Tehlikeli Madde Lojistiği Ve İş Güvenliği Dersi 4. Ünite Sorularla Öğrenelim

Tehlikeli maddelerin yüklenmesi ve boşaltılması, genel kargolar ile kıyaslandığında aradaki farklar nelerdir?

Tehlikeli maddelerin yüklenmesi ve boşaltılması genel kargolar ile kıyaslandığında son derece detaylı ve hassas nitelikli operasyonlardır. Özellikle tehlikeli maddelerin meydana getireceği riskler ve tehlikeler dikkate alındığında elleçleme operasyonları ile ilgili hassasiyet anlaşılabilmektedir. Özellikle risk değerinin çok yüksek olduğu patlayıcı maddeler, organik peroksitler, radyoaktif maddeler vb. materyaller elleçleme sırasında meydana gelebilecek olumsuz bir durum çerçevesinde son derece büyük felaketler yaratabilecektir.

Tehlikeli maddeler sadece kendilerine yönelik bir zarara değil, beraberinde insanlara, diğer canlılara, ekonomik, kültürel ve sosyal varlıklara zarara yol açabilir.

Elleçleme en kısa tanımı ile taşınan ya da taşınacak bir materyalin taşıma kabına yüklenmesi ve taşıma kabından boşaltılması işlemlerini tanımlamak için kullanılan bir ifadedir. Buna ek olarak sabit olmayan bir taşıma kabı ile taşıma yapılacak ise bunların taşıma aracının üzerine konması ya da aracın üzerinden indirilmesi de elleçleme olarak adlandırılmaktadır.

Karayolu taşımacılığında taşınan tehlikeli maddelerin dökme ya da paketli olarak taşınması hangi farklı nitelikte yükleme ve boşaltma operasyonlarının uygulanmasını gerektirebilmektedir?

Dökme yüklerin taşınması durumunda elleçleme ekipmanları kullanılırken, paketli yüklerin yüklenmesi ve boşaltılmasında farklı türde ekipmanlar kullanılabilmektedir.

Tehlikeli maddelerin paketli ya da paletli yüklenmesi durumunda yüke ilişkin emniyet ve güvenliğe etki eden faktörler nelerdir?

Tehlikeli maddelerin paketli ya da paletli yüklenmesi durumunda yüke ilişkin emniyet ve güvenliğe etki eden çok sayıda faktör bulunmaktadır. Bunların başında yükün taşıma aracından bağımsız hareket edebilme olanağına sahip olması ve yükün hareketi kısıtlanmadıkça söz konusu risklerin varlığını devam ettirmesidir. Dolayısıyla taşıma aracının hareketine bağlı olarak yüke dikey ve yatay düzlemde kuvvetler etki edebilmekte, yükün araçtan bağımsız hareket edebilme durumu bu kuvvetlere bağlı olarak söz konusu olabilmektedir.

Taşınan tehlikeli maddenin riskinin azaltılabilmesi için temel kural nedir?

Taşınan tehlikeli maddenin riskinin azaltılabilmesi için en temel kural yükün araç üzerindeki hareket edebilme kabiliyetinin kısıtlanabilmesidir.

Rijid yükleme; bir ya da daha fazla paket ya da paletli yükün aracın veya taşıma kabının tamamını kaplamayacak biçimde yüklenmesi durumudur. Rijid yüklemede taşınacak yük taşıma kabını ya da konteyneri tam olarak doldurmadığı için yükün sabitlenmesi için gerdirme kayışları ile birlikte takozlar kullanılmaktadır.

Kompakt yükleme ise taşıma kabının tümünü doldurabilecek miktarda paketli veya paletli yüklerin kara yolu aracına istiflenmesi şeklinde gerçekleştiren yükleme şeklidir. Yükün araç içerisinde hareket etmesinin engellenmesi diğer yüklerin vasıtasıyla söz konusu olmaktadır. Dolayısıyla yük emniyetinin ve güvenliğinin sağlanabilmesi için gerdirme kayışları ve takozlar yerine diğer yükler kullanılmakta, arada boşluk olması durumunda hava yastıkları kullanılmaktadır.

Karayolu ile tehlikeli maddelerin taşınmasında yükleme sırasında oluşabilecek riskler nelerdir?

