Dış Ticaret İşlemleri ve Belgeleri Dersi 1. Ünite Özet

Dış Ticaret Kavramı ve Temel Kavramlar

Bağımsız ülkelerin farklı ülkeler ile aralarında yapmış oldukları tüm alım satım işlemlerini dış ticaret kapsamında ele almak mümkündür. Bu alım satım işlemleri, mal veya hizmet şeklinde olabileceği gibi sermaye veya fikri mülkiyet hakları alanlarına yönelikte olabilir. Aşağıda dış ticarette kullanılan bazı kavramların tanımlarına yer verilmiştir:

Kambiyo mevzuatı, İthal ve ihraç edilen mal ve hizmetlerin bedellerinin tahsil/ödeme şekillerini düzenleyen mevzuattır.

Arbitraj, iki piyasa arasındaki fiyat farkından yararlanmak amacıyla para, kıymetli maden, kıymetli evrak menkul kıymet vb. değerlerin fiyatlarının düşük olduğu piyasalardan alınarak yüksek olduğu piyasalarda satılmasıdır.

Avarya, deniz taşımacılığında gemide ve kargoda meydana gelen hasarı ve masrafları ifade eder.

Antrepo, ihracata konu olan malların gümrük sınırları içinde muhafazası amacıyla konulduğu yerleri ifade eder.

Navlun, dış ticarete konu olan malların bir yerden başka bir yere taşınmasından kaynaklanan ve nakliye firmasına ödenen taşıma ücretidir.

Döviz, madeni ve kâğıt para şeklindeki yabancı ülke paraları ve bu paralarla ödemeyi sağlayan her türlü belgedir.

Pasavan, sınır bölgelerinde oturanlara verilen ve pasaport yerine geçen belgedir. Sınır ötesi günübirlik geçişlerde bu belge kullanılmaktadır.

Kliring, karşılıklı anlaşmalarda ithalat ve ihracat bedellerinin döviz kullanılmadan takas edilmesi ve mahsup edilmesi işlemidir. Kliring işlemleri, kliring kurumları aracılığı ile gerçekleştirilir.

Kuvertür, transfer talimatı veren bankanın yapılacak ödeme karşılığı olarak bulundurduğu alacaklı hesaptır.

Dış Ticareti Ortaya Çıkaran Nedenler

Dış ticareti ortaya çıkaran faktörleri şu şekilde sıralanabilir:

Ülkelerin iklim şartlarının farklı ürünlere elverişli olmasına karşılık üretilemeyen ürünlere olan ihtiyaç, doğal rezervlerdeki farklılıkların ortaya çıkardığı avantajlar nedeniyle belirli sektörlerde ön plana çıkma veya gerekli hammadde, işgücü, vb. üretim faktörlerinin üretim açısından yeterli olmaması veya ithal edilmesinden daha pahalı bir hale gelmesi, teknolojik gelişmişlik düzeylerinin yol açtığı rekabet farklılıkları, müteşebbis ruhun ortaya çıkması için gerekli imkânların sağlanıp sağlanamaması gibi nedenlere dayalı olarak birtakım ürünlerin dış pazarlardan alımı veya satılması için farklı piyasalara ihtiyaç duyulması gibi üretim farklılıkları,

Üretim sürecinden, teknik bilgi düzeyinin getirmiş olduğu üretim farklılıklarından veya yenilikçiliği destekleyen politikalar nedeniyle yenilikçilik tabanlı ürün tasarımlarından kaynaklanan ve ürünü benzerlerine göre ekonomik, kaliteli, sağlam ve daha fonksiyonel ürünler tasarlanabilmesinden kaynaklı ürün ve fiyat farklılıkları,

Kullanıcıların tercihleri veya toplumsal statü nedeniyle değişik ülkelerde üretilen ürünlerin tercih edilmesi gibi nedenlerden dolayı kişisel tercihlerin yol açtığı farklılıklar.

