Temel Veteriner Parazitoloji Dersi 3. Ünite Sorularla Öğrenelim

Konak bir parazit için neden önemlidir?

Birlikte yaşayan iki canlı arasındaki ilişkinin parazitizm olarak nitelendirilebilmesi için parazitin yanında mutlaka ortamda bir konak da bulunması gerekmektedir. Bir canlının paraziter bir hayata adapte olabilmesi, parazitliği başarabilmesi için sıklıkla potansiyel bir konak ile temas kurması gerekmektedir. Yani parazitin olduğu her yerde onun faydalanabileceği ya da üzerinde yaşayabileceği bir konak vardır. İşte bu birliktelik süresince hem parazit hem de konak karşılıklı olarak birbirleri ile çeşitli şekillerde etkileşim halinde olurlar. Parazitler hayatlarını devam ettirebilmek için mutlaka bir veya birden fazla konağa ihtiyaç duyarlar.

Konak nedir, ne gibi özellikleri vardır?

Parazitlerin veya gelişme dönemlerinin üzerinde veya içinde yaşadıkları, çoğaldıkları ve beslendikleri canlılara konak adı verilir. Kısacası paraziti taşıyan her türlü canlı bir konaktır. Konaklar parazitin değişik gelişme dönemlerini bulundurabilirler ve parazitin gelişmesinde farklı roller üstlenebilirler. Konaklar genellikle taşıdıkları parazitlerden daha büyük ve güçlüdürler. Omurgalı ve omurgasız her türlü canlı konak görevi görebilmektedir. Hatta parazit olan bir canlı bile başka bir paraziti üzerinde taşıyabilir. Parazit olan canlıların biyolojik gelişmeleri de kullandıkları konak veya ara konak sayısına göre farklı şekillerde cereyan etmektedir.

Kaç çeşit konak bulunur?

Konaklar parazitlerin gelişmelerinde oynadıkları rollere göre değişik isimler alırlar. Bunları şu şekilde sıralamak mümkündür:
a. Son konak
b. Ara konak
c. Transport konak
d. Rastlansal konak
e. Rezervuar konak

Son konak nedir, ne gibi özellikleri vardır, son konak için örnek veriniz?

Son Konak (Kesin Konak); Bir parazitin gelişmiş yani olgun (erişkin) şeklini taşıyan konaklara son konak adı verilir. Bu konak kesin konak olarak da adlandırılır. Bu tür konaklar parazitin seksüel olgunluğa eriştiği, üreyip çoğaldığı konaklardır. Ancak parazitin yaşamında seksüel üreme görülmüyorsa parazitin konaklarından hangisinin son konak olarak isimlendirileceği önemlidir. Gelişmenin bir periyodu omurgasız bir periyodu omurgalı hayvanda geçiyorsa genellikle omurgalı hayvan son konak olarak değerlendirilir. Taenia saginata erişkin yani olgun şekli insanların bağırsaklarında yaşayan bir şerittir. Bundan dolayı insanlar bu parazitin son konaklarıdır. Halk arasında yaprak kelebeği olarak bilinen Fasciola hepatica’nın olgunu koyun, keçi ve sığır gibi hayvanların karaciğer safra kanallarında yaşar. Bu durumda koyun, keçi ve sığır bu parazitin son konaklarıdır.

Ara konak nedir, ne gibi özellikleri vardır, ara konak için örnek veriniz?

Ara Konak; Bir parazitin gelişme dönemlerinden birini taşıyan canlılara ara konak denir. Bu konaklar parazitin erişkin olmayan formunu taşırlar. Bazı parazitlerin gelişmesinde bir, bazılarının gelişmesinde iki, seyrek olarak bazılarının gelişmelerinde ise üç ara konağa ihtiyaç duyulmaktadır. Diğer taraf¬tan bazı parazitler ise gelişmeleri esnasında ara konağa ihtiyaç duymazlar. Memeli hayvanlar, insanlar, balıklar, kurbağalar ve artropodlar gibi birçok canlı grubu parazitlere ara konaklık yapabilirler. Ara konaklı parazitler gelişmelerini tamamlayabilmek için bu ara konaklara mutlaka girmek zorundadırlar. Eğer parazitin gelişmesinde birden fazla ara konak bulunuyorsa bunlar konak zincirinde yer alış sırasına göre birinci ara konak, ikinci ara konak gibi isimlerle tanımlanırlar. Örneğin koyunların karaciğerinde yerleşen Dicrocoelium dendriticum’un birinci ara konağı karıncalar ikinci ara konağı kara sümüklüleridir.

