Haber Toplama Teknikleri Dersi 4. Ünite Sorularla Öğrenelim

Portre röportajda amaç, görüşülen kişinin yaşam öyküsü, sosyal çevresi, hobileri, çalışmaları gibi pek çok öğeyi sorgulayarak kişiliğini tanıtmaktır. Bu röportaj türünde, röportajı yapanın anlatımı, yorumu ve gözlemleri ön plana çıkar. Portre röportajda her şeyi konuğun kendisinin anlatması beklenmez. Röportajı yapan kişinin, iyi bir ön hazırlık yapması röportaj yapılan kişinin yaşam öyküsü ve gündelik yaşamı içindeki bazı kesitleri kendisinin anlatması sıklıkla kullanılan bir yöntemdir. Arşiv taraması yöntemiyle hakkında yayınlanan haberler, kitaplar, çeşitli radyo ve televizyon programları taranır, yakın çevresiyle, çalışma arkadaşlarıyla, uzun zamandır görmediği eski arkadaşlarıyla görüşülür. Böyle bir yolun tercih edilmesi röportajı durağanlıktan çıkarır, ilgi çekiciliğini artırır, kontrolü tamamen röportajı yapana verir.

Belirli bir konuyu tartışmak, bilinmeyen yanlarını açığa çıkarmak amacıyla bir uzmanla yapılan röportaja haber röportaj denir. Haber röportajın konusu gündemin içinden seçilebileceği gibi, gündemle hiç ilişkisi olmayan bir konu da haber röportajda ele alınabilir. Ele alınan konu öncesi, sonrası, doğrudan ve dolaylı etkileri ve sonuçları ile irdelenir.

Röportaj türleri içinde röportajı yapan kişinin belirleyiciliğinin en yüksek olduğu başka bir anlatımla en öznel türdür. Bu tür röportajlar insanların başından geçen çeşitli maceraları, yaptıkları yolculuklar sırasında yaşadıklarını ve gözlemlerini içermektedir. Gazeteci önyargısız bir biçimde gördüklerini tüm çelişki ve sorunları ile yansız bir biçimde aktarmaya çalışır. Amaç bilinmeyeni halka göstermektir. Okuyucu gezi yazısını okurken adeta mekâna ait her türlü ayrıntıyı zihninde canlandırabilmeli hatta ortamın kokusunu dahi duyabilmelidir. Bu da ancak gezi yazısını kaleme alan gazetecinin dilinin ve kaleminin ustalığı ile mümkün olmaktadır.

Soru cevap yöntemine dayanan, haberin anlaşılmasına katkı sağlayan, tamamlayıcı öğelerden biri olan ve haber içinde birden fazla olarak bulunabilen görüşmelere söyleşi denir. Söyleşi çeşitleri içerik ve biçim olarak ikiye ayrılır. İçerik olarak söyleşiler; “konu odaklı” ve “kişi odaklı” olmak üzere ikiye ayrılır. Kişi odaklı söyleşiler ise biçim olarak “yüzyüze söyleşi”, “telefon”, “internet”, “panel”, “basın odası”, “sempozyum/basın toplantısı” ve “sokak söyleşileri” olarak sınıflandırılırlar.

Gazeteci olay yerine giderek olayla ilgili kişilerden görüşler alır. Bu tür söyleşiler konuyu detaylandırmak ve aydınlatmak ve olayın nedenlerini ortaya koymak açısından önemlidir. Deprem sonrası, depreme ilişkin insanların izlenimlerine başvurmak sıcak haber için yapılan söyleşilere örnek verilebilir. Bu tür söyleşilerde muhabir ön hazırlık yapmadan kendini haberin içerisinde bulur. Genellikle, ani gelişen, beklenmedik sonuçlar ortaya çıkaran olayların haberleştirilmesinde kullanılan bir yöntemdir. Muhabir, olayın görgü tanıklarından ve olayın taraflarından aldığı bilgilerle haberin oluşturmasına ve aktarılmasına aracılık eder. Bu tür olaylar genellikle muhabirin olayın gelişimine tanıklık etme şansının bulunmadığı olaylardır. Tanıklarla ya da taraflarla yapılan söyleşiler olayın birincil kaynaktan aktarımını sağladığı için haberin gerçekliğine ve inandırıcılığına katkı salar. Zaman zaman muhabirin tanıklık ettiği bir olayın aktarımında da tanık söyleşilerine başvurulabilir. Daha önceden yeri ve zamanı belirlenmiş kutlamalar, mitingler ve eylemler tanık söyleşilerine elverişli ortamlardır. Söz konusu ortamlarda yapılacak olan söyleşiler gruba hâkim olan coşkuyu, heyecanı ya da endişeyi açığa çıkarmaya aracılık eder.