Yükleme sırasında oluşabilecek riskler

• Yükün araçtan kayması
• Yükün başka yüklere çarpması
• Yükün araçtan düşmesi

• Yükün bir ateş kaynağı ile birleşmesi
• Yükün reaksiyon başlatması
• Yükün istifleme aracı ile birlikte devrilmesi

Yükleme sonrasında oluşabilecek riskler nelerdir?

• Yükün araçtan kayması
• Yükün araçta başka yükleri ezmesi
• Yükün araç içerisinde sızıntı yapması
• Yükün başka yüklere çarparak zarar vermesi ve zarar görmesi

Dökme olarak taşınmayan paketli ya da paletli yükler için araç dengesi nasıl sağlanır?

Dökme olarak taşınmayan paketli ya da paletli yüklerin her birisi için merkez nokta olarak tarif edilen “yük basma noktasının” belirlenmesi gerekmektedir. Bu nokta yükün bulunduğu zemine kuvvet uyguladığı nokta olarak ifade edilebilmektedir. Dolayısıyla yüke ilişkin bu nokta yükün üzerinde yer aldığı zemin üzerinde hareket etmesine de etki eden bir faktördür. Bu nokta ağırlık merkezi olarak tanımlanmaktadır ve gerçekte her bir cisim bir merkez noktaya sahiptir. Aynı zamanda ağırlık merkezi cismin stabilitesini sağlayan ya da stabilitesini azaltan bir özelliğe sahiptir. Yük araç stabilitesinin sağlanabilmesi ve taşınan yükün araç üzerindeki hareketinin sınırlandırılabilmesi için araca ilişkin merkez nokta ile yüke ilişkin merkez noktanın eşleştirilmesi gerekmektedir.

Yükün ağırlığının araç içerisinde dengeli dağılımının faydası nedir?

Paketli ya da paletli taşınan tehlikeli maddelerin araç içerisinde ağırlık yönünden homojen dağılımının sağlanması, yükün zemine uygulayacağı kuvvetin dengelenmesi açısından fayda yaratan, dolayısıyla birtakım riskleri azaltan bir uygulamadır.

Taşıma operasyonlarında yükün ağırlık açısından dağılımı neyi ifade eder?

Taşıma operasyonlarında yükün ağırlık açısından dağılımı yükün üzerinde yer aldığı zemine uygulamış olduğu birim kuvvet değerini ifade etmektedir.

Karayolu taşımacılığında yük ağırlığının homojen dağılımı neye bağlıdır?

Karayolu taşımacılığında yük ağırlığının homojen dağılımı aks başına yapılacak eşit kuvvet dağılımına bağlıdır. Söz konusu kuvvet değeri ton olarak ifade edilmekte ve her bir aks başına düşen ton cinsinden ağırlık değerinin belirli bir sınır değerin altında kalması hedeflenmektedir. Bu çerçevede yükün ağırlığı sabit kalmakla birlikte taşımada kullanılan aracın aks sayısı artırıldığında aks başına düşen ağırlık azaltılabilmekte, yükün araç üzerinde dengeli dağılımı söz konusu olabilmektedir.

Paketli ve paletli yüklerin araçlara yüklenmesi sırasında hangi sabitleme uygulamaları kullanılabilir?

Paketli ve paletli yüklerin araçlara yüklenmesi sırasında farklı biçimlerde sabitleme uygulamaları kullanılabilmektedir. Bunlar arasında gerdirme kayışlarının kullanılması, takozlama ve yükün sıkıştırılması gibi uygulamalar gelmektedir. Bu uygulamalar tek başlarına uygulanabilecekleri gibi birlikte de gerçekleştirilebilmektedirler. Rijid yüklemelerde yük nispeten daha yüksek ağırlığa ve hacme sahip olduğundan, sabitleme uygulamaları daha detaylı ve titiz bir biçimde gerçekleştirilmelidir.

Spanzet nedir? Nasıl kullanılır?

Paketli ve paletli tehlikeli maddelerin yüklenmesi süreçlerinde öncelikli sabitleme uygulamalarından birisi gerdirme kayışlarının kullanılması işlemidir. Bu kayışlar uygulamada spanzet olarak da isimlendirilmektedir. Bu unsurlar sayesinde yükler aracın zeminine sabitlenmekte ve hareket edebilirlikleri sınırlandırılmaktadır. Özellikle rijid yüklemelerde yükün ağırlığı ile aracın hareketi sırasında ortaya çıkabilecek kuvvetler dikkate alınarak spanzetlerin belirli bir kuvvet direncine sahip olması gerekmektedir.

