktır. Bu hedef doğrultusunda bazı ülkeler, birincil piyasada sürekli ve etkin borçlanmanın sağlanması, kamu borçlanma maliyetinin düşürülmesi ve ikincil piyasada likiditenin artırılması amaçlarına yönelik olarak piyasa yapıcılığı sistemine sahiptirler. Piyasa yapıcılığı sistemi ile birincil ve ikincil devlet borçlanma araçları piyasalarının etkin bir şekilde işletilmesi ve geliştirilmesini destekleyecek finansal aracılar ortaya çıkmaktadır. Söz konusu piyasadaki aktiviteyi artırmak için borç yöneticileri tarafından belirlenen bu aracılar piyasa yapıcılar, sistem de piyasa yapıcılığı sistemidir. Piyasa yapıcılar devlet borçlanma araçlarını ihraç eden Hazine ve Maliye Bakanlığı ile piyasa arasında kendilerine tanınmış ayrıcalıklardan faydalanarak kâr elde etmeyi amaçlayan kuruluşlardır.

Piyasa Yapıcılığı Sisteminin Amacı ve Kapsamı

Genel anlamda piyasa yapıcılığı, piyasada arz talep dengesinin sayılı kuruluş tarafından kısa sürede aşırı fiyat dalgalanmalarına meydan vermeden sağlanmasıdır.

Piyasa yapıcılar devlet borçlanma araçları birincil piyasasında kısa dönemli arz talep dengesizliğini karşılaştırarak bir tampon rolü oynamaktadırlar.

Piyasa yapıcılığı sistemi, birçok ülkede borçlanma araçlarının ilk ihracının gerçekleştirildiği birincil piyasalar ile daha sonra alım-satımının gerçekleştirildiği ikincil piyasalarda verimliliği ve likiditeyi artırmak amacıyla uygulanan etkin bir kamu borç yönetimi aracıdır. Bu sistem sayesinde borç çevirme riski azalır, rekabet artar ve yatırımcı tabanı genişler, fiyat tespiti mekanizması profesyonelleşir ve rekabet ortamı gelişir. Bütün bu gelişmeler sonucunda, özellikle ülkemizde olduğu gibi, risk primi yüksek olan ülkelerdeki borçlanma risk primleri azalmaktadır.

Piyasa Yapıcıların Yeterlilik Kriterleri

Piyasa yapıcıların üstlendikleri görevleri en iyi şekilde yerine getirebilmeleri ve sağlıklı çalışabilmesi için, bu kuruluşlarda birtakım özel koşullar ve yeterlik kriterleri aranmaktadır. 2019 yılı piyasa yapıcılığı yeterlilik kriterleri şu şekildedir:

• Piyasa Yapıcı seçilebilmek için aday olan bankanın bağımsız denetimden geçmiş ve Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kuruluna sunulmuş olan en son mali tabloları itibariyle sermaye yeterliliği oranının %12’nin altında olmaması,
• Üçer aylık piyasa yapıcılığı dönemleri kapsamında başvuru yapmak isteyen bankaların kriter değerlendirme dönemlerinde
  • Birincil piyasada gerçekleştirilen DİBS ihraçlarından yapılan alım tutarının 1,2 milyar TL’nin altında olmaması,
  • Borsa İstanbul Borçlanma Araçları Piyasasındaki DİBS kesin alım satım işlemleri (kendinden kendine işlemler hariç) ile Borsa İstanbul’a tescil ettirilen işlemlere ilişkin tutarının 6 milyar TL’nin altında olmaması gerekmektedir.

