Haber Türleri Dersi 7. Ünite Özet

Giriş

Türkiye’de insanların önemli bir bölümü gazete, televizyon ya da İnternetteki “kendilerine ya da yakınlarına faydası olabilecek” her türlü sağlık konulu bilgi ve tavsiyeyi takip etmektedir.

Gazetelerde okudukları sağlık konulu yazılar çerçevesinde katılımcıların %60’a yakını “sağlığımla ilgili artık daha bilinçli davranıyorum” demektedir. Yüzde 50’ye yakını “başkalarıyla konuşmaktan çekindiğim (mahrem) konular hakkında bilgi edinebiliyorum” ifadesine katılmaktadır. Yüzde 40’dan fazlası “Tıbbi (sağlık kurumlarında verilen) tedavi yöntemleri hakkında artık daha bilgiliyim” şeklinde görüş bildirmektedir.

Medyada bu içerikleri hazırlayan ya da bu içeriklere kaynaklık eden medya ve sağlık profesyonellerinin ülkedeki sağlık konulu yayınlara yönelik genel değerlendirmelerinin nasıl olduğu da önemli bir sorudur.

Sağlık, Hastalık, Sağlık Haberciliği ve Gelişimi

Sağlığı birçok bireysel ve çevresel faktör etkileyebilir. Bireysel faktörler; kalıtım yolu ile genlerde taşınan bozukluklar, doğuştan ya da yaşamın herhangi bir döneminde sonradan ortaya çıkan hastalıklara yol açabilen en önemli unsurları içerir.

Dış çevresel faktörler; en az bireysel faktörler kadar sağlık üzerinde etkilidir. Örneğin hava koşulları, çalışma koşulları, iş ve yaşam alanlarının yeterliliği, giyinme ve beslenme olanakları, içme ve kullanma sularının kalitesi, gürültü ve radyasyon gibi fiziksel faktörler, ayrıca dış psikolojik, sosyal, kültürel ve ekonomik faktörlerin hepsi bu tür çevresel faktörleri oluşturur.

En temel insan haklarından biri olan “sağlık hakkı” insanların yaşamlarını sürdürebilmesi için gerekli ve vazgeçilmez bir haktır. Bu hakkın tamamlayıcısı olarak “hasta hakları” kavramı 1980’lerden sonra gündeme gelmiş, ülkemizde de 1990’larda yansımasını bulmuştur.

Sağlık haberciliği, sağlığın tanımından da hareketle insanın iyilik halini ilgilendiren her alanda yapılan habercilik faaliyetlerini kapsamaktadır.

Temelde iki tür sağlık haberciliğinden söz edilebilmektedir: Sağlık profesyonellerine yönelik sağlık haberciliği ve halka yönelik sağlık haberciliği. Sağlık profesyonellerine yönelik habercilik “medikal” ya da bilimsel dergi ve gazeteler ile diğer yayınları kapsar. Bu yayınların hedef kitlesi büyük ölçüde sağlık profesyonelleri ya da sağlık alanındaki sivil toplum kuruluşları ve onların üyeleridir.

Sağlık konulu yayıncılık alanında en yoğun faaliyet Amerika Birleşik Devletleri’nde dikkati çekmektedir. Ülkede 1990 yılı içinde yayımlanan günlük gazetelerdeki yazıların 40’ta biri, bir şekilde sağlık konusuyla ilişkili bulunmuştur. Yerel televizyon istasyonlarında ise sağlık konuları en yaygın beşinci konu durumundadır.

Türk basın tarihinin ilk gazetesi Takvim-i Vekayi’den (1831) başlayarak devam eden gazetelerde bir şekilde sağlık konularına değinildiği anlaşılmaktadır. Tercüman-ı Hakikat’te (1878) yazan Ahmed Midhat, dönemin bilim ve sağlık yazarıdır. 1849’da “ilk basılı bilimsel dergi” olan Vekayi-i Tıbbiye yayımlanmaya başlamıştır.

Sağlık Haberciliğinin Kaynakları ve Konuları

Sağlık haberciliğinde birincil kaynaklara; yani yazılı, basılı kitap, süreli yayın, tez, rapor ile internetten elde edilen veri, bilgi ya da diğer materyal kaynaklara başvurma oranı bir hayli yüksektir.

Yabancı kaynaklardan yapılan çevirilerde ayrıca çeviri hatası yapılmaması da büyük önem taşır. Tıbbi literatürün takip edilmesi sağlık habercilerinin önemli görevlerinden biridir.