Spanzetlerin kuvvet direnci nasıl belirlenir?

Yüksek ağırlığa sahip yüklerin sabitlenmesinde standart spanzetler yerine ne kullanılabilir?

Çok yüksek ağırlığa sahip yüklerin sabitlenmesinde standart spanzetler yerine zincirler de kullanılabilmektedir. Buna karşılık tehlikeli maddeler paket ya da palet cinsinden belirli bir değeri aşamayacağı için çoğunlukla zincir spanzetler tercih edilmemektedir. Özellikle metal bidonlar ya da metal ile reaksiyona giren oksijen peroksit türü ürünlerin sabitlenmesinde kumaş spanzetler tercih edilmektedir.

Sabitleme unsuru olan spanzetler genel anlamda nasıl olmalı ve kullanılmalıdır?

Sabitleme unsuru olarak kullanılan spanzetler belirli bir sistem ve hassasiyet çerçevesinde kullanılmalıdır. Yükün hareket etmesini engellemesinin yanı sıra, çok aşırı düzeyde sıkıldığında yüke zarar vermesi de söz konusu olabilmektedir. Bu çerçevede spanzetlerin yükün hareketini engelleyecek düzeyde olması, esnek (flexible) olmaması, aynı zamanda spanzetlerin yüke değen kısımlarının yüke zarar verebilecek bir kuvvet değeri uygulamaması gerekmektedir.

Spanzetlerin kullanılması şeklinde gerçekleştirilen sabitleme uygulamalarına “lashing” (bağlama) işlemi adı verilmektedir.

Lashing uygulamaları neye göre değişkenlik gösterir?

Lashing uygulamaları taşınacak yükün özellikleri, formu, taşıma kabı ya da palet ve ambalaj özellikleri çerçevesinde değişkenlik gösterebilmektedir.

Genel olarak kullanılan lashing türleri nelerdir?

Genel olarak kullanılan lashing türleri aşağıdaki gibi sıralandırılabilmektedir:

1. Üstten Bağlama (Top-over lashing)

2. Çapraz Bağlama (Loop lashing)

3. Yay Bağlama (Spring lashing)

4. Paket ve Paletlerin Birbirine Bağlanması (Round turn lashing)

5. Doğrudan Bağlama (Direct lashing)

Üstten bağlama (Top-over lashing) nedir?

Üstten bağlama (top-over lashing); bağlama ekipmanlarının (spanzet) yükün üst kısmından dolaşarak, her iki yönde zemine yükün sabitlenmesi şeklinde gerçekleştirilen bir sabitleme uygulamasıdır. Bu sayede yükün devrilmesi ya da kayması engellenebilmektedir. Yükün ağırlığı üst kısımdan spanzetler yardımı ile zemine itilmesi biçiminde sabitleme söz konusu olabilmektedir. Dolayısıyla yükün sabitlenmesi için kendi ağırlığından faydalanılmaktadır. Bununla birlikte yükün üst kısımlarından aşınmaması için gerekli önlemler alınmalı, yaratılacak aksi yönlü kuvvet yüksek bir değere sahipse yük üzerinde ve yüke spanzetlerin temas ettiği kısımlarda bu kuvveti sönümleyecek nitelikte yumuşak bir materyal kullanılmalıdır.

Yükün kayması ve spanzetten kurtulmasının engellenebilmesi için sabitleme açısının da dikkate alınması gerekmektedir. Sabitleme açısı normal koşullarda 75^o ila 90^o arasında olmalıdır. Bu açıların üzerinde ya da altında bir sabitleme açısı söz konusu olduğunda yükün kayma riski söz konusu olabilmektedir.

Çapraz bağlama (loop lashing) nedir?

Çapraz bağlama (loop lashing); sabitlemede kullanılan spanzetlerin taşınan yükün bir tur döndükten sonra tekrar aynı noktaya bağlandığı sabitleme uygulamasıdır. Üstten bağlama uygulamasında bir spanzet ilk düğüm noktasından bir sonrakinde yükün aksi yönünde bulunan bağlama noktasına düğümlenirken, çapraz bağlamada aynı spanzet tek bir noktaya iki kez düğümlenmektedir. Bununla birlikte çapraz bağlamada aynı yönde iki kez bağlama yapılmakta farklı yönlerde bulunan bağlama noktalarına spanzetler münferiden bağlanmaktadır.

