Medya ve Etik Dersi 6. Ünite Özet

Giriş

Medya etiği, medyanın işleyişi ve medya yoluyla topluma enformasyon aktarılması sonucunda oluşan sorunlarla ilgilidir. Bu bağlamda medya etiği medya profesyonellerinin günlük çalışma pratiklerini, mesleki işleyişi ve daha genel olarak medyanın yapısı ile ilgili konuları kapsamaktadır. Medya etiğinin tarihsel gelişimi, medyaya yüklenen toplumsal rolle, bu rolün meşrulaştırılması çabasıyla ve liberal basın ideolojisinin gelişimiyle yakından ilişkilidir. Medya etiğinin tarihsel gelişimini beş ayrı döneme ayırarak tartışmak mümkündür. Bunlar;

• Batı Avrupa’da 16. ve 17. Yüzyılda, gelişmeye başlayan gazeteciliğe ilişkin etik bir söylemin ortaya çıkışı,
• 18. Yüzyılda düzenli bir şekilde yayımlanmaya başlayan gazetelerin “basın”ı oluşturduğu dönem,
• 19. Yüzyılda gazeteler ekonomik çıkar kaygılarıyla örgütlenmeye ve kapitalist piyasa yapılanmasının bir parçası olmaya başladığı dönem,
• 20. Yüzyıl ve sonrasındaki medya etiği tartışmalarının olduğu dönem,
• Medya etiğinde yeni bir tarihsel bir döneme değil; yeni iletişim teknolojileriyle birlikte medyadaki bazı mevcut sorunların ve etik ilkelerin çiğnenmesinin yeni boyutlar kazanmasının bir başlık, bir tartışma olarak medya etiği tartışmalarına eklenmesine işaret edildiği dönem.

Yeni İletişim Teknolojilerinin Doğuşu

Yeni iletişim teknolojileri/yeni medya, 1970’lerin sonlarından itibaren başlayan bir dizi teknolojik gelişmenin iletişim alanıyla birleşmesi sonucu ortaya çıkmıştır. Bu teknolojik gelişmelerin başında;

• Sayısallaşma
• Bilgisayar teknolojisindeki ilerlemeler

gelmektedir. Sayısal teknolojinin gelişmesi ve iletişim araçlarıyla ve altyapısıyla birleşmesi sonucunda bir kez sayısal tabana dönüştürülen bir başka ifadeyle 0 ve 1 olarak kodlanan metin, ses, görüntü, hareketli görüntü gibi farklı medya formatlarındaki verilerin aynı iletişim altyapısı üzerinden sunulması ve farklı iletişim biçimlerinin aynı iletişim altyapısını kullanması mümkün hale gelmiştir. Böylesi bir değişim sonrasında telekomünikasyon altyapısı sadece noktadan noktaya iletişim biçimine uygun bir altyapı olmaktan çıkmış; kitle iletişimi ve veri iletişimi gibi farklı iletişim biçimlerine de uygun bir altyapıya dönüşmüştür.

Benzer şekilde içinde bulunduğumuz dönemde yeni iletişim teknolojilerinin en tipik ve yaygın örneklerinden olan internet de elektronik posta, internet üzerinden televizyon ve radyo yayıncılığı, internet gazeteciliği, internet üzerinden telefon görüşmesi gibi farklı iletişim içerik ve hizmetlerinin sunumu için kullanılmaktadır. İnternet bu biçimiyle noktadan noktaya iletişimden, kitle iletişimine kadar farklı iletişim biçimlerine uygun bir yeni iletişim teknolojisidir.