Dış Ticaret Teorileri

Dış ticaret ile ilgili teorileri geleneksel ve yeni dış ticaret teorileri olarak iki sınıfta incelemek mümkündür. Geleneksel teori, teorik analizlerin daha basit ve anlaşılabilir olmasını sağlamaya yönelik olarak reel alanı içermeyen bazı soyutlamalar yapma yoluna gitmektedir. Geleneksel model kendi içerisinde Klasik Dış Ticaret Teorisi ve Neoklasik Dış Ticaret Teorisi olarak ikiye ayrılmaktadır.

Klasik dış ticaret teorisinde, iki ülke ve iki mal bulunmakta, emek değer teorisi kabul edilmekte, tam rekabet koşullarını hâkim olduğu ve ekonominin tam istihdam düzeyinde olduğu varsayılmaktadır. Klasik Teori, Mutlak Üstünlükler Teorisi ve Karşılaştırmalı Üstünlükler teorilerinden yola çıkarak açıklanmaktadır. Adam Smith tarafından ortaya atılan Mutlak Üstünlükler Teorisine göre, dış ticaret ülkenin doğal ekonomik gelişimiyle uyumlu ise faydalıdır ve ticaret, ülkenin üretiminin fazla olduğu mallara pazar bularak pazar payını genişletiyor ise yapılmalıdır. Bugünkü ticaretin temelini de oluşturan ve David Ricardo tarafından geliştirilen Karşılaştırmalı Üstünlükler teorisine göre, bir ülke diğeri ile kıyaslandığında hangi malların üretiminde daha yüksek üstünlüğe sahip ise üstün olduğu ürünün üretiminde uzmanlaşmalıdır.

Neoklasik Dış ticaret teorisinde ise, Fırsat Maliyeti Teorisi ve Faktör Donanımı Teorisi olmak üzere iki teori ortaya atılmaktadır. Fırsat Maliyeti teorisinde, emek dışında diğer üretim faktörleri de dikkate alınmakta ve emek maliyetinin homojen olduğu varsayımı kabul edilmemekte, kaynakların ise tam istihdam düzeyinde olduğunu varsaymaktadır. Faktör donatımı teorisinde ise üretim faktörlerinin ticarette ana belirleyiciler olduğu, ancak ülkelerin faktör donatımlarındaki farklılıklarının karşılaştırmalı üstünlüğe yol açtığı ileri sürülmektedir.

Yeni Dış Ticaret teorisi, Nitelikli işgücü teorisi, teknoloji açığı teorisi, ürün dönemleri teorisi, tercihlerde benzerlik teorisi, ölçek ekonomileri teorisi, monopolcü rekabet teorisi olmak üzere sınıflandırılmaktadır.

Nitelikli İşgücü Teorisinde, nitelikli işgücünün olduğu piyasalarda faaliyet gösteren firmalar bu alanlarda uzmanlaşmalıdır.

Teknoloji Açığı Teorisi, teknolojik bir yenilik yapan ülke patent, lisans, vb. ile ortaya çıkardığı yeniliği koruma altına alır ve bu süreçte rekabet gücünü yükselteceğini, ancak patenti lisans vb süreleri bittikten sonra, özellikle yeniliği taklit eden farklı ülkelere ait firmaların ortaya çıkmasından sonra elde ettiği bu tekelci gücü kaybedeceği ve sonrasında başlangıçta teknolojik yenilik kaynaklı bu rekabet üstünlüğünün kaybedileceğini ileri sürmektedir.

Ürün Dönemleri Teorisine göre, herhangi bir malın üretime başlanmasının ilk zamanlarında teknolojik yeniliği ortaya koyan firma dış satımlara kapalıdır ancak ürün seyrinin ilerleyen aşamalarında olgunlaşan ürün, dış piyasalardan da talep görmeye başlar.

Tercihlerde Benzerlik Teorisi, Linder tarafından ortaya atılmıştır. Teori sanayi mallarının homojen olmadığını ileri sürmektedir. Teoriye göre, üretilen ürünleri ülkedeki çoğunluğun zevki belirler.

