Mahalli İdareler Maliyesi Dersi 7. Ünite Özet

İl Özel İdaresi ve Kısa Tarihçesi

İl özel idarelerinin yasal temeli, 1864 tarihli Teşkili Vilayet Nizamnamesi ile atılabilmiştir. 1864 tarihli Nizamname 1870 yılına kadar uygulanmış ve o tarihten itibaren yerini, İdare-i Umumiye-i Vilâyet Nizamnamesine bırakmıştır. Gerek 1864 ve gerekse 1870 tarihli Nizamnamelerde, vilayetlerin tüzel kişiliğe sahip olacaklarına dair bir hüküm yoktur. Zamanla vilayetler ve onların tüzel kişiliği il özel idarelerini oluşturmuştur. İl özel idaresi, ilin kurulmasına dair kanunla kurulur ve ilin kaldırılmasıyla tüzel kişiliği sona erer. Görev alanı il sınırlarını kapsar. Bu bakımdan merkezî idarenin taşra teşkilatı olan il ile bir yerel yönetim birimi olan il özel idaresinin hizmet yürüttükleri alan aynıdır. Ayrıca il genel idaresinin başı olan vali, aynı zamanda il özel idaresinin de yürütme organıdır. Büyükşehir belediyesi olan iller için il özel idarelerinin tüzel kişiliği kaldırılarak tasfiye edilmiştir.

İl Özel İdaresi Organları

İl özel idaresinin organları “il genel meclisi”, “il encümeni” ve “vali” olmak üzere üçe ayrılır.

İl özel idaresinin karar organı il genel meclisidir. İl genel meclisinin üyeleri kanuni düzenlemelere göre ildeki seçmenlerce seçilirler. İl genel meclisinin görev ve yetkileri arasında; stratejik planlamalar, bütçe ve bütçe hesabı, borçlanma kararı, ticari ortaklık kararı, taşınmaz alım satım kararları, yönetmeliklerin kabulü, ulusal ve uluslararası kuruluşlara üyelik gibi görevler yer alır. Ayrıca encümen üyeleri ve ihtisas komisyon üyelerini seçmek de il genel meclisinin görevidir. İl genel meclisi meclis başkanı, birinci başkan vekili, ikinci başkan vekili, iki asil ve iki yedek kâtip üyeden oluşan meclis başkanlık divanını oluşturur. İl genel meclisi, il genel meclisince belirlenecek bir aylık tatil hariç her ayın ilk haftası meclis tarafından önceden belirlenen günde mutat toplantı yerinde toplanır. Mecliste ele alınacak gündem meclis başkanınca belirlenir. Vali tarafından önerilen konularda gündemde ele alınır. Ayrıca il genel meclis üyeleri de il genel meclisine ait konuların gündeme alınmasını önerebilirler. Karar verme aşamasında İl genel meclisi, üye tam sayısının salt çoğunluğuyla toplanır ve katılanların salt çoğunluğuyla karar verir. Ancak, karar yeter sayısı, üye tam sayısının dörtte birinden az olamaz. Oylamada eşitlik çıkması durumunda meclis başkanının bulunduğu taraf çoğunluk sayılır. İl genel meclisi kararları valiye gönderilir. Değişiklik öngörülmeyen kararlar kesinleşir. İl genel meclisi, bir yıl görev yapmak üzere üyeleri arasından en az üç, en fazla beş kişiden oluşan ihtisas komisyonları kurabilir. İhtisas komisyonları, her siyasi parti grubunun ve bağımsız üyelerin il genel meclisindeki üye sayısının meclis üye tam sayısına oranlanması suretiyle oluşturulur. İl genel meclisinin denetimleri kendi üyeleri arasından gizli oyla ve üye sayısı üçten az, beşten çok olmamak üzere oluşturulan bir denetim komisyonunca sağlanır. İl genel meclisi bilgi edinme ve denetim yetkisini soru, genel görüşme ve faaliyet raporunu değerlendirme yollarıyla yapar. İl genel meclisi başkanı ve üyeleri, münhasıran kendileriyle veya ikinci derece dâhil kan, kayın hısımları ve evlatlıkları ile ilgili işlerin görüşüldüğü meclis toplantılarına katılamazlar. İl genel meclisi kendisine kanunla verilen görevleri süresi içinde yapmayı ihmal eder ve bu durum il özel idaresine ait işleri aksatırsa, il özel idaresine verilen görevlerle ilgisi olmayan siyasi konularda karar alırsa İçişleri Bakanlığının bildirisi üzerine Danıştay’ın kararı ile feshedilir. Boşalan il genel meclisinin görevini encümen memur üyeleri yürütür.