Soruşturmacı gazetecilik için yapılan söyleşilerde, muhabirin amacı bilinmeyen bazı olayları gün ışığına çıkarabilmek için konu ile ilgili uzmanlardan ya da konunun içerisinde yer alan kişilerle görüş almaktır. Soruşturmacı gazetecilik bilinmeyenleri açığa çıkarmayı amaçlar. Önemli toplumsal olayların açığa çıkartılmasında araştırmacı gazetecilerin çabaları ve çalışmaları son derece önemlidir. Dünyada ve ülkemizde pek çok skandal haber, gazetecilerin çabaları ile gün yüzüne çıkartılmıştır. Sağlık, deprem, vergi gibi uzmanlık isteyen konulara ilişkin gelişmeler daha anlaşılır bir hale getirilmeli ve konu güvenilir bir kaynağa dayandırılmalıdır. Bu tür olayların inandırıcılığı yüksek bir biçimde haberleştirilmesi için alanında uzman, ya da belirli bir grubu temsil edebilme gücüne sahip kişilere haberde yer verilmelidir. Bu amaçla yapılan görüşmelere uzman söyleşisi denir. Bu tür haberlerde konu ve uzman eş değerde önemlidir. Bu söyleşi türü süresinin kısalığı nedeniyle röportajdan ayrılır. Uzman sınırları net bir şekilde çizilmiş bir konu hakkında kısa, kolay uygulanır, anlaşılır açıklamalarda bulunur. Bu tür haberler olay ve uzman görüşü ile şekillenir. Haberin odak noktası uzmanın açıklamalarıyla ortaya çıkar.

• Sokak söyleşisi yapılırken amaç farklı görüşleri aktarmaktır. Mümkün olduğunca zıt görüşleri savunan kişilere ulaşılmalıdır.

• Sorulacak soru, mümkün olduğunca açık ve anlaşılır olmalıdır. Sorunun anlaşılırlığı sokak söyleşisi öncesi birkaç kişi ile denenmelidir.

• Belirlenen soru herkese aynı biçimde sorulmalıdır.

• Söyleşi için kalabalık mekânlar tercih edilmelidir. Yeni gösterime girmiş bir sinema filmihakkındaki görüşleri almak için sinema çıkışına gidilebilir.

• Söyleşi öncesi mikrofonun ve kayıt cihazının çalışır durumda olup olmadığı kontrol edilmelidir.

• Programcı teknik açıdan gerekli her türlü yedek malzemeyi yanında taşımalıdır.

• Söyleşi sırasında her defasında sunucu kendini tanıtarak, ne için söyleşi yapmak istediğini karşısındaki kişiye anlatmalıdır.

• Konuşmacıdan izin aldıktan sonra soru sorulmalı ve cevabı beklenmelidir.

• Olumlu ve olumsuz görüşlerin dengesine özen gösterilmelidir.Söyleşi sırasında, söyleşi yapılan kişiler hakkında (yaşı, mesleği, olumlu ya da olumsuz fikir verip vermediği) notlar tutulmalıdır.

• Bu notlar söyleşinin kurgulanmasını kolaylaştırır.En çarpıcı yanıtları söyleşinin sonlarında kullanmak okuyucunun dikkatini canlı tutmak açısından önemlidir.

• Sokak söyleşileri genellenemez. Bunlar sosyolojik ya da istatistikî sonuçlar değildir. Bu nedenle genellemelerden kaçınılmalıdır.

• Uzman konuklara, sokak söyleşileri aracılığıyla soru yöneltmek ya da bir sorunu anlatarak, yanıt aramak için,

• Bir konu hakkındaki farklı görüşleri arayarak, toplumda hâkim olan kafa karışıklığını göstererek haber yapmak için,

• Bir konu hakkındaki ortak görüşleri arayarak, toplumda hâkim olan endişe ya da merakı vurgulayan haber yapmak için sokak söyleşileri sıkça yapılmaktadır.

Biçim olarak söyleşileri “Yüz yüze söyleşi”, “Telefon söyleşisi”, “İnternet söyleşisi”, “Panel söyleşisi”, “Basın odası söyleşisi”, “Basın toplantısı söyleşisi” ve “Sokak söyleşisi” olarak yedi farklı şekilde sınıflandırılmaktadır.