Monopolcü Rekabet Teorisine göre, üretimi yapılan mallar homojen değillerdir. Çünkü malları farklılaştıran farklı bir unsur muhakkak bulunacaktır.

Ölçek Ekonomileri Teorisine göre, ülkelerin öncelikli olarak ölçek ekonomilerinin ortaya çıktığı ürünlerde uzmanlaşmaya gideceği, uzmanlaşma ile maliyetlerin düşmesi sonucunda, ülkedeki maliyetlerde azalacaktır. Bu durum ise maliyeti düşük ürünlerin ihracının artmasına yol açacaktır.

Dış Ticaretin Avantajları

İthalat işlemleri ile ülkede üretimi yapılamayan malların, ekonomik bir şekilde, güvenceli olarak ve çeşitli standartların varlığı ile daha yüksek kalitede ülkeye transferi ve gerek işletmelerin, gerek nihai tüketicilerin kullanılması sağlanır. Üretimi yapılan mallarda ise yerel üretimde kalitenin artması, kaynakların israf edilmemesi, rekabet düzeyini artırılması için daha fazla sayı ve daha yüksek kalitede personelin istihdamı sağlanmış olur.

İhracat işlemleri ise; Firmaların nakit akışlarının düzenli hale gelmesini, İşletme sermayesinin yeterli düzeye ulaşmasını, Kârlılığın artmasını, İstihdam olanaklarını gelişmesini, Devalüasyona karşı korunmayı, Daha fazla sayıda müşteriye ulaşmayı, Kriz ve dalgalanma dönemlerinde daha az etkilenmeyi, Ülke ve marka tanıtımının yapılmasını, Riskin azaltılmasını, Satışların artırılmasını, Ürün yaşam seyrinin uzamasını, Yeni teknoloji ve gelişmelerin daha yakından takip edilmesini, Uluslararası piyasalarda iş görmeyi, İç pazara olan bağımlılığın azalmasını, Rekabet gücünün artmasını sağlayacak dönüşümleri gerçekleştirir.

Dış Ticaret İle İç Ticaret Arası Farklılıklar

Dış ticaret ile iç ticaret birbirinden belirli bir takım özellikler ile ayrılmaktadır. İç ticaret işlemleri esnasında taraflar genellikle ulusal para birimini kullanmaktayken dış ticarette tarafların farklı ülkelerde faaliyet göstermeleri nedeniyle tarafların aralarında anlaştığı, genellikle konvertibilitesi yüksek para birimleri üzerinden işlemleri gerçekleştirmek isteyecektir. Bu durum ise kimi zaman döviz kuru riskine yol açabilecektir. Farklı ülkelerin varlığı aynı zamanda ülkeler arası mevzuatlarda farklılığın olmasına yol açacaktır. Aynı zamanda ekonomik sisteme ait unsurlarda çeşitli farklılıklar bulunabilecektir. Bu gibi yasal mevzuattan kaynaklanan sebepler nedeniyle ülkeler arası ticaret anlaşmaları, anlaşmazlıkların çözümünde önemli bir fonksiyona sahiptir. Farklı kültürel değerler nedeniyle, taraflar daha dikkatli davranmak durumundadır. Dış ticaret işlemlerinde, mevzuat ve düzenlemeler daha fazladır ve anlaşmazlıkların çözümünde uluslararası kurum ve mevzuat belirleyici olacaktır. Ayrıca, tercüman, uluslararası nakliye firmaları gibi profesyonel aracılar devrede olacaktır. İhracatçı ülke, ithalat yaptığı ülke ile ilgili beğeni ve zevkleri göz önünde bulundurmak durumundadır. Aynı şekilde ithalatçı firma da çeşitli sosyo-kültürel nedenleri dikkate almalı ve süreçte karşı tarafa bilgi vermelidir.