Canlı haber kaynakları bağlamında, sağlık haberlerinde bilgi ve görüşlerine en çok başvurulan kaynaklar sırasıyla şunlardır:

• Tıp doktorları ve diğer sağlık görevlileri,
• Sağlık alanındaki sivil toplum örgütleri, temsilcileri,
• Sağlık Bakanlığı, yetkilileri,
• Hükümet, diğer bakanlar, bakanlı temsilcileri,
• İl sağlık müdürlükleri, yetkilileri,
• Hastalar ve hasta yakınları,
• Yerel yönetimler, yetkilileri,
• Yabancı akademik bilimsel çalışmalar, yayınları,
• İş adamları, yatırımcılar, özel sektör temsilcileri,
• Tıp alanı dışındaki akademisyen, bilim insanları,
• Sosyal güvenlik kurumu, temsilcileri.

Sağlık Haberi Yazarken Dikkat Edilmesi Gerekenler

Sağlık haberlerinde kullanılması gereken en temel dil ve anlatım yapısı “halk dili-anlaşılır” şekilde olmasıdır. “Teknik-bilimsel” bir dilin genel olarak hakim olduğu bir sağlık haberi toplumun geneli tarafından tercih edilebilecek bir yapıda bulunmaz. Bu dil yapısı daha çok sağlık profesyonellerine yönelik yayınlarda daha yüksek oranda görülür.

Metin üslubu olarak sağlık haberlerinin tamama yakını genel olarak “bilgilendirici” yapıdadır. Habere konu olan şey hakkında kamuoyunu bilgilendirmeyi amaçlamaktadır.

Sağlık haberlerinde yaygın olarak bir ya da iki görsel malzemenin ya da fotoğrafın kullanıldığı söylenebilir. Haberlerin yarıdan fazlasına bir fotoğraf eşlik eder (%57). Çok daha fazla sayıda fotoğrafın eşlik ettiği haber sayısı azdır; ancak herhangi bir görsel malzemeye yer verilmeyen yazıların oranı da azımsanmayacak düzeydedir (%20).

Televizyon haberlerinde en çok kullanılan görüntü yine kaynak kişinin görüntüsüdür (%69). Ardından yaklaşık her dört-beş haberden birinde hastane, sokaktaki vatandaş, hasta ve doktor görüntüleri ile tıbbi ürünlere ilişkin görüntüler yaygın olarak kullanılmaktadır.

Genel olarak haber üretim sürecine destek olmayı, daha iyi ve daha doğru haber yapılmasını sağlamayı amaçlayan kılavuzlarda konu alınan hastalık hakkında genel bilgi sunulduğu, istatistiksel kimi verilerin paylaşıldığı, teşhis, tedavisi ile sosyal, ekonomik ya da diğer boyutlardaki etkilere yönelik bilgilendirmede bulunulduğu anlaşılmaktadır.

İdeal Sağlık Haberciliği ve Sağlık Muhabirliği

İdeal; yani en üst düzeyde olması gereken, hayal edilen sağlık haberciliğinin hangi unsurları taşıması gerektiği ve bu ideale ulaşmak için neler yapılabileceği ayrı bir tartışma konusudur.

Sağlık muhabiri kimdir? Aslında sorunun yanıtı düşünüldüğünde ilk akla gelen “sağlık haberi yapan muhabirdir” denilebilir. Ancak uygulamada sağlık haberinin aslında adı sağlık muhabiri olmayan başka muhabirlerce de yapıldığı görülür.

En fazla sağlık haberinin daha yeni muhabirlik işine başlayan acemi muhabirler tarafından yazıldığı söylenebilir. Çünkü mesleğe yeni başlayanlara en fazla yazdırılan haber türlerinden biri sağlık haberidir. Belki de bu yüzden sağlık profesyonellerinin dörtte üçü, sağlık muhabirlerinin birçoğunun bu konuda hiçbir bilgisi olmadığını düşünmektedir.

Sağlık muhabiri, medyada kamuoyunu aydınlatma amacıyla görev yapan; kamuoyunun sağlık okuryazarlığı seviyesini artırmayı hedefleyen konusunda uzmanlaşmış basın mensubudur. En temel görevi ise insan hayatıyla doğrudan bağlantılı olan sağlıkla ilgili konularda kamuoyuna yeterli ve doğru bilgi sunmak, sağlık politikalarıyla ilgili gelişmeleri duyurmak ve toplumdaki sağlık okuryazarlığının niteliğini yükseltmektir.

Sağlık habercisi, alandaki gelişmeleri yakından takip etmeli, anlayabilmeli, kaynak kişilerin söylediklerini kavrayabilmeli, değerlendirebilmeli, olay ya da konuları farklı boyutlarıyla birlikte düşünebilecek bir derinlik anlayışına sahip olmalıdır.

