Temel Veteriner Farmakoloji ve Toksikoloji Dersi 4. Ünite Özet

Hormonlar

Hormonlar, iç salgı bezleri (endokrin) tarafından hazırlanarak vücut sıvılarına (kan) salgılanan ve vücudun diğer hücrelerinde fizyolojik kontrol görevi yapan maddelerdir. Kimyasal yapılarına veya sentezlendikleri yere göre sınıflandırılırlar. Sentezlendikleri yere göre hipotalamus, hipofiz (ön ve arka hipofiz), epifiz, cinsiyet, böbreküstü bezi, pankreas, tiroid, paratiroid, midebağırsak ve diğer doku hormonları olarak sınıflandırılırlar.

Hipotalamus Hormonları; başlıcaları, tirotropin salıverici hormon (TRH), kortikotropin salıverici hormon (CRH), gonadotropin salıverici hormon (GnRH), büyüme hormonu salıverici hormon (GHRH), somatostadin (büyüme hormonu salınımını inhibe edici hormon), prolaktin salıverici hormon (PRH), prolaktin salınımını baskılayıcı hormon (PIH)’dur. Veteriner hekimlikte en fazla kullanım alanı bulan GnRH’dır. Gonadotropin Salıverici Hormonlar (GnRH), özellikle inek ve kısraklar başta olmak üzere, dişi hayvanlarda yumurtalık kistlerinin sağaltımı ve ovülasyonun teşvikinde, erkek kedi ve köpeklerde cinsel isteği artırmada, balıklarda yumurta sağımını kolaylaştırmada kullanılırlar. İlaç örnekleri olarak fertirelin, gonadorelin, buserelin, lesirelin, deslorelin; bunlar sentetik GnRH analogları gösterilebilir.

Hipofiz Bezi Hormonları; ön ve arka hipofiz hormonları olarak ayrılırlar. Gonadotropinler (FSH ve LH), adrenokortikotropik hormon (ACTH), tiroid salıverici hormon (tirotropin, TSH), somatotropin (GH, Büyüme hormonu), prolaktin ön hipofiz; oksitosin ve vazopressin arka hipofiz hormonudur.

Tiroid Bezi Hormonları, bütün türlerde hipotiroidizmin sağaltımında kullanılır ve yağ, protein ve karbonhidrat metabolizması gibi çeşitli fizyolojik işlevlerin hızına etki eder. Protein sentezini ve glukoneogenezi artırır. Levotiroksin sodyum bu gruba ait ilaç örneğidir.

Epifiz (Pineal) bezi hormonları, doğal ya da sentetik melatonin gibi, koyun, keçi ve atlarda fertilitenin mevsimsel kontrolünü tedavi edici olarak kullanılır. Özellikle koyun ve dişi keçilerde siklik yumurta aktivitesinin başlamasında etkili olur. Bu da koyun sürülerinde sezon içinde erken çiftleşme ve üreme performansında düzelme ile sonuçlanır. Melatonin ayrıca, köpek ve kedilerde uyku ve davranış bozukluklarını düzeltmek için, köpeklerde alopesi (kıl dökülmesi) tedavisi amacıyla da kullanılır.

Pankreas Bezi Hormonları, Oral Antidiyabetikler ve Hipoglisemide Kullanılan İlaçlar; Pankreas bezinin en önemli hormonu insülindir. Bunun yanı sıra pankreastan glukagon, somatostatin gibi hormonlarda salınır. Veteriner hekimlikte insülin daha fazla kullanılır. İnsülin karbonhidrat, yağ ve protein metabolizmasının düzenlenmesinde önemli bir rol oynar. İlaç örnekleri; İnsülin, sığır ya da domuz pankreasından ekstrakte edilip saflaştırılarak ya da domuz insülininin modifikasyonu ile semisentetik olarak hazırlanır. İnsan insülinleri biyosentetik olarak da hazırlanabilmektedir. Kısa etkili (çözünür) insülin, orta ve uzun etkili insülin şeklinde bulunurlar. Oral antidiyabetiklerden klorpramid, glibensilamid, glipizid, metformin, tolbutamid; akut hipoglisemi için glukoz ve glukagon, kronik hipoglisemi için diazoksid ve oktreotid bulunur. Bu hormonlae, insüline bağımlı şeker hastalığında (diapetes mellitus) köpek ve kedilerde kullanılır. Oral antidiyabetiklerin kullanımı daha seyrektir.