Dış Pazarlara Katılım ve Temel Faktörler

Bir işletme dış pazarlara girişte farklı yöntemleri benimseyebilir. Bu yöntemler kısaca aşağıda sıralanmıştır:

• Doğrudan İhracat: Aracı kullanılmaması nedeniyle kâr marjının yüksek olduğu, müşteriler ile yakın ilişkilerin kurulduğu, ihracat sürecinin tamamının takip edilebildiği, buna karşılık daha fazla zaman gerektiren ve riskin yüksek olduğu bir stratejidir.
• Dolaylı İhracat : Doğrudan ihracat için gerekli zaman, tecrübe ve personele sahip olmayan firmalar, bu konuda uzmanlaşmış profesyonellerden faydalanarak sadece faaliyet konusuna odaklanabilmektedirler. Uygun bir aracın seçilmemesi durumunda, kontrol mekanizmasında devre dışı kalmak veya aracıya yüksek bedeller ödemek durumunda kalınabilir.
• Ortak Yatırım: Riski azaltan, maliyeti taraflar arasında bölüştüren, pazar hakkında detaylı bilgi sahibi olarak pazara girişi kolaylaştıran bu yöntemde taraflar, hisse üretim, pazarlama, vb. alanların bir veya birkaçında ortak olmaktadır.
• Lisans Anlaşmaları: Hızlı bir şekilde pazara giriş olanağı sağlayan bu yöntemde, firma, know how, tasarım ve fikri mülkiyet haklarını ödeme veya telif karşılığında girmek istediği pazardaki bir firmaya devretmektedir.
• İhracat Konsorsiyumları : KOBİ’lerin ihracat amacıyla bir konsorsiyum çatısında toplanması pazara girişte etkili bir yöntemdir.

Dış Ticaret Türleri

Uygulama şekli ve politik düzenlemeler açısından farklı şekillerde yapılan ithalat ve ihracat işlemleri normal ticaret, sınır ticareti, bağlı ticaret ve serbest bölge ticareti şeklinde sınıflandırılmaktadır.

Herhangi bir ayrıcalık ve kısıtlama bulunmayan ve genel dış ticaret mevzuatına uygun olarak yürütülen ve toplam dış ticaret işlemleri içerisinde önemli bir yere sahip olan işlemler normal dış ticaret kapsamında ele alınmaktadır.

Genellikle taraflardan birisinin kamu kuruluşu olduğu ve ülkeler arası anlaşmalar uyarınca gerçekleştirilen ödemelerin paradan ziyade mal veya hizmetlerin takası şeklinde gerçekleşen, belirli miktar veya süreler ile sınırlandırılabilen ticaret türü bağlı dış ticaret olarak adlandırılmaktadır.

Dış Ticarette Taraflar

Dış ticaret işlemlerinde, malı alan taraf (ithalatçı) ve satın taraf (ihracatçı) olmak üzere iki temel unsur bulunmaktadır. Bunun yanı sıra, dış ticareti düzenleyen ulusal ve uluslararası kuruluşlar ve aracı kurumlar diğer taraftarları oluşturmaktadır.