Kaç çeşit ara konak vardır, bu ara konakların en önemli özellikleri nelerdir, bunlara örnek veriniz?

Parazitin ara konak üzerinde gelişme geçirip geçirmemesine göre iki tür ara konak vardır.
1. Hakiki Ara konak: parazit ara konakta bir gelişim veya çoğalma evresi geçiriyorsa bu tip ara konağa hakiki ara konak denir. Bu tip ara konaklar parazitin gelişmesini tamamlayabilmesi için gerekli olan ara konaklardır. Eğer bu ara konaklar olmazsa enfeksiyon zinciri kırıldığı için parazit gelişmesini tamamlayamaz. Olgunu insanların bağırsaklarında yaşayan Taenia saginata’nın larvaları sığırların kalp ve kaslarında yaşarlar. Bu nedenle sığırlar Taenia saginata’nın hakiki ara konaklarıdırlar. Eğer insanlar bu larva şeklini çiğ ya da az pişmiş etlerle almazlarsa kendilerinde bu parazit gelişemez. Yani ara konak sığırlar olmazsa parazitin larva şekli olmaz, parazitin larva şekli olmazsa parazit de insanda gelişemez. Bu nedenle bu tip ara konaklar parazitin gelişmesi için mutlaka gereklidirler.
2. Paratenik Ara konak: parazit girdiği ara konakta herhangi bir gelişme göstermeden latent halde son konak tarafından alınmayı beklerse bu tür ara konaklara da paratenik ara konak adı verilir. Paratenik ara konaklar parazitin biyolojisini tamamlayabilmesi için mutlaka gerekli olan ara konaklar değildir. Bu tip ara konaklar parazit ile son konak arasında köprü kurarak ekolojik bir boşluğu doldurur. Parazitin larval dönemi bu konağın vücudunda herhangi bir gelişme göstermez fakat canlılığını da kaybetmeden hayatını sürdürür. Böyle bir konak son konak tarafından av olarak avlanıp yendiğinde parazit yaşam döngüsünü tamamlar. Paratenik konaklar olumsuz durumlarda parazite ikinci bir şans tanırlar. Bu tür ara konaklar parazitin hem doğada dağılımını hem de uygun son konaklar bulunmadığında hayatını devam ettirmesini sağlar. Evcil kanatlı hayvanların trakesinde yaşayan Syngamus trachea bu konuda örnek gösterilebilir. Bu parazit normalde direkt gelişir. Herhangi bir ara konağa ihtiyaç duymadan üçüncü dönem larvaların alınmasıyla enfeksiyon şekillenir. Bu larvalar dış şartlara dayanıksızdır. Bazen larva taşıyan yumurtaları yer solucanları yerler. Larvalar bu solucanlarda gelişmeden bekler ve bunları yiyen kanatlılara bulaşır. Burada yer solucanları paratenik ara konaklardır. Dış şartlara dayanıksız olan yumurtalar yer solucanları tarafından alındığında olumsuz etkilerden de korunmuş olur.

Transport konak nedir, ne gibi özellikleri vardır, transport konak için örnek veriniz?

Transport Konak; Bu konak tipine taşıt konak veya taşıyıcı konak gibi isimler de verilmektedir. Bir parazitin bir yerden bir yere taşınmasına yardımcı olan konaklara transport konak denir. Örneğin Dermatobia hominis isimli sinekler yumurtalarını kene ve sivrisineklerin karınlarına yapıştırırlar. Kene ve sivrisinekler konaklarından kan emerlerken taşıdıkları yumurtalarlardan çıkan larvalar konağın derisinden girerler. Böylece Dermatobia hominis’in yumurtalarını konak üzerine taşıyan kene ve sivrisinekler transport konak olmuş olurlar.