Bu tür bağlama yükün herhangi bir yönde gerçekleştireceği hareket etme eğilimine karşılık diğer yönde sabitleme sağlayan bir spanzet ile karşıt kuvvet uygulanması sonucunda bu hareketin sönümlenmesi ve sınırlandırılması ilkesine dayandırılmaktadır. Yük hangi yöne hareket etse diğer yöndeki spanzet hareketi engellemektedir.

Yay bağlama (spring lashing) nedir?

Yay bağlama yöntemi; yükün devrilmesi ya da herhangi bir yöne hareket etmesini engellemek üzere dikey düzlemde paletlerin kullanılması ve bu paletlerin zemine çapraz spanzetler ile bağlanması şeklinde uygulanan bir metottur. Bu yöntem ile kullanılan paletlin frenleyici bir etki yaratması amaçlanmaktadır. Paletlerin zemine ya da araç duvarına bağlanması için kullanılacak spanzetler en fazla 45° lik bir açıyla bağlanmaktadır.

Yay bağlama şeklinde gerçekleştirilecek sabitleme uygulamalarında hangi faktörler önemlidir?

Yay bağlama şeklinde gerçekleştirilecek sabitleme uygulamalarında yükün ağırlığı ve hareket sırasında bu ağırlığa bağlı olarak meydana gelebilecek kuvvet değeri önem arz eden bir faktördür. Palet ve spanzetlerin yaratacakları direnç aşılana kadar bu yöntem uygulanabilmektedir. Yükün uygulayacağı kuvvet değeri bu engelleyici unsurların yaratacağı aksi yönlü kuvvet değerini aştığında yay bağlama yönteminin kullanılması bir takım riskler yaratabilmektedir.

Paket ve paletlerin birbirine bağlanması (round turn lashing) nedir?

Sabitleme uygulamalarında kullanılan bir diğer yöntem de paket ve paletlerin birbirine bağlanması (round turn lashing) yöntemidir. Bu yöntemde birim yükler birbirlerine bağlanarak yükün toplam ağırlığı, dolayısıyla yaratacağı sürtünme kuvveti artırılmaktadır. Sürtünme kuvvetinin artması ve yükün hareketine yol açacak kuvvetlerin üzerine çıkması aynı zamanda yükün hareket edebilirliğini de azaltmaktadır.

Paket ve paletlerin birbirine bağlanması yönteminin avantajı nedir?

Bu yöntem yükün ağırlığını ve sürtünme kuvvetini artıracağı için harekete yol açan kuvvetlere karşı yönde daha yüksek bir kuvvet ortaya çıkarmakta ve yükün kayması, devrilmesi vb. riskleri önemli ölçüde azaltmaktadır. Bu türde bir sabitleme uygulaması yatay (horizontal) ve dikey (vertical) düzlemde gerçekleştirilebilmektedir. Buna ek olarak yatay ve dikey yönde paketlerin ve paletlerin birbirine bağlanması işlemi kombine olarak uygulanabilmektedir.

Doğrudan bağlama (direct lashing) nedir?

Doğrudan bağlama (direct lashing) bağlama yöntemlerinden bir diğeridir. Taşınacak yük üzerinde bağlama gözleri mevcut ise spanzetin bir ucu araç zeminine ya da aracın bir bölümüne bağlanırken diğer ucu ise doğrudan taşınan yükün üzerinde yer alan bağlama gözlerine düğümlenmektedir.

Yükün bloke edilmesi; taşınan yükün araç üzerinde hareketinin engellenmesi için bir takım unsurlar kullanılarak dolaylı biçimde yükün stabilitesinin sağlanması işlemidir.

Uygulamada çoğunlukla blokaj için farklı tip ve özelliklerde takozlar kullanılmaktadır. Buna ek olarak bir diğer blokaj unsuru hava yastıklarıdır.

Yükün araç içerisinde bloke edilmesi nedir?