Piyasa Yapıcılara Sağlanan Haklar

Piyasa yapıcılığı uygulaması çerçevesinde piyasa yapıcı bankalara DİBS birincil ve ikincil piyasalara ilişkin olarak bir takım haklar tanınmıştır. Piyasa Yapıcılığı Sözleşmesi m. 5’e göre şu şekildedir:

• “Türk DİBS Piyasa Yapıcısı” unvanını kullanma,
• İhalelere teminatsız katılma,
• İhalelerde rekabetçi olmayan teklif verebilme,
• İhale sonrası teklif verme,
• Hazine’nin para piyasalarında yapacağı nakit işlemlerini Piyasa Yapıcılar ile gerçekleştirmesi,
• “TAP” satışlarından faydalanabilme,
• Halka arz yoluyla yapılacak DİBS ihraçlarına aracılık etme,
• Geri alım ve değişim ihalelerine katılabilme,
• Piyasa Yapıcılığı Danışma Kurulu toplantılarına iki temsilci ile katılabilme,
• TCMB bünyesinde kurulmuş olan DİBS Ödünç İşlemleri Piyasası’nda DİBS ödünç alma ve verme işlemlerine taraf olabilme.

Piyasa Yapıcıların Yükümlülükleri

Birincil piyasaya ilişkin yükümlülüklerde piyasa yapıcılar, genellikle ihalelere kabul edilebilir teklifler vererek, DİBS’lerin satılmasını garanti etmektedirler.

• Her üç aylık dönem için asgari olarak Müsteşarlık tarafından ihale yoluyla ihracı programlanan veya ihraç edilen DİBS’lerin net tutarının 0.6 ile çarpılması ve piyasa yapıcı sayısına bölünmesi ile bulunan tutarı,
• Aylık asgari olarak Müsteşarlık tarafından ihale yoluyla ihracı programlanan veya ihraç edilen DİBS’lerin net tutarının 0.36 ile çarpılması ve piyasa yapıcı sayısına bölünmesi ile bulunan tutarı birincil piyasadan almakla yükümlüdür.

Piyasa yapıcıların ikincil piyasa yükümlülükleri de şunlardır;

• En az alım yükümlülüğünün hesaplanmasında Müsteşarlığın ilan ettiği borçlanma programındaki ihale yolu ile borçlanma hedefi tutarı ile aynı dönem için ihale yolu ile borçlanmanın gerçekleşme tutarlarından hangisi düşük ise o dikkate alınır.
• Her üç aylık dönemde Piyasa Yapıcılığı sistemine girişler ve çıkışlar dikkate alınarak bu maddenin birinci fıkrasında yer alan yükümlülükler yeniden belirlenir ve Müsteşarlık tarafından herhangi bir bildirime gerek olmaksızın Piyasa Yapıcı tarafından yerine getirilir.
• Piyasa Yapıcıların alım yükümlülükleri, piyasa yapıcılığı sözleşmesinde belirtilen ihraç vadeleri için belirlenen katsayılar ile ağırlıklandırılarak hesaplanır. Piyasa Yapıcının herhangi bir ayda aylık yükümlülüğünden fazla almış olduğu tutar bir sonraki ay yükümlülüklerinden mahsup edilirken katsayı ile ağırlıklandırılmamış tutar esas alınır.
• Piyasa Yapıcı ikincil piyasada likiditeyi sağlamakla yükümlüdür. Bu amaçla, Piyasa Yapıcı, İstanbul Menkul Kıymetler Borsası (İMKB) Tahvil ve Bono Piyasasında, söz konusu piyasanın işleyiş kuralları çerçevesinde, 8. madde kapsamında belirlenen tüm ölçüt ihraçlar için asgari 3 ay süreyle alım-satım kotasyonu verir.
• Piyasa Yapıcı, Müsteşarlığın genel ekonomi veya mali piyasalar hakkında talep edeceği araştırma, rapor, anket, mali veriler ve benzeri bilgileri hazırlar ve belirlenen süre içerisinde Müsteşarlığa iletir. Müsteşarlığa iletilen bu bilgiler Piyasa Yapıcı tarafından istendiği takdirde Müsteşarlık tarafından gizli tutulur.
• Piyasa Yapıcı, birincil piyasada rekabeti bozacak şekilde, diğer piyasa yapıcılar veya katılımcılarla anlaşamaz ve ortak hareket edemez.