Latent ne demektir?

Latent gelişmeyen, inaktif halde bekleyen demektir. Bu tip canlılar normal şartlar oluştuğunda gelişebilirler.

Enfeksiyon ne demektir?

Enfeksiyon, bir mikro organizmanın herhangi bir yolla insan ya da hayvan vücuduna yerleşerek çoğalmasıdır.

Rastlansal konak nedir, ne gibi özellikleri vardır, rastlansal konak için örnek veriniz?

Bir konakta bulunan parazitin tesadüfen başka bir konakta bulunması halidir. Normalde o konağa ait olmayan bir paraziti tesadüfen taşıyan konaklara rastlansal konak veya tesadüfi konak adı verilir. Bu genellikle bir canlının diğer bir canlıyı yemesiyle şekillenir. Bir hayvan diğer bir hayvanı yediği zaman onun taşıdığı parazitleri de yemiş olur. Dolayısıyla bu parazitler avcı hayvanın sindirim sisteminde bir süre canlı kalırlar. Örneğin kedi bir fareyi yakalayıp yediğinde faredeki parazitlere kedide rastlanabilir. Burada kedi fare parazitleri için rastlansal konaktır.

Rezervuar konak nedir, ne gibi özellikleri vardır, rezervuar konak için örnek veriniz?

Parazit için doğada kaynak rolü oynayan konaklara rezervuar konak adı verilir. Bu konaklar parazitin varlığı ve başka konakların enfekte olabilmesi için kaynak görevi yaparlar. Başka bir deyişle rezervuar konaklar parazitin neslinin devamını sağlayan konaklardır. Bu konaklar hastalık etkenlerini insanlara, hayvanlara ve çevreye yayarlar.

Konak zinciri ne anlama gelir, bir örnek veriniz?

Konak zinciri herhangi bir parazitin hayat döngüsünde yer alan konakların sıralanışına o parazitin konak zinciri denir. Yukarıda verdiğimiz örneklere bakacak olursak Taenia saginata’nın konak zinciri insan-sığır-insan olarak sıralanır.

Paraziter gelişmede ara konak ile vektör arasındaki fark nedir?

Bazı parazitlerin gelişmelerinde artropodlar aracı görevi yapmaktadırlar. Ancak bu aracı artropodları her zaman gerçek anlamda ara konak olarak nitelendirmek doğru olmaz. Bu nedenle ara konak kavramı ile vektör kavramını birbirinden ayırmak gerekir. Genel olarak bir artropod hastalık etkenlerini aktif olarak taşıyıp bulaştırıyor ise burada vektörlükten bahsedebiliriz. Ancak bu terim daha çok protozoonların gelişmesinde rol oynayan eklem bacaklılar için kullanılmaktadır. Tabii ki başka hastalık etkenlerinin nakledilmesinde de değişik canlılar vektör rolü üstlenebilmektedir.

Vektör ve vektörlük ne anlama gelir örnek veriniz?

Protozooon enfeksiyonlarında parazitli bir omurgalı canlıdan sağlam omurgalı canlıya hastalık etkenlerini aktif olarak taşıyıp bulaştıran omurgasızlara vektör adı verilir. Vektörler arasında artropodlar önemli bir yer tutar. Burada artropodun yaptığı işe ise vektörlük denir. Örneğin sivrisineklerin sıtma etkenlerini bulaştırması olayı bir vektörlüktür. Vektör olan artropodlar hastalık etkenlerini ya mekanik ya da biyolojik olarak naklederler.

Mekanik vektörlük ne demektir?