Yükün araç içerisinde bloke edilmesi; yükün taşındığı bölümdeki sabit unsurlar ile (araç duvarı, zemin vb.) taşınan diğer yüklere dayandırılması ve hareket sayesinde oluşan kuvvetlerin bu unsurlar tarafından absorbe edilmesi ilkesine dayanan bir yöntemdir. Bu çerçevede amaç yükün hareket edebileceği araç içi boşlukların ortadan kaldırılmasıdır. Dolayısıyla yükün araç içerisinde hareket eğilimi gösterecek bir boşluğun bulunmaması durumunda buna ilişkin riskler de ortadan kaldırılabilmektedir.

Bu türde uygulamaların başında yükün bir engelleyici bir unsurun (takoz) kullanılması ile hareket etmesinin engellenmesi gelmektedir.

Takozlama yükün hareket edebileceği yönlere ahşap materyaller konulması suretiyle gerçekleştirilen bir uygulamadır.

Takozlama türü bir sabitleme uygulaması yapılacak ise yükün boyunun en az sekizde biri ölçülerinde takozların kullanılması gerekmektedir. Bunun nedenlerinin başında yükün ölçü ve boyutları meydana gelen kuvvetin bir bileşeni olmasıdır. Bunun yanı sıra taşıma sırasında oluşabilecek kuvvetlerin yükün hareketine yol açmaması için takozların stabilitesi de önem arz etmektedir. Bu nedenle kullanılacak takozların zeminde stabilitesini sağlayacak çivilerin de özellikleri önem arz eden bir konudur. Bu kapsamda çivilerin en az 2/3’ü zemin içerisinde kalacak boyutlarda olması gerekmektedir.

Yük blokajı yöntemi nedir?

Takozlama dışında bir diğer uygulama ise çeşitli türde dolgu malzemesi ile araç içerisinde bulunan boşlukların doldurulması şeklinde uygulanan yük blokajı yöntemidir. Bu yönteme göre araç içerisinde yükün konmadığı ya da yük yetersizliğinden dolayı boş kalan kısımlar yumuşak dolgu malzemeleri ile doldurulmakta ve yükün araç içerisinde hareket etmemesi için sıkıştırılması sağlanmaktadır.

Dolgu malzemeleri olarak köpük, yumuşak plastik vb. unsurlar kullanılabileceği gibi, hava yastıkları ve paletler kullanılabilmektedir. Aralardaki boşlukların paletler ile doldurulması halinde genellikle EURO Palet adı verilen paletler kullanılmalı ve iki yük bloğu arasında konumlandırılmalıdır. Bir diğer dolgu unsuru hava yastıklarıdır. Şişme hava yastıkları yükler arasında oluşan boşluklara şişirilmeden konulmakta ve daha sonradan şişirilerek yükün sıkıştırılması sağlanmaktadır. Hava yastıklarının içerisine basılacak hava miktarı yükün ağırlığı ile ilişkili olup, hava yastıkları sivri uçlara sahip yükler arasına ve yük ile araç kapısı arasında konulmamalıdır.

Dolgu malzemelerinin dışında, yüklerin araç içerisinde sıkıştırılmaları ve hareket edebilirliklerinin sınırlandırılması için kullanılan yöntemlerden birisi de sabitleme paletleridir. Sabitleme paletleri yük ile araç duvarı arasında oluşabilecek boşlukların ölçülerinde hazırlanarak yükün ileri ya da geriye veya yanal düzlemde hareket etmesi engellenebilmektedir. Genellikle sabitleme paletleri ahşap malzemeden yapılmakta, yükün ölçüleri dikkate alınarak yük ile araç duvarı arasında çapraz engelleme blokları oluşturulmaktadır.

Taşınan tehlikeli maddenin silindirik bir ambalaja sahip olması durumunda ne yapılır?

Taşınan tehlikeli maddenin silindirik bir ambalaja sahip olması farklı sabitleme gereksinimlerine neden olmaktadır. Bu tür yüklerin palet ve paketlerden daha farklı nitelikte hareket olanaklarına sahip olmaları, yükün bloke edilmesi için farklı uygulamaları gerektirmektedir. Bu tarz yüklerin hareketlerinin engellenebilmesi için kullanılan en temel sabitleme unsurlarının başında üçgen (kama) takozlar yer almaktadır. Yükün boyut ve ölçüleri dikkate alınarak bu takozların boyutları da değişebilmektedir. Genellikle bu tür takozların yüke temas noktasında açısının 45°’den az olmaması, yüksekliğinin ise silindir çapının en az üçte biri (1/3) kadar olması gerekmektedir. Birden fazla yükleme durumunda silindirik yükler birbirine temas edecek ise aralarına yumuşak dolgu konması, temas sonucu oluşabilecek riskleri azaltmaktadır.