Dış Ticaret Politikaları

Dış Ticaret Politikasının Amaçları

• Gerek ithalat, gerek ihracat işlemlerinde vergilendirme ile işletmelerden elde edilen vergiler ülke ekonomisi için önemli gelir kaynaklarını oluşturduğundan hazineye önemli düzeyde gelir kazandırmak için dış ticaret önemli bir araçtır.
• İktisadi kalkınmayı sağlamak amacıyla devlet farklı yöntemler benimseyebilir. Devlet yerel üreticilerin gelişmesine aracı olacak gelişmeyi hızlandırıcı yönde koruyucu önlemler alarak ithal ikameci bir sanayileşme modelini benimseyebileceği gibi ülkeye döviz kazandırmak ve döviz girişini hızlandırmak amacıyla ihracatın teşvik edilmesi yolunu benimseyebilir.
• Özellikle döviz rezervlerinin erimesi ve dış ödemeler bilançosunun açık vermesini önlemek amacıyla ithalatın sınırlanabileceği gibi, ihracatın artırılmasını teşvik ederek döviz rezervlerini artırıcı yönde uygulamalar yerleştirilebilir.
• Ulusal piyasalarda fiyat istikrarını yakalamak ve korumak amacıyla, istihdamı artırıcı yönde gümrük tarifeleri, kotalar ve iç üretimi artıcı teşvikler ile ithalat yerine, ulusal üretimin artırılması ve dolayısıyla yerli üretim miktarını artırılmasına yönelik uygulamalar benimsenebilir.
• Dış pazarlarda yaygın üretilen ve rakiplerin dolayısıyla rekabetin yüksek olduğu ancak, ulusal boyutta yeni firmaların yoğunlukta olduğu sektörlerde, milli firmaların rekabete karşı avantajlı olmalarını sağlamak amacıyla söz konusu sektör veya ürün ile sınırlı olacak düzeyde kotalar, vergi tarifeleri ve kısıtlamalar getirilebilir. Bu sayede yerel üretim desteklenerek dolaylı yolla dış rekabete karşı ülke ekonomisini güçlendirici tedbirler alınmış olacaktır.
• Göreceli olarak rakiplere göre çok daha güçlü veya tekel konumundaki yerel firmaların varlığı durumunda, tüketiciler kalitesiz ürünlere yüksek fiyat ödemek durumunda kalabilecektir.
• Devletin en önemli görevi kuşkusuz vatandaşlarının her açıdan güvenliğini sağlamaktır. Bu amaçla ithal edilen sağlıksız ürünlere ilişkin engelleyici önlemler alınmalıdır.
• Gelişen ticaret hacmi ülkelerin birbirine olan bağımlılığını artıracağından ekonomik fayda dışında, sosyal ve askeri faydalarda sağlanacaktır.
• İhraç edilen ürünlerde, diğer ekonomilere kıyasla ülkenin en önemli üretici olduğu durumda fiyat artırmaya yönelik olarak ihracatı kısıtlayıcı önlemler alınabileceği gibi ithal ürünlerde fiyat belirleyici konumda olunan durumlarda ithalatı kısıtlayıcı ve dolayısıyla fiyat düşürücü şekilde bir politika izlenebilir.
• Ülkenin üretim düzeyinde dışa bağımlılığını önlemek amacıyla gerek ithal gerekse ihraç mallardaki hareketliliği kısıtlayarak asgari düzeye indirmek ve bu amaçla yerel üretimi desteklemek amaçlanabilir. Gerektiği durumlarda ise iç piyasaya yönelik gereksinimler karşılandıktan sonra ihracata izin verilebilir.

Dış Ticaret Politikası Araçları

Dış ticarette uygulanacak politikaları kısıtlamaya yönelik araçlar ve teşvik edici araçlar olarak sınıflandırabilir. Kısıtlayıcı/Yasaklayıcı Araçlar: Gümrük tarifeleri ve tarife dışı engellerdir. Gümrük tarifeleri, herhangi bir malın ithalat/ihracat işlemi esnasında vergi otoritesi tarafından alınacak olan vergi ve fonların oran ya da miktarını gösteren tarifelerdir. Tarife dışı engeller, tarifelerden farklı olarak söz konusu malların ülkeye girişinin kesin bir şekilde sınırlandırıldığı dış politika araçlarıdır. İthalat kotaları, ithalat yasakları, ihracat kısıtlamaları, döviz tahsisleri, görünmez engeller tarife dışı engeller olarak sıralanabilir.

Teşvik edici araçlar: Vergi iadesi, navlun ödemeleri ve tercihli döviz kuru gibi Dünya Ticaret Örgütü kararı uyarınca birçok ülke tarafından yasaklanan mali yardımlar şeklinde ihracat teşviki sağlanabileceği gibi, eğitim yardımı, piyasa araştırmaları, istihdam desteği, fuar ve sergi katılımlarının teşvik edilmesi gibi uygulamalar ile de ihracatın teşviki sağlanabilmektedir.