Hasta olan canlıdan alınan etkenin artropodun vücudunda herhangi bir değişikliğe uğramadan hayvan veya insanlara taşınmasıdır. Vektörün bir konaktaki beslenmesinin kesilmesi ve bir başka konakta beslenmeye devam etmesiyle bu tip bulaşma gerçekleşir. Hastalık etkeni artropodun vücudu içine girmez, vektörün ağız organelleri ve vücut kısımlarıyla bulaştırılır. Kısacası hastalık etkeni vektörün vücudunda herhangi bir gelişme geçirmez. Bu tip bir bulaştırmada vektör bir canlıdan aldığı etkeni diğer canlıya çok kısa bir süre içinde bulaştırmak zorundadır.

Biyolojik vektörlük ne demektir, kaç şekli vardır?

Hasta olan bir canlıdan alınan etken vektör olan artropodun vücudunda çoğalma ve gelişme dönemini tamamladıktan sonra başka bir canlıya bulaştırılır. Burada hastalık etkeni vektörde bir gelişme geçirmek zorundadır. Yani vektör etkenin gelişmesi için gereklidir. Biyolojik vektörlükte bulaştırma üç değişik şekilde olmaktadır.
Çoğalmalı bulaştırma’da hastalık etkeni vektörde sayıca çoğalır fakat biyolojik bir gelişme geçirmez.
Gelişmeli bulaştırma’da etken vektörde sadece biyolojik gelişme geçirir ama sayıca çoğalmaz.
Gelişmeli ve çoğalmalı bulaştırma’da ise hastalık etkeni vektörde hem bir biyolojik gelişme geçirir hem de sayıca çoğalır.

Bir parazitin konakta parazitlenebilmesi kaç dönemde gerçekleşir, bu dönemlerde neler gerçekleşir?

Bir parazitin konakta parazitlenebilmesi de başlıca üç dönemde gerçekleşir. Bunlar;
a. Temas dönemi: parazitin konakla karşılaşmasıdır. Parazit konaklarıyla aktif ya da pasif olarak temas eder.
b. Giriş dönemi: parazitin konağa girmesidir. Bu da aktif ya da pasif olarak şekillenir.
c. Yerleşme ve aktivasyon dönemi: parazit esas bulunması gereken organa yerleşerek oraya tutunur. Parazit gelişmeye başlayabilmek için türlere ve organlara göre değişen safra tuzları, oksijen basıncı, konak enzimleri gibi bir takım uyaranlara ihtiyaç duyar. Bu uyarıları alan parazit gelişmesine başlar.

Konakların parazitizmin oluşmasına karşı gelişen doğal dirençlerinde rol oynayan faktörler nelerdir?

Konakların doğal dirençlerinde rol oynayan faktörleri fizyolojik, kimyasal/mekaniksel ve genetik faktörler olarak 3’e ayırabiliriz.

Konakların parazitizmin oluşmasına karşı gelişen doğal dirençlerinde rol oynayan fizyolojik faktörler nelerdir?

1. Konağın Beslenme Şekli: konakların beslenme tarzları doğal direnç üzerinde önemli olan bir faktördür. Konağın proteinden zengin gıdalarla beslenmesi iç parazitlere karşı dirençte önem taşımaktadır. Bitkisel gıdalar direnç için gerekli olan bazı amino asitler yönünden fakirdir. Karbonhidratlardan zengin bir diyetle beslenen konaklar şeritler için uygun bir ortam oluştururlar.
2. Yaş: konakların yaşları doğal direnci etkilemektedir. Doğal direnç konakların yaşlarına bağlı olarak değişiklik gösterebilmektedir. Bazı parazitlere karşı yaşlı hayvanlar bazı parazitlere karşı genç hayvanlar daha dirençlidir. Genelde yaşlı hayvanlar parazitlere karşı daha dirençli olmakla birlikte bazen bunun tam tersi olmakta genç hayvanlar bazı parazitlere daha dirençli olmaktadır. Örneğin Ascarit dediğimiz bağırsak solucanları genç köpeklerde daha fazla görülür ve daha ciddi bir hastalık tablosu oluşturur. Buna karşılık Theileria dediğimiz kan paraziti ise daha çok bir yaşından büyük sığırlarda görülmektedir.
3. Konağın Vücut Isısı: vücut ısısı doğal direnç üzerine etkili olan faktörlerden bir diğeridir. Bu nedenle sıcakkanlı hayvanların parazitleri soğukkanlı hayvanlarda gelişemezler.