Testislerden sentezlenen, sperma yapımı ve erkeklik karekterlerinin gelişimini sağlayan testosteron; yumurtalıklardan sentezlenen ve dişilik karekterlerinin gelişimini sağlayan östrojen; sarı cisimcik ve gebelikte plasentadan salınan progesteron cinsiyet hormonları olarak adlandırılır. Erkek Cinsiyet Hormonları ilaç örnekleri Testosteron sipionat, enantat ve propionat testosteron esterleridir. Metiltestosteron (yarı-sentetik), boldenon, stanozolol, nandrolon, mibeleron (sentetik) anabolik analoglarıdır. Testosteron antagonistlerinin başlıcaları ise delmadinon, megestrol, medroksiprogesteron, siproteron, flutamiddir. Doğal östrojen olarak östradiol spionat, benzoat, valerat (esterleri), sentetik analog olarak etinil östradiol; progesteronun sentetik analogları olarak da altronogest, medroksiprogesteron asetat, megestrol ve delmadinon dişi cinsiyet hormon ilaçlarına örnek olarak gösterilebilir. Klomifen, tamoksifen, nafoksidin idr östrojen antagonistlerine örnektir.

Yerel Hormonlar

Hormonlardan farklı olarak, sentezlendikleri yerin hemen yakınındaki yapıları etkileyen, fizyolojik ya da fizyopatolojik etkilere neden olan salgılara yerel hormon (otakoid) adı verilir. Çoğu kez vücudun savunma reaksiyonu olarak açığa çıkan bu maddeler (histamin gibi) vücuda zarar verebilir. Bu nedenle bir kaçı dışında (prostaglandinler, serotonin gibi) sağaltımda pek önemleri yoktur. Başlıca örnekleri histamin, serotonin (5- hidroksitriptamin, 5HT), anjiyotensin (anjiyotrensin II, AII), plazma kininleri, prostaglandinler (PGF2? analoğu kloprostenol, dinoprost, luprostiol, tiaprostol, fenprostalen; PGE2 analoğu dinoproston) ve sitokinlerdir. Veteriner hekimlikte sağaltımda öneme sahip olanların başında prostaglandinler ile histamin ve 5-HT antagonistleri gelir. Histaminin insanlarda klinikte kullanıldığı yerler mide asit salgılanma testi, feokromositoma tanısı, akciğer fonksiyon testidir. Ancak, veteriner hekimlikte bu amaçla kullanımı bulunmamaktadır. Serotonin ve anjiyotensin de klinikte kullanım alanı bulmaz. Prostaglandinlerden PGF2? veteriner hekimlikte sığır, koyun, keçi, kısrak, domuz başta olmak üzere hemen hemen pek çok evcil hayvan türünde, özellikle yumurtalık kistlerinin tedavisi, istenmeyen gebeliklerin sonlandırılması, gecikmiş doğumun başlatılması, kızgınlığın senkronize edilmesi, yalancı gebeliğin tedavisi amacıyla kullanılır. PGE2 jeli kuşlarda yumurtanın güç çıkarılması durumlarında yerel uygulama şeklinde kullanılır.

İdrar Söktürücüler (Diüretikler)

İdrar söktürücüler, kimyasal yapıları ve etkilerine göre sınıflandırılırlar; karbonik anhidrazı engelleyenler, tiazidler, kıvrım işeticiler, potasyum tutanlar, ozmotik işeticiler, metilli ksantinler diye ayrılabilirler. Asetazolamid (karbonik anhidraz engelleyici); klorotiazid, hidroklorotiazid, bendrofluazit (tiazid grubu işeticiler); furosemid (kıvrım işetici), etakrinik asit (kıvrım işetici); triamteren ve amilorid (potasyum tutan işeticiler); mannitol (ozmotik işetici); kafein, teofilin, teobromin (metilli ksantinler) başlıcalarıdır. Veteriner hekimlikte başlıca kalp yetersizlikleri, karaciğer rahatsızlıkları, beyin ödemi, hipoproteinemi (kanda protein seviyesinin normalin altına inmesi), yangı, travma gibi olgularda ödemi azaltmak için kullanılır.