İl Encümeninin görev ve yetkileri yeniden düzenlenerek yürütme organı olma niteliği daha netleştirilmiş ve eski İl Özel İdaresi Kanunu’nda öngörülen meclis yerine karar alma yetkisi tümüyle kaldırılmıştır. Sonuç olarak karar organı olan meclis ile yürütme organı olan encümen arasındaki ayırım netleştirilmiştir. İl encümeni valinin başkanlığında, genel sekreter ile il genel meclisinin her yıl kendi üyeleri arasından seçeceği üç üye ve valinin her yıl birim amirleri arasından seçeceği iki üyeden oluşur. Valinin katılamadığı encümen toplantısına genel sekreter başkanlık eder. Encümen toplantılarına gündemdeki konularla ilgili olarak, ilgili birim amirleri vali tarafından oy hakkı olmaksızın görüşleri alınmak üzere çağrılabilir.

Vali, il özel idaresinin başı ve tüzel kişiliğinin temsilcisidir. Özerk kuruluş statüsünde olan il özel idarelerinin yürütme organı olan valinin atamayla işbaşına gelmesi, özerklik statüsünü zedelediği için, tartışılmaktadır. 1982 Anayasası’nın 127. maddesi mahalli idarelerin sadece karar organlarının seçimle gelmesi ilkesini ortaya koymaktadır. Bu açıdan bakıldığında valinin atamayla işbaşına gelmesi Anayasaya aykırı değildir.

İl Özel İdaresi Görevleri

İl özel idarelerinin görev ve yetkileri, Anayasa’nın 127. maddesi ile Avrupa Yerel Yönetimler Özerklik Şartında öngörülen ilkelere uygun olarak yeniden düzenlenmiştir. Kanun’da il özel idarenin görev ve yetkileri tek tek sayılmak yerine hizmet alanları belirtilmekte ve kanunlarla açıkça başka bir kurum ve kuruluşa verilmeyen mahalli müşterek nitelikli her türlü görev ve hizmetin özel idarelerce yapılması öngörülmektedir. Bununla birlikte il özel idaresinin hangi hizmet alanlarında bütün il genelinde, hangi hizmet alanlarında ise belediye hudutları dışında yetkili olacağı ayrıca belirtilmiştir.

İl özel idaresi mahalli müşterek nitelikte olmak şartıyla;

a. Gençlik ve spor, sağlık, tarım, sanayi ve ticaret; belediye sınırları il sınırı olan büyükşehir belediyeleri hariç ilin çevre düzeni planı, bayındırlık ve iskân, toprağın korunması, erozyonun önlenmesi, kültür, sanat, turizm, sosyal hizmet ve yardımlar, yoksullara mikro kredi verilmesi, çocuk yuvaları ve yetiştirme yurtları; ilk ve orta öğretim kurumlarının arsa temini, binalarının yapım, bakım ve onarımı ile diğer ihtiyaçlarının karşılanmasına ilişkin hizmetleri il sınırları içinde,
b. İmar, yol, su, kanalizasyon, katı atık, çevre, acil yardım ve kurtarma, orman köylerinin desteklenmesi, ağaçlandırma, park ve bahçe tesisine ilişkin hizmetleri belediye sınırları dışında, yapmakla görevli ve yetkilidir.

İl Özel İdaresi Gelirleri

İl özel idaresinin başlıca gelirleri arasında kanunlarda belirtilen vergi, resim, harç, katılma payları ve genel bütçe vergi gelirinden elde edilen paylar yer alır.

İl Özel İdaresi Giderleri

İl özel idaresinin giderleri arasında; bina tesis bakım onarım giderleri, personel giderleri, altyapı giderleri, vergi tahsil giderleri, faiz ve borçlanma giderleri ve sosyal yardım giderleri yer alır. Dava takip giderleri, temsil ve tören giderleri, avukatlık giderleri, sosyokültürel etkinlik giderleri, doğal afet giderleri ve diğer görev giderleri de il özel idaresinin giderleri arasındadır.

İl Özel İdaresi Bütçesi

İl özel idaresinin bütçesi ilin stratejik planına uygun olarak belirlenir. Bütçe il özel idaresinin mali yıl ve izleyen iki yıl içindeki gelir ve gider tahminlerini gösterir, gelirlerin toplanmasına ve harcamaların yapılmasına izin verir. Vali tarafından hazırlanan bütçe tasarısı Eylül ayı başında il encümenine sunulur. Encümen, bütçeyi inceleyerek görüşüyle birlikte Kasım ayının birinci gününden önce il genel meclisine sunar. İl genel meclisi bütçe tasarısını yılbaşından önce aynen veya değiştirerek kabul eder. İl özel idaresi, görev ve hizmetlerinin gerektirdiği giderleri karşılamak amacıyla kanuni usul ve esaslara göre borçlanma yapabilir ve tahvil ihraç edebilir.