Konakların parazitizmin oluşmasına karşı gelişen doğal dirençlerinde rol oynayan kimyasal ve mekanik faktörler nelerdir?

Doku ve vücut sıvılarındaki birçok kimyasal madde doğal direnç üzerinde etkilidirler. Deri ve mukozalar paraziter etkenlerin vücuda girişinde karşılaştıkları mekanik faktörlerdir. Bunların yanında mukus gibi vücut salgıları da etkenlerin uzaklaştırılmasında rol oynar. Ayrıca burun kılları, kirpikler, burun akıntısı, ortamın pH’sı ve osmotik basıncı gibi birçok mekanik ve kimyasal faktör doğal direnci etkilemektedir.

Konakların parazitizmin oluşmasına karşı gelişen doğal dirençlerinde rol oynayan genetik faktörler nelerdir?

1. Tür: bazı parazitler sadece belirli türleri kendilerine konak olarak seçerler. Bunların dışındaki konaklarda yaşayamazlar. Örneğin koyun ve keçilerde yaşayan mide bağırsak kıl kurtları atlarda parazitlenemezler. Taenia saginata insanların ince bağırsaklarında yaşarken bu parazitin larva formu sığırlarda gelişebilmektedir.
2. Irk: bazı konaklar ırk özellikleri nedeni ile bazı parazitlere karşı doğal olarak dirençlidirler. Örneğin ince kuyruklu Endonezya koyunları bir karaciğer trematodu olan Fasciola gigantica’ya diğer koyun ırklarına göre daha dirençlidir.

Konakta kısmi bir direnç söz konusu olduğunda parazitlerde ne gibi değişimler gözlenebilir?

Konakta kısmi bir direnç söz konusu ise parazitler konağa yerleşir ancak normal gelişimini tamamlayamaz. Bu durumda;
• Parazitin yaşama süresi kısalabilir
• Parazit normal büyüklüğüne ulaşamayabilir
• Parazitin döl verme yeteneği azalabilir
• Parazitin olgunlaşma süresi uzayabilir

Endoparazitler nelerdir, nerelere yerleşirler?

Endoparazitler (İç Parazitler); konaklarının organlarında ve dokularında yani vücudu içinde yaşayan parazitlere endoparazit adı verilir. Örneğin şeritler ve kıl kurtları bağırsaklarda yaşayan, kum kelebeği ise karaciğerde yaşayan endoparazitlerdir. Endoparazitler konaklarının vücut boşluklarında, dokularında veya hücrelerinin içinde yaşarlar. Buna göre de farklı isimler alırlar.

Sölozoik parazitler nelerdir, nerelere yerleşirler?

Sölozoik parazitler; konakların vücut boşluklarında ya da boşluklu organlarında yaşayan parazitlerdir.

Histozoik parazitler nelerdir, nerelere yerleşirler?

Histozoik parazitler; doku içinde yaşayan parazitlere histozoik parazit adı verilir.

İntraselüler (Hücre İçi) parazitler nelerdir, nerelere yerleşirler?

İntraselüler (Hücre İçi) parazitler; hücre içinde yaşayan parazitlere verilen isimdir.

Hemoparazitler parazitler nelerdir, nerelere yerleşirler?

Hemoparazitler; kanın plazma kısmında ya da kan hücreleri içinde yaşayan parazitlere hemoparazit adı verilir.

Ektoparazitler (Dış Parazitler) parazitler nelerdir, nerelere yerleşirler?

Ektoparazitler (Dış Parazitler); deri ve solungaç gibi konaklarının vücudunun dış yüzeyinde yaşayan parazitlere ektoparazit adı verilir. Sivrisinek, bit, pire, kene gibi eklem bacaklılar birer dış parazittir. Örneğin keneler konaklarının dış yüzeyine gelerek kan emerler doyduktan sonra da konaklarından ayrılırlar.