Solunum Sistemi İlaçları

Solunum sisteminin öncelikli görevi pülmoner arter kanı ile solunan hava arasında gaz değişikliğini sağlamaktır. Alveollerin yüzeyi ve çevreye maruziyeti büyük olduğundan, bu sistem antijen-allerji ve infeksiyonlara karşı yatkındır. Solunum sisteminin savunma mekanizması, mukusun aşırı salınımı, öksürme, hapşırma, bronkokonstriksiyon, makrofaj aktivasyonu ve inflamasyon (yangı)dur.

Solunum sistemi ilaçları aşağıdaki gibi sınıflandırılır:

• Fazla sekresyonun atılmasını (Balgam söktürücüler-ekspektoranlar, mukolitikler, dekonjestanlar vb) sağlayanlar
• Bronşları genişletenler (BronkodilatörlerAdrenerjik agonistler-sempatomimetikler, parasempatolitikler, antihistaminikler, mast hücre membran stabilizörleri)
• Öksürüğü bastıranlar (Antitussif ilaçlar)
• İnfeksiyon ve inflamasyonu kontrol (Antibakteriyeller, antihistaminikler, mast hücre membran stabilizörleri) edenler
• Pulmoner hipertensiyonu azaltanlar
• Solunumu uyaranlar
• Eksojen sürfektanlar

Solunum yolları hastalıklarında balgamın çıkarılmasını kolaylaştırmak için kullanılan benzoin, balsam, okaliptus yağı, gayakol, amonyum klorür, asetatlar, asetik asit, kreozot, guafenezin, potasyum iyodür, ipeka, sodyum sitrat balgam sökücü olarak kullanılabilir. N-asetilsistein, S-karboksimetilsistein, bromhekzin, dembreksin, protein eritici enzimler, iyot tuzları mukusu eriten solunum sistemi ilaç sınıfına ait ilaçlardır. Koyu salgılı solunum yolları hastalıklarında kullanılırlar. N-Asetil sistein, insanlarda olduğu gibi veteriner hekimlikte de bronşitis, COPD, kistik fibrozis, astım, tüberküloz, pnömoni, amfizem gibi hastalıklarda kullanılır.

Nazal mukozadaki damarları daraltarak, havanın rahat geçişini sağlayan H1-R blokörlerinden difenhidramin, dimenhidrinat, klorfeniramin, hidroksizin; ?-reseptör agonistlerinden efedrin, psödoefedrin, fenilefrin Dekonjestanlar sınıfına ait ilaçlardır. Solunum Yollarını Genişletenler, Küçük hayvanların kalp ve solunum sistemi hastalıklarında tedaviye yardımcı ilaç olarak kullanılırlar.

Öksürük koruyucu bir reflekstir. Ancak, uzun süreli öksürük solunum yolları yapısında değişikliklere ve daha ileri hastalıklara neden olur. Öksürüğü dindiren ilaçlar yerel ya da merkezi etkili olarak sınıflandırılır. Merkezi etkili olanlar da narkotik olanlar ve olmayanlar olarak ayrılır. Bunların dışında yangı önleyiciler ve antihistaminikler de öksürüğün dindirilmesinde kullanılır. Opiyatlar ve türevleri (kodein, hidromorfon, hidrokodon, butorfanol) narkotik; dekstrometorfan, folkodin, benzonatat ve noskapin narkotik olmayan merkezi etkili; kortikosteroidler (glukokortikoidler) steroid, fluniksin meglumin ve dimetilsulfoksit steroid olmayan yangı önleyici; difenhidramin ve trepellanamin antihistaminik ilaçlardır. Kortikosteroidler mast hücre ve lizozomal membran stabilizasyonuna neden olarak etkilerini gösterirler.

Pentilentetrazol, niketamid, bemegrid, ksantin türevleri (kafein, teofilin, teobromin, etamifilin), aminofilin, striknin, kafur, lobelin, amfetamin, amonyak, eter, karbondioksit gibi analeptik özelliği olan ilaçların solunumu uyarıcı etkisi vardır. Ancak, sağaltımda bu amaçla kullanımları sona doğru giderek azalır. Ayrıca bu ilaçlar solunumu uyarıcı etki yönünden seçici değillerdir.