Sağlık habercisi yazacağı haberin toplumun farklı kesimleri tarafından nasıl okunacağı konusunda da dikkatli olmalıdır. Yazılan her cümle bilgi, eğitim ve anlayış düzeyi farklı kişiler tarafından farklı biçimlerde yorumlanabilir. Bu bağlamda haberdeki her bir cümlenin kimin üzerinde ne gibi etkileri olabileceğini değerlendirmek de sağlık habercisinin sorumluluklarından biridir.

İnsanlar üzerinde endişe, korku, panik yaratabilecek ifade ya da içeriklerin neler olabileceğini değerlendirmek sağlık habercisinin en önemli sorumluluklarındandır.

Haberin kime zarar verebileceği kadar kime fayda ya da çıkar sağlayabileceğini değerlendirmek de önemlidir. Dolayısıyla sağlık habercisi okuduğu haberi bir de bu açılardan değerlendirerek yayına vermelidir.

İyi bir sağlık muhabiri nasıl olunur? Öncelikle bu alanı sevmek gerekir. İkinci koşul meraklı ve ilgili olmakla birlikte bilgi sahibi olmaya açık olmaktır. Daha sonra temel sağlık bilgisi eğitim almak, sağlık okuryazarı olmak ve sürekli kendini geliştirmeye açık olmak gereklidir.

Daha sağlıklı bir yaşamın sağlık bilinci ile mümkün olduğu ve bunun yolunun da sağlık eğitiminden geçtiği söylenebilir. Bu nedenle sağlık okuryazarlığı sağlık eğitimi ve iletişimini de kapsar şekilde sağlık eğitimiyle kazandırılan önemli bir bilinç düzeyi olarak ifade edilebilir.

Sağlık okuryazarlığı daha somut olarak sağlık bilgisine ulaşabilmeyi, sağlığı korumak ve sağlıklı bir yaşam tarzı oluşturabilmek için bu bilgileri değerlendirebilmeyi ve sağlık hizmetlerini verimli bir şekilde kullanabilmeyi sağlayan bilişsel ve sosyal yeterliklerdir.

Sağlık habercisi hekim sorumluğu da taşır mı? Literatürde bu soruya verilen yanıt nasıl sağlık habercileri hukuk mevzuatına karşı sorumlularsa, aynı şekilde toplumsal sorumlulukları kadar hekim sorumluluğu taşımaları da gerektiği şeklindedir.

Sağlık profesyonelleri mi sağlık muhabiri olmalı; yoksa alaylı ya da iletişim fakültesi mezunu haberciler mi? Uygulamada her ikisine de rastlanmaktadır; ancak ağırlıklı olarak bu işi haberciler daha fazla yapmaktadır. Bu noktada dikkati çeken bir tartışma sağlık haberlerini hekim ya da sağlık alanında uzman kişilerin mi yapması; yoksa muhabirlerin ya da iletişim fakültesi mezunlarının mı yapması gerektiği konusundadır. Her iki görüşü savunanlara da literatürde rastlanmaktadır.

Sağlık habercilerinin uzmanlaşma konusundaki eksikleri hekimlerin bu alana daha fazla eğilmeleri gerektiğine ilişkin görüşleri öne çıkarmaktadır; ancak aynen sağlık ya da hekimlik alanı gibi sağlık haberciliğinin de ayrı bir uzmanlık alanı olduğu gözden uzak tutulmamalıdır.

Ülke şartları açısından değerlendirildiğinde de habercilik eğitimi alanların bu alanda, tıp eğitimi alanların da hekimlik alanında daha değerli katkılar sağlayacakları ifade edilmektedir. Dolayısıyla sorun amatör sağlık habercilerinin uzmanlaşma yönünde ilerlemeleri ile aşılabilecektir.

Sağlık muhabiri konuyu tıp hekimi kadar ya da ona yakın bir düzeyde bilmek durumunda mıdır? Hayır. Herkesin uzmanlık alanı ve çalışma alanı elbette farklıdır ve kimse bir muhabirden haber yazdığı konu hakkında haber kaynağı kadar bilgi sahibi olması gerektiğini bekleyemez. Bu diğer haber alanları için de geçerlidir.

Basitçe ifade edilecek olursa muhabirin görevi doğru kişiye doğru soruları sormak, aldığı yanıtları habercilik mesleğinin gerekleri çerçevesinde okuyucu ya da izleyicilerine aktarmaktır. Bunu yaparken de habercilik ve tıp alanının genel ilkelerine dikkat etmeli, ideal sağlık haberciliği doğrultusunda alanda uzmanlaşmanın gereklerine özen göstermelidir.

İstanbul Tabip Odası tarafından her yıl 14 Mart Tıp Haftası kapsamında verilen “Basında Sağlık Ödülleri” ise İnternet haberciliği, yazılı basın araştırma/haber, görsel basın haber/araştırma, köşe yazısı, radyo yayıncılığı, dergi haber/araştırma ve karikatür kategorilerinde verilmektedir.