Yeni İletişim Teknolojilerinin Özellikleri ve Tanımı

Kitle iletişim teknolojilerinin en temel özelliği teknik araçlar kullanılarak, zaman ve uzay içinde ve büyük sayılarda tekrarlanabilen mesajları büyük izleyici topluluklarına iletmeleridir. Dolayısıyla kitle iletişimi bir kişiye veya nüfusun dar bir bölümüne yönelik değil; toplumun büyük bir bölümüne, kitleye yöneliktir. Kitle iletişiminde mesajın gönderilme ve alınma zamanlarının aynı andalığı da gerekmektedir. Yeni iletişim teknolojileri ise kitle iletişim teknolojilerinden farklı özelliklere sahiptir ve bu özellikleri dolayımıyla iletişim sürecine yeni olanaklar getirmiştir.

Yeni iletişim teknolojilerinin özelliklerinden bir tanesi etkileşimdir. İletişim sürecinde etkileşim genellikle kaynağın alıcı, alıcının da kaynak olabilmesi şeklinde tanımlanmaktadır. Ancak bu tanım etkileşim kavramını olduğundan daha geniş ele alan bir tanımdır. Ayrıca etkileşim sadece yeni iletişim teknolojilerine özgü de değildir. Kitle iletişiminde de etkileşim bulunmaktadır.

Yeni iletişim teknolojilerinin bir diğer özelliği ise kitlesizleştirmedir. Kitle iletişim araçlarıyla gerçekleştirilen iletişim süreci bir kişiye veya nüfusun dar bir bölümüne yönelik değil; toplumun homojen olmayan büyük bölümüne, kitleye yöneliktir.

Eş zamansız olabilme ise yeni iletişim teknolojilerinin bir başka özelliğidir. Yeni iletişim teknolojileri üzerinden gerçekleştirilen iletişim sürecinde kullanıcılar mesajı farklı zamanlarda, kendilerine uygun olan zamanda alabilmektedir.

Yeni iletişim teknolojilerinin diğer özellikleri ise;

• Çoklu ortam
• Bağlanabilirliktir.

Bu iki özelliği daha somut olarak internet üzerinden açıklamak mümkündür. İnternet küresel düzeyde sayısal ağları birbirine bağlayan ağ biçimindeki bir yeni iletişim teknolojisidir ve internet üzerinde görüntülenmek istenen içeriğe ve/veya iletişim hizmetine erişebilmek için kullanılan araç ve/veya yöntemler arasında bugün en yaygın olanı web ya da WWW olarak adlandırılan teknolojidir.

Yeni İletişim Teknolojileri ve Medya Etiğinde Güncel Sorunlar

Yeni iletişim teknolojilerinin medya metinlerinin üretilmesinde ve sunulmasında kullanılmasının hem medya profesyonellerinin günlük çalışma koşullarına hem de iletişim sürecine yeni olanaklar, avantajlar ve kolaylıklar getirdiğini belirtmek gerekir. Ancak yeni iletişim teknolojilerinin teknolojik özellikleri ve medya metinlerinin üretilmesine ve sunulmasına getirdiği olanaklar medya etiği bağlamında çeşitli sorunlara da neden olabilmektedir.

Yeni iletişim teknolojilerine ve bu teknolojiler üzerinden sunulan içerik ve hizmetlere erişimdeki eşitsizlik, mahremiyetin ihlali, gözetlenme, ticarileşme, ifade özgürlüğünde yaşanan sorunlar, aşırma (intihal), zararlı içerik ve sayısal suçlar yeni iletişim teknolojilerinin toplumsal hayatta ve iletişim sürecinde neden olduğu yasal ve sosyal sorunlardan, etik ihlallerden sadece bazılarıdır. Yeni iletişim teknolojileri ve medya etiğini birbiriyle ilişkili iki başlığa ayırarak tartışmak gerekir:

• İlki yeni iletişim teknolojilerinin içerik üretim ve sunum sürecinde kullanılmasıyla ortaya çıkan sorunları ve etik ihlalleri kapsamaktadır.
• Yeni iletişim teknolojileri ve medya etiği tartışmasının ikinci başlığı ise yeni iletişim teknolojileri üzerindeki içerik ve hizmet sunumunun içinde gerçekleştiği piyasa koşullarından kaynaklanan sorunları kapsamaktadır.