Taşınacak yükün geometrik olarak silindirik formda olması ve dikey eksende yüklenerek taşınması durumunda hangi güvenlik ve emniyet uygulamaları alınmalıdır?

Taşınacak yükün geometrik olarak silindirik formda olması ve dikey eksende yüklenerek taşınması durumunda farklı güvenlik ve emniyet uygulamaları söz konusu olabilmektedir. Özellikle varil vb. formlara sa- hip yüklerin araçlara yüklenmesinde öncelikli olarak dikkate alınması gereken hususlar bulunmaktadır. Varil gibi silindirik biçimde olan tehlikeli maddeler taşıma kaplarına konulduklarında öncelikle homojen bir yüklemenin olması beklenmektedir.

Paletli yükler neden araçların hareket yönlerine doğru yüklenmeli, kapıya yakın kısımlara konulmamalıdır?

Paletli yükler daha ağır ve risk değeri yüksek yükleme formları oldukları için araçların hareket yönlerine doğru yüklenmeleri, kapıya yakın kısımlara konulmamaları gerekmektedir. Bunun temel nedeni; ağır olan paletlerin aracın hareketine bağlı olarak tehlikeli madde yüklü varillere temas etmesi ve zarar riskinin yüksek olmasıdır. Aynı şekilde varillerin üst üste yüklenmesi gerekiyorsa bunun alt katmanda yer alan varillerin üzerine bir panel konularak yapılması gerekmektedir. Ek olarak varillerin yatay düzlemde yüklenmesine izin verilmemektedir.

Tehlikeli maddelerin çuval, esnek IBC vb. formalarda taşınması halinde ne yapılır?

Tehlikeli maddelerin çuval, esnek IBC vb. formalarda taşınması halinde uygulanacak yükleme ve boşaltma işlemlerine ilişkin kurallar değişiklik gösterebilmektedir. Bu tür ambalajlara sahip yüklerin fiziksel özellikleri sert olmasının yanı sıra, yapısal özelliklerinden dolayı sürtünme katsayısı yüksek, dolayısıyla kayma, düşme vb. riskleri diğerlerine kıyasla son derece düşüktür. Bu tür yüklerin bloke edilmesi hareket etmeleri sonucunda ambalajlarının zarar görebilme riskleri çerçevesinde söz konusu olabilmektedir.

Bu tür tehlikeli maddelerin yüklenmesi ve boşaltılması ile ilişkili operasyonlarda dikkate alınması gereken en temel ilke tüplerin kafa kısımlarının aracın hareket yönüne bakacak şekilde yatay yerleştirilmemesi, mümkün olduğunda yan düzlemde ya da dikey olarak konumlandırılması gerekliliğidir. Bunun yanı sıra birden çok tüpün yüklenmesi hâlinde bu yüklerin birbirine gerdirme kayışları (spanzet) ile bağlanması önem arz etmektedir. Aynı şekilde tüplerin dikey konumlandırılması halinde araç duvarına en yakın olan tüplerin araca sabitlenmesi gerekmektedir.

Yükleme yapılacak olan konteyner ya da sabit nitelikli taşıma kapları yükleme yerine alınmadan önce taşıma kabının içerisi ve dış bölümü bütünüyle temizlenmekte ve yıkanmaktadır. Bunun sebebi nedir?

Yükleme yapılacak olan konteyner ya da sabit nitelikli taşıma kapları yükleme yerine alınmadan önce taşıma kabının içerisi ve dış bölümü bütünüyle temizlenmekte ve yıkanmaktadır. Gerekli olması durumunda taşıma kabının dezenfektasyonu da söz konusu olabilmektedir. Bunun temel nedenlerinin başında bir önceki süreçte taşınan tehlikeli maddenin kalıntılarının bir sonraki taşınacak tehlikeli madde ile reaksiyona girebilme olasılığı ve bunun yaratacağı risklerdir. Bu nedenle araç bütünüyle temizlenmeden yükleme işlemine başlanmamalıdır.