Parazitlerin biyolojik gelişme şekilleri kaç grupta toplanır?

Parazitlerin biyolojik gelişme şekillerini şu şekilde gruplayabiliriz.
a. Direkt (monoksen) gelişme
b. İndirekt (heteroksen) gelişme
c. Hem direkt hem indirekt (diheteromonoksen) gelişme.

Direkt (Monoksen) gelişme ne şekilde gerçekleşir?

Bu gelişme şeklinde parazit herhangi bir ara konak kullanmadan hayat döngüsünü tamamlar. Yani gelişmesi direkttir. Bu şekilde bir ara konağa ihtiyaç duymadan gelişmesini tamamlayan parazitlere monoksen parazitler denir. Bu tür parazitler bütün hayatını son konakları üzerinde geçirebileceği gibi, hayatının bir kısmını son konak üzerinde bir kısmını da doğada serbest olarak geçirebilirler. Örneğin koyunların mide ve bağırsaklarında yaşayan nematodlar (mide bağırsak kıl kurtları) direkt gelişen parazitlerdir. Bu nematodlar erişkin hale gelip yumurta ürettiklerinde bu yumurtalar dışarıya atılır. Çayır ve meralarda bu yumurtalardan birinci dönem larvalar çıkarlar ve dış ortamda gelişerek enfektif hale gelirler. Koyunlar otlarken enfektif larvaları otlarla birlikte yerlerse, bu larvalar mide ve bağırsaklarına yerleşerek burada erişkin hale gelirler.

İndirekt (Heteroksen) gelişme ne şekilde gerçekleşir?

Bu gelişme şeklinde parazit biyolojik gelişmesini tamamlayabilmek için bir veya birden fazla ara konağa ihtiyaç duyar. Gelişmelerini bu şekilde tamamlayan parazitlere genel anlamda heteroksen parazitler denir. Bazı parazitler gelişmelerini tamamlayabilmek için bir, bazıları da iki veya daha fazla ara konağa ihtiyaç duymaktadırlar. Parazitlerin gelişmelerinde kullandıkları ara konak sayısına göre de iki tip heteroksen gelişme vardır.
1. Diheteroksen Gelişme: bu gelişme şeklinde parazit hayat döngüsünü tamamlayabilmek için bir ara konağa ihtiyaç duyar. Koyunların karaciğerlerinde yerleşen ve halk arasında yaprak kelebeği olarak bilinen Fasciola hepatica’nın gelişmesi bu tipteki gelişmeye güzel bir örnek oluşturur. Bu parazitin ara konağı bataklık, çamurlu alanlarda yaşayan su sümüklüleri (salyangozları) dir. Bu parazit sadece bir ara konak kullanmaktadır.
2. Poliheteroksen Gelişme: bu gelişme şeklinde parazit biyolojisini tamamlayabilmek için birden fazla ara konak kullanmak zorundadır. Koyunların karaciğer safra kanallarında yaşayan Dicrocoelium dendriticum gelişmesini tamamlayabil mek için iki ara konak kullanmaktadır. Bu parazitin birinci ara konağı toprakta yaşayan salyangozlar ikinci ara konağı ise karıncalardır. Kedilerin karaciğer safra kanallarında yaşayan Platynosomum fastosum ise gelişmesinde üç ara konağa ihtiyaç duymaktadır. Bu ara konaklar sırasıyla kara salyangozları, kabuklu artropodlar ve kertenkelelerdir.

Hem Direkt Hem İndirekt (Diheteromonoksen) Gelişme mümkün müdür?