Gizli görüntü ve ses kaydı yeni iletişim teknolojilerinin içerik üretiminde ve sunumunda neden olabileceği sorunlarından bir tanesidir. Gizli kayıt yapmak elbette yeni iletişim teknolojilerinin gelişip yaygınlaşmasıyla ortaya çıkan yeni bir sorun değildir. Ancak yeni iletişim teknolojileriyle birlikte gizli görüntü ve ses kaydı yapmak hem eskisinden daha da kolaylaşmış hem de medya profesyonellerinin dışında sıradan insanlar tarafından da daha yapılabilir hale gelmiştir.

Yeni iletişim teknolojilerinin içerik üretiminde ve sunumunda kullanılmasıyla yaşanan bir diğer sorun ise görüntüyle oynama ve/veya görüntü manipülasyonudur. Sayısal olarak kaydedilmiş bir fotoğrafın ya da görüntünün bilgisayar ortamında özel yazılımlar kullanılarak değiştirilmesi, düzeltilmesi ve yeniden düzenlenmesi olarak tanımlanan görüntü manipülasyonu medya etiği bağlamında doğruluk ve güvenilirlik ilkelerinin çiğnenmesine neden olmaktadır.

Ayrıca bazı durumlarda internet üzerindeki enformasyonun kaynağının tam olarak belirlenememesi, kaynağın anonim olması, sosyal ağlar üzerinde doğruluğu kanıtlanmamış enformasyonun dolaşıma girmesi ya da bilerek yanlış enformasyon sunumu yapılması gibi nedenler de enformasyonun doğruluğunun kontrol edilememesiyle ve içeriğin doğruluğunun ve güvenilirliğinin zedelenmesiyle sonuçlanmaktadır. Bu çerçevede oluşan sorunları bilgi yanılsaması olarak nitelendirmek mümkündür.

Sosyal ağlar kaynaklı bir diğer sorun ise sosyal medyanın amacı dışında kullanımıdır. ABD’deki Virginia Teknoloji Üniversitesi’nde Nisan 2007’de meydana gelen ve 32 kişinin öldürüldüğü okul baskını sonrasında ölenleri anmak ve acıları paylaşmak amacıyla Facebook’ta oluşturulan gruplara gazeteciler hızla üye olmuş ve ilk elden haber materyaline ulaşmışlardır. Bu durum bir yandan bu tür platformlardaki içeriğin kamuya açık olması ve haber değeri taşıdıkları durumda kullanılabilecekleri gibi bir argümanla olağan görülebilecekken; diğer taraftan belirli bir amaç için üretilen içeriğin amacı dışında kullanılması nedeniyle medya etiği bağlamında tartışmalı bir durum da yaratmaktadır.

Sosyal ağlar ve medya etiği bağlamında ele alınması gereken bir diğer sorun ise sosyal ağlardaki reklam kaynaklıdır. Reklam ve sponsorluk internet sitelerinin temel gelir kaynağı durumundadır ve bu, ağ üzerindeki enformasyonun ve internetin ticarileşmesine neden olmaktadır. İnternet üzerindeki reklamcılık viral reklam gibi yeni reklam gösterim tekniklerinin ortaya çıkışıyla ticarileşmenin dışında gizli reklam gösterimi, reklam ve editoryal içerik arasındaki sınırın belirsizleşmesi gibi sorunlara da neden olmaktadır.

Yeni iletişim teknolojilerinin neden olduğu bir diğer sorun ise başkasına ait içeriğin izinsiz ve kaynak göstermeden kullanımı olan aşırmadır. Aşırma elbette yeni iletişim teknolojilerinin doğuşuyla beliren yeni bir sorun değildir ancak yeni iletişim teknolojilerinin içeriğin toplanmasına ve işlenmesine getirdiği teknolojik olanaklar sayesinde eskisinden daha da kolay hale gelmiştir.