Muhabirin karşısına birini alarak yüz yüze yaptığı söyleşilerdir. Yüz yüze yapılan söyleşiler telefonla ya da internetle yapılan söyleşilere oranla daha avantajlıdır. Muhabir soruyu sorduğu anda konuğun tepkisini gözlemleyebilir. Böylece ne zaman gergin ya da rahat olduğunu, sorulara hangi samimiyetle cevap verdiğini bilebilir. Verilen yanıt kadar konuğun yanıt verme biçimi de önemlidir. Konuğun duruşu, ses tonu, yüz ifadesi, vücut dili, mimikleri duygu ve düşüncelerine dair önemli ipuçları verir. Bu nedenle en çok tercih edilen söyleşi türü yüzyüze yapılan söyleşilerdir.

Seçilen her konu, kaynağını beraberinde getirir. Çünkü konu seçimine ilişkin yapılmış olan ön araştırma söyleşi yapılabilecek olası kaynakların isimlerini araştırmacının karşısına çıkaracaktır. Unutulmamalıdır ki söyleşide öncelik konudur. Önce kişiyi seçmek ardından kişiye uygun konu belirlemek doğru bir yöntem değildir.

Konu haber değeri taşıyan, kamuoyu tarafından merak edilen, detayları olan bu nedenle kolay çözümlenemeyen, üzerinde uzun uzun konuşulmaya değer olgu, olay ya da kişidir. Konu, bir olay, bir durum ya da olgu olabileceği gibi bir kişi de olabilir. Olay sınıflandırması içine, grev, eylem, çatışma, festival gibi belirli bir zaman dilimi içinde gerçekleşmiş haber konuları girer. Durum sınıflandırması, bir savaş, bir terör eylemi, bir bilimsel keşif, bir ekonomik kriz, bir devlet adamının ya da liderin ölümü, istifası, bir yasal düzenleme ya da değişiklik sonrası ortaya çıkanları ve olası sonuçları içerir. Olgu denildiğinde akla, töre, terör, uzun süreli enflasyon, trafik terörü gibi uzun süre toplum yaşamında var olmuş, yer etmiş konular gelmelidir. Kişi bazen olayın kendisi, bazen tanığı, bazen de parçasıdır. İşte bu durumda kişi röportajın konusu haline gelir. Söyleşinin konusu olan kişinin aynı anda söyleşi yapılan kişi olması durumu sıkça rastlanan bir durumdur. Konu seçimindeki en önemli ölçüt haber değeridir. Ancak konunun uzun uzun konuşulmaya değer bir derinliği olması, detaylarının bile tek başına haber değeri taşıması önemli ölçütlerdir. Bir konunun söyleşi için uygun olup olmadığına karar vermek için belirlenen ana temanın alt başlıkları çıkarılmalıdır. Çıkarılan alt başlıkların her biri üzerinde durulmalı ve bu başlıklar altında nelerin konuşulabileceği üzerinde düşünülmeli ve araştırma yapılmalıdır. Bir konunun söyleşiye uygun olup olmadığını gösteren alt başlıkların zenginliğidir.

• Kurumsal ve kişisel açıdan kaynağın gazeteciye güven duyması söyleşi için ikna olmasını sağlar. İlk ve en önemli adım gazeteci ile kaynak arasında yazılı olmayan ancak iki tarafında kabul ettiği bir güven ilişkisi olmalıdır.

• Her iki taraf da hem kaynak hem de gazeteci bu söyleşiden bir yarar sağlamayı amaçlar. Kaynak kendini ifade etme olanağı bulurken gazeteci ise işini yapmaktadır.

• Gazeteci kaynağa açık bir ifade ile hangi yayın organında çalıştığı başta olmak üzere söyleşinin amacı ve süresi hakkında ayrıntılı ve açık bir bilgi vermelidir.

• Kaynak kişinin görüşlerinin önemi vurgulanmalı ve mutlaka konunun kamuoyu tarafından anlaşılmasında bu görüşlerin önemini belirtilmelidir.

• Kamuoyunun kaynağın görüşlerini merak ettiğini belirtmek de kaynağı söyleşi için ikna etmeyi sağlayan önemli bir gerekçedir.

• Konu hakkında en yetkin kişilerden biri olduğu için kaynakla görüşmek istendiğini belirtmek ikna edici olur.

• İkna edilecek kişinin duygusal durumu bilinmelidir. Gazeteci ikna etmek için kaynakla empati kurmalı ve duygusal olarak onun beklentilerini karşılamaya çalışmalıdır.