Evet mümkündür. Bu gelişme şeklinde parazit hem ara konak kullanarak hem de ara konak kullanmadan direkt olarak gelişmesini tamamlayabilir. Bu konuda verilebilecek en iyi örnek insanların ve fare, rat gibi küçük kemirici hayvanların ince bağırsaklarında yaşayan Hymenolepis nana’dır. Bu parazit bazen gelişmesi esnasında pireler gibi bazı artropodları ara konak olarak kullanır. Dış ortama atılan parazit yumurtaları ara konaklar tarafından alınarak bunların vücudunda sistiserkoid adı verilen larva şekilleri oluşur. Bu ara konaklar fare, rat veya insanlar tarafından yenirse onların bağırsaklarında erişkin parazit haline gelirler. Bu şekildeki gelişme indirekt gelişmedir. Bazen de parazit bu ara konakları kullanmadan direkt olarak gelişebilir. Direkt gelişmede dışkıyla atılan parazit yumurtaları bulaşık gıdalarla veya tuvaletten sonra iyi temizlenmeyen ellerle (otoenfeksiyon) insanlar tarafından alınırlar ve bunlardan bağırsaklarda önce larvalar sonra da olgun parazitler şekillenir. Görüldüğü gibi Hymenolepis nana hem direkt hem de indirekt gelişebilmektedir.

Otoenfeksiyon nedir?

Otoenfeksiyon; Konaktan atılan parazite ait enfektif dönemlerin konağı tamamen terk etmeden yine aynı konak tarafından (örn. iyi yıkanmamış kirli ellerle) alınmasıyla oluşan enfeksiyon şeklidir. 

Miyazis nedir?

Miyazis; Sinek larvalarının insan ve hayvanların vücudunda oluşturduğu enfestasyon. Yumurtalar hem açık yaralara, buruna, kulağa, kafa derisine hem de normal deriye bırakılabilir

İsteğe bağlı parazitizm ya da fakültatif parazitizm nedir?

Normalde doğada serbest olarak yaşayan bazı canlıların bazen kendi istekleri ile paraziter hayata geçerek başka bir canlının üzerinde, içinde özellikle de yaralarda yaşamasına isteğe bağlı parazitizm ya da istemli parazitizm denir. Bu parazitizm şekline fakültatif parazitizm de denir. Bu şekilde yaşayan canlılara ise istemli parazit adı verilir. Bu tip canlılarda parazitlik bir zorunluluk değildir. Yani bu canlılar paraziter bir dönem geçirmeden de hayatlarını devam ettirebilirler. Bazı sineklerin larvaları ihtiyaçlarını kokuşmuş organik maddelerden veya ölü organizmalardan sağlamaktadırlar. Serbest olarak yaşayan bu sinekler yumurtalarını hayvanların derilerinde bulunan yaralara bırakırlar. Yumurtalardan çıkan larvalar bu yaralarda gelişerek halk arasında yaranın kurtlanması olarak bilinen miyazis’e neden olur. Daha sonra da bu larvalar sinek haline gelirler. Burada bu sineklerin gelişmesi için derisinde yara olan bu hayvanlar mutlaka gerekli değildir. Çünkü bu hayvanlar olmasa da sinekler organik maddelerden beslenmek suretiyle gelişmelerini tamamlayabilirler.

Zorunlu ya da obligatör parazitizm nedir?

Obligatör parazitizm olarak da isimlendirilen bu parazitizm şeklinde parazit olan canlılar hayatlarının bir kısmını veya tamamını başka bir canlının üzerinde ya da içinde geçirmek zorundadırlar. Bu tip parazitlere zorunlu parazit denir. Zorunlu parazitlerden bazılarının hayat döngülerinde serbest yaşayan dönemler bulunabilir. Ancak bunlar hayatlarını devam ettirebilmek için yaşamlarının bir bölümünde mutlaka parazitizme ihtiyaç duyarlar. Zorunlu parazitizmde konak ile parazit arasındaki ilişkinin süresi daha açık bir ifade ile parazitlerin konaktaki kalış süreleri farklıdır. Bu nedenle zorunlu parazitizm parazitliğin süresine göre:
a. Geçici parazitizm
b. Daimi parazitizm
c. Periyodik parazitizm olmak üzere üç farklı şekilde görülmektedir.

Geçici parazitizm özellikleri nelerdir?