İI Özel İdaresi Denetimi

İl özel idaresi faaliyet ve işlemlerinde hataların önlenmesine yardımcı olmak, çalışanların ve il özel idaresi teşkilatının gelişmesine, yönetim ve kontrol sistemlerinin geçerli, güvenilir ve tutarlı duruma gelmesine rehberlik etmek; hizmetlerin süreç ve sonuçlarını mevzuata, önceden belirlenmiş amaç ve hedeflere, performans ölçütlerine ve kalite standartlarına göre tarafsız olarak analiz etmek, karşılaştırmak ve ölçmek; kanıtlara dayalı olarak değerlendirmek, elde edilen sonuçları rapor hâline getirerek ilgililere duyurmaktır denetimin asıl amacıdır. Bu doğrultuda il özel idaresi denetimleri yapılarak faaliyet raporları oluşturulur. İl özel idaresinin hizmetleri aksatması durumunda İçişleri Bakanlığı aksayan hizmetlerin teminini validen ister.

Köy ve Kısa Tarihçesi

Köy, insanların toplumsal bir varlık olmalarından ve bir arada yaşama ihtiyaçlarından doğan doğal bir yerleşme birimidir. Bu yerleşim yerlerinin bazıları hem nüfus açısından hem de ekonomik güç açısından büyüyerek şehir veya kasabalara dönüşmüş, bazıları ise varlıklarını sürdürmüşlerdir. Köy, çok eskiden beri var olmasına rağmen, devletin yönetim örgütü içinde ayrı bir tüzel kişiliğe ve aynı zamanda yerel yönetim niteliğine kavuşması, Cumhuriyet dönemi başında çıkarılan 18.3.1924 tarih ve 442 sayılı Köy Kanunu ile gerçekleşebilmiştir.

Köy Organları

Köylerin organları arasında muhtar, köy derneği ve ihtiyar meclisi yer alır.

Köy derneği köy muhtarını ve ihtiyar meclisi üyelerini seçmeğe hakkı olan kadın ve erkek köylülerin toplanmasından oluşan bir organdır. Köy derneğinin genel görevleri arasında muhtar ve ihtiyar meclisi üyelerini seçmek, köyün isteğe bağlı işlerini zorunlu hale getirmek, imamı tayin etmek, köy tüzel kişiliği ile muhtar veya ihtiyar meclisi üyeleri arasında çıkan davalarda köyü temsil edecek kişiyi seçme yer alır.

İhtiyar meclisi, köye ait işleri görüşüp yürütmeye ilişkin kararlar alan ve bunları denetleyen bir organdır. İhtiyar meclisi üyelerinin bir kısmı seçimle gelirken bir kısmı da kanunla atanan doğal üyelerden gelir. İhtiyar meclisi köyün işlerinin düzenlenmesi ile ilgili bir dizi görevi yerine getirir.

Muhtar hem merkezi yönetimin köydeki temsilcisi hem de köy yönetiminin başı ve yürütme organıdır. Muhtar merkezi yönetim ile köy arasındaki iletişim kaynağıdır. Hükûmet tarafından bildirilecek kanunları, nizamları köy içinde ilan etmek ve halka anlatmak muhtarın görevleri arasındadır.

Köy Üzerindeki İdari Vesayet

Merkezî yönetimin, köyler üzerindeki idari vesayeti, köy organları ve personeli ile köy organlarının karar ve uygulamaları üzerinde görülmektedir. Vesayet makamı ise vali ve kaymakam gibi yerel mülki amirlerdir. Vali veya kaymakam, köy muhtarlarının, köyün yararına olmayan kararlarını bozabilir. Ancak, muhtar yerine, kendiliklerinden karar veremezler.

Köy Görevleri

Köy kanununa göre köy işleri zorunlu ve köylünün isteğine bağlı işler olmak üzere ikiye ayrılır. Kanuni olarak, köylünün zorunlu işleri görmemesi hâlinde ceza göreceğini hükme bağlayarak, zorunlu işleri kamu yükümlülüğü olarak kabul etmiştir. Zorunlu işler ve köylünün isteğine bağlı işler köy kanununda tek tek belirtilmiştir.

Köy Gelirleri

Köyler genellikle gelir yetersizlikleri içinde varlıklarını sürdüren yerel yönetim birimleridir. Köy gelirlerini imece, salma, yardımlar, emlak ve arazi gelirleri, ekili tarla gelirleri ve diğer başlıca gelirler oluşturur.

Köy Bütçesi

Köy bütçeleri, Köy İdareleri Hesap Talimatına göre düzenlenmekte ve uygulanmaktadır. Köy bütçesi, köy idarelerinin bir yıllık gelir ve giderlerini gösteren ve bunların senesi içinde toplanıp, kanunlarla belirlenen işlere ve hizmetlere harcanmasına izin veren bir kararnamedir.