İnternet gibi yeni iletişim teknolojileri üzerindeki iletişim faaliyetlerini içinde gerçekleştikleri endüstrinin koşullarını, yapısını da dikkate alarak değerlendirmek ve yeni iletişim teknolojileri ve medya etiği çerçevesinde ekonomik dinamiklerden kaynaklı sorunları da dikkate almak gerekir. İnternet üzerinde belirli bir ücret karşılığı içerik ve hizmet sunumu yapan siteler bulunmakla birlikte internet sitelerinin yaygın gelir modeli reklam ve sponsorluğa dayalı modeldir. Bu model geleneksel televizyon yayıncılığındaki rating sistemine benzemektedir.

Geleneksel televizyon yayıncılığında reklam dağıtımı ve reklamın ücretlendirilmesi programın izlenme oranını gösteren rating verilerine göre yapılmaktadır. Daha fazla izlenen programlar daha fazla ücret karşılığında daha çok reklam almaktadır. İnternet sitelerindeki reklamlar da benzer bir yöntemle, siteyi kullanan tekil kullanıcı sayısına göre dağıtılmaktadır.

Tekil kullanıcı sayısı ağ ortamında reklamın internet sitelerine dağıtımında temel alınan bir kriter olmakla birlikte tekil kullanıcı sayısını tam olarak belirlemenin teknolojik olarak mümkün olmaması, bu rakamların manipülasyona açık olması gibi nedenlerle başka veriler de reklam dağıtımında kullanılmaktadır. Bunlar;

• Kullanıcıların sitede geçirdikleri süre ve
• Bir kullanıcının tek başına internet sitesindeki kaç sayfayı ziyaret ettiğidir.

Sosyal ağlar özelinde bakıldığında da aynı durum geçerlidir.

Yeni İletişim Teknolojileri Odaklı Kurumsal Girişimler

Yeni iletişim teknolojileriyle medya etiği alanında ortaya çıkan yeni durumları ve etik ihlalleri en aza indirilmesi ve bu teknolojilerin medya metinlerinin üretiminde ve sunumunda medya etiğine uygun biçimde kullanılmasının sağlanması amacıyla çeşitli meslek kuruluşları girişimlerde bulunmuş durumdadır.

Bir örnek olarak Amerika’daki önemli gazetecilik meslek örgütlerinden biri olan Profesyonel Gazeteciler Derneği’nin 1996 yılında yeni iletişim teknolojileriyle ortaya çıkan sorunları da kapsar biçimde daha önce yayınladığı etik kodları yenilemesi gösterilebilir. Dernek yeni iletişim teknolojilerinin gazeteciliğe getirdiği olanakların gazeteciliğin yapılma amaçlarını ve gazeteciliğin toplumsal sorumluluğunu değiştirmediğini gazetecilikte yeni iletişim teknolojilerinin etkisinin gazeteciliğin yapılma araçlarının değişimiyle sınırlı olduğunu belirtmiştir.

Mevcut medya etiği ilkelerindeki yenileme de bu çerçevede yapılmış; olaya ilişkin gerçeğe ulaşmaya çalışma, haberden kaynaklanabilecek zararları en aza indirmeye çaba gösterme, bağımsız ve hesap verebilir olma, kişilik haklarına ve mahremiyete özen gösterme, aşırma yapmama gibi ilkeler yeni iletişim teknolojileri medya etiği çerçevesinde tekrarlanmıştır.

Bir diğer kurumsal girişim de internet gazeteciliği alanındaki bir başka meslek örgütü olan Online Haber Derneği tarafından başlatılmıştır. Dernek, internetin gazetecilik amacıyla kullanımının hem profesyoneller hem de kullanıcılar açısından avantajlar ve dezavantajlar barındırdığını belirterek internet gazeteciliğinde etik ihlallerin en aza indirilmesi için reklam ve haber arasındaki sınırların net olarak çizilmesinin ve profesyonellerin objektiflik, sorumluluk ve doğruluk gibi mesleki ilkelere sıkı sıkıya bağlı kalmasının önemine dikkat çekmiştir.