Bu parazitizm şekli temporer parazitizm olarak da bilinir. Doğada serbest yaşayan ancak kısa bir süre için besin almak amacıyla konağa gelen ve beslendikten sonra konağı terk eden parazitlere geçici parazit, bu tip parazitizme de geçici parazitizm adı verilir. Parazit ile konak arasındaki ilişki sadece beslenmeye bağlı olup bunun dışında bir ilişkileri söz konusu değildir. Bu tür parazitizmde parazitle konak arasında gevşek bir ilişki bulunmaktadır. Parazit olan canlı konak üzerinde herhangi bir gelişme ya da çoğalma geçirmez. Geçici parazitizmin en iyi örnekleri sivrisinek, kene, pire ve tahtakuruları gibi kan emerek beslenen ektoparazitlerdir. Konakta kalış süreleri parazitlerin beslenme alışkanlıklarına göre değişiklikler göstermektedir. Örneğin sivrisinekler konak üzerinde çok kısa bir süre (1-2 dk) kalarak kan emdikten sonra ayrılırlar. Bu tür parazitler tek bir canlıya bağımlı kalmazlar hayatları boyunca çok değişik konaklardan beslenebilirler.

Daimi Parazitizm özellikleri nelerdir?

Bu parazitizm tipinde parazit olan canlı hayatının bütün bölümlerini bir konak üzerinde geçirmek zorundadır. Bu tür parazitlerin konak dışında yaşamaları mümkün değildir. Permanent parazitizm olarak da isimlendirilen daimi parazitizm parazitlerin biyolojilerine bağlı olarak üç farklı şekilde görülmektedir.
1. Tek Konakta Daimi Parazitizm: bu tip parazitizmde parazit tüm hayatını bir konak üzerinde geçirir. Doğada serbest yaşayan herhangi bir dönemleri yoktur. Uyuz etkenleri ve bitler bu şekildeki parazitizme iyi birer örnektirler.
2. Konak Değiştirerek Devam Eden Daimi Parazitizm: bu parazitizm şeklinde parazit olan canlı konak dışında serbest bir yaşama dönemine sahip değildir. Ancak nesil değişimine bağlı olarak konaklarını da değiştirmektedir. Burada parazit yaşamını devam ettirebilmek için bulunduğu konaktan başka bir konağa geçmek zorundadır. Ancak bir konaktan diğer konağa geçerken arada serbest yaşayan bir dönemleri yoktur. Sıtma hastalığının etkenleri olan Plasmodium’lar insanların kan hücrelerinde yaşamaktadırlar. Bunlar çoğalabilmek için sivrisineklere geçmek zorundadırlar. Konak değiştirmek zorunda olan Plasmodium’lar insanlarda eşeysiz, dişi sivrisineklerde ise eşeyli çoğalarak hayatlarını sürdürürler. Plasmodium’lar sıtmalı bir insandan kan emen sivrisinekler tarafından alınarak onların vücutlarında çoğalırlar. Daha sonra bu sivrisineklerin kan emmesi esnasında hastalık etkenleri başka bir insana bulaştırılır.
3. Konağın Bir Neslinden Diğer Nesline Geçerek Devam Eden Daimi Parazitizm: burada da parazitin dış ortamda serbest yaşayan bir dönemi yoktur. Bu parazitizm şeklinde parazitler enfekte dişi konaklar tarafından yeni nesillerine aktarılmaktadır. Hayvanlarda bulunan kan protozoonlarından Babesia’lar keneler tarafından nakledilmektedir. Babesia’lar ile enfekte bir hayvandan kan emen dişi kene bu etkenleri aldıktan sonra yumurtalarına aktarır. Böylece bu yumurtalardan gelişecek olan keneler hayatlarına kan paraziti ile enfekte olarak başlarlar. Bir dişi kene birkaç nesil sonrasına bu parazitleri aktarabilmektedir. Köpeklerin bağırsaklarında yaşayan Toxocara canis de bu tip parazitizme bir örnek teşkil etmektedir.