• İkna etme sürecinde gazeteci dürüst ve gerçekçi olmalıdır. Yandaş bir tavır sergilemeden, samimi ve dengeli bir mesafede durmalıdır.

• Kaynak kişilere ulaşmakta ve ikna etmede zamanlama büyük önem taşır. Kaynağa ilk olarak telefonla ulaşılmış ise öncelikle uygun olup olmadığı sorulduktan sonra gazeteci kısaca kendini tanıtmalı ve söyleşi yapma nedenini anlatmalıdır.

• Telefonla yapılan ilk görüşmede gazeteci öncelikle o konu hakkında kaynak kişinin açıklamalarının, konunun aydınlatılması için çok önemli olduğunu vurgulamalı ve sonrasında bunun için de kendisiyle bir söyleşi yapmak istediğini belirtmelidir.

• Kapalı alan söyleşileri

• Açık alan söyleşileri

• İletişim araçları destekli söyleşiler

• Doğa olaylarına, kontrol edilemeyen karmaşalara ve gürültüye karşı korunaklıdır.

• Planlamaya ve hazırlık yapılmasına izin verir.

• Konuk kendini güvende ve rahat hissetmeyebilir.

• Konuk söyleşinin konusu ise çalışma ya da yaşam ortamı doğrudan yansıtılamayacaktır.

• Eğer kapalı alan tercihi söyleşi yapılan kişinin çalışma ya da yaşam ortamı ise,

• Konuğun kendini güvende ve rahat hissetmesini sağlar.

• Söyleşinin inandırıcılığını artırır.

• Doğa olaylarına karşı korumalıdır.

• Kontrol edilemeyen karmaşalara ve gürültüye karşı risklidir.

• Teknik açıdan yetersizliklerle karşılaşılabilir.

• Daha küçük bir ekiple çalışılacağından olası hatalar hızlı bir biçimde telafi edilemeyebilir.

• Doğa olaylarına açıktır.

• Kontrol edilemeyen karmaşa ve gürültü riski taşır.

• Teknik açıdan yetersizliklere yol açar.

• Daha küçük bir ekiple çalışılacağından olası hatalar hızlı bir biçimde telafi edilemeyebilir.

• Ele alınacak konu açık alanda ele alınacaksa uzman söyleşisi ya da röportajını daha açıklayıcı, inandırıcı kılar.

Konun her boyutunun farklı kaynaklardan araştırıldığı iyi hazırlanılmış bir söyleşi de söyleşinin kontrolü gazetecidedir.

• Söyleşi sırasında gazetecinin söyleşiye yön verebilmesi ancak ele aldığı konuya ya da konuştuğu kişiye dair bilgili olması ile mümkündür.
• Eksik bilgi ve araştırma ile söyleşinin sağlıklı sonuçlanması mümkün değildir. Kaynak gazetecinin sorularından konu hakkında yeterli bilgiye sahip olmadığı izlenimini edinirse yeterli açıklamayı yapmak istemeyebilir.
• Kamuya doğru bilgileri aktarmakla sorumlu olan gazeteci, konunun her boyutunu aktarabilmek için gerektiğinde yanlış bilgileri ve çelişkileri de ortaya koymalıdır. Kaynağın her söylediğinin doğruluğunu ve güvenilirliğini kabul etmek söyleşinin kontrolünü de konuğa bırakmak anlamına gelmektedir.
• Söyleşiye iyi hazırlanıldığı takdirde konuşması en zor haber kaynakları bile konuşma konusunda daha istekli olabilirler.

Araştırma, söyleşinin sınırlarını belirler. Söyleşi anlık, kendi halinde gelişen bir süreç değildir. İyi bir araştırma, gazete, radyo, televizyon ve internet ortamlarında yayınlanmış, haberleri, yazıları, radyo ve televizyon programlarını taramayı gerektirir. Konuyla ilgili daha önce yapılmış söyleşiler varsa bunlar özellikle incelenmelidir. Araştırmanın bir başka boyutu ise konunun taraflarıyla ve uzmanlarıyla yapılacak görüşmelerdir. Danışma niteliğindeki bu tür görüşmeler arşiv taraması sürecinde elde edilen bilgilerin sınıflandırılmasında, doğru anlaşılmasında ve yorumlanmasında yardımcı olacaktır. Konukla ilgili röportaj ve söyleşilerin incelenmesi de görüşülecek kişinin daha iyi tanınması açısından yararlıdır.