Sürfaktan, solunum yollarındaki yüzey gerilimini düzenleyen bir lipid-protein kompleksidir. Akciğer gelişiminde ve solunum işlevinin sağlanmasında rol oynar. Surfaktan sayesinde alveol yüzeyinde hava-sıvı teması en uygun biçimde sağlanır. Sürfektanın yapısının yaklaşık yarısını dipalmitoilfosfatidilkolin oluşturur. Doğal ve yapay sürfektanlar bulunur. Yapay sürfektanların yapısında fosfolipidler, trigliseridler/FFA, apoprotein B, apoprotein C ve ilave maddelerden birkaçı birden bulunur. Daha çok insanlarda kullanılır.

Sindirim Sistemi İlaçları

Sindirim sistemi, hayvanlarda hastalıkların en sık görüldüğü ve ilaç kullanımını en fazla gerektiren kısımdır. Sindirim sistemini etkileyen ilaçlar çok sayıda alt gruba ayrılırlar ve buna göre incelenirler. İştahı Açanlar, İştahı Kapatanlar (Antiobesite İlaçları), Kusturucular (Emetikler), Kusmayı Önleyenler (Antiemetikler), Mide Hareketlerini, Değiştiren İlaçlar (Prokinetikler), Ülser Tedavisinde Kullanılan İlaçlar, Bağırsak Hareketlerini ve Salgısını Değiştiren İlaçlar , İshal Yapan İlaçlar (Sürgütler), İshali Kesen İlaçlar, Kolikte Kullanılan İlaçlar, Gazın Tedavisinde Kullanılan İlaçlar, Sindirim Fonksiyonlarına Yardımcı Olan İlaçlar (Pankreatin Destekleri), Karaciğere Etki Eden İlaçlar ve Safra Söktürücü ve Safra Salınımını Uyarıcı İlaçlar (Kolagog ve Koloretikler) şeklinde alt sınıflara ayrılabilir.

Kalp-Damar Sistemi İlaçları

Kalp, vücudun kanı çevreye pompalayan ve kendi kendine uyarı üretme yeteneğine sahip önemli bir organıdır. Kalple ilgili sorunlar, çoğu kez damar sistemini de kapsadığından, birlikte değerlendirilirler. Kalp-damar sistemi sorunları, ilgili organların dışında, merkezi ya da çevresel faktörlerden de kaynaklanabilir. Kalp kasını uyaranlar, antiaritmik ilaçlar, damarları genişletenler, adrenerjik reseptör uyarıcıları bu grup içinde yer alır. Kalp kasını uyaran ilaçlar kalp glikozidleri (kardiyatonik ilaçlar) ve metilli ksantinler olarak ayrılır.

Kalp Kasını Kuvvetlendirenler ve Uyaranlara, Digitoksin, digoksin ve ouabain (strofantin-g) kardiyatonik glikozidler; kafein, teofilin, teobromin, aminofilin, etamifilin kemisilat ise metilli ksantinler örnek olarak verilebilir. Kalp glikozidleri kalp kasının kasılma gücünü ve kalp verimini artırırlar. Metilli ksantinler fostodiesterazı inhibe ederek ve adenozin reseptörlerini antagonize ederek etki gösterirler.

Aritmi Tedavisinde Kullanılan İlaçlar (Antiaritmikler), Kalpteki anormal ritmi (aritmi) düzeltmek için kullanılan ilaçlardır. Bu gruptaki ilaçlar farklı sınıflar altında değerlendirilir. İlaç örnekleri baktığımızda; veteriner hekimlikte antiaritmik olarak atropin, kinidin, prokainamid lignokain, fenitoin yaygın kullanılır. Atenolol, esmolol, propranolol, bretilium, amiodaron, verapamil, nifedipin, diltiazem kullanılabilen diğer ilaçlardır. Bu tür ilaçlar, Özellikle küçük hayvanlarda kalpteki aritmiyi düzeltmek için kullanılırlar.

Kaptopril, enalapril, prazosin, hidralazin, nitrogliserin, minoksidil damarları genişletenler sınıfına ait ilaçlardır. Özellikle konjestif kalp yetmezliğinde kalbin önündeki yükü hafifletmek için kullanılan bu ilaçlar, damar düz kaslarında genişlemeye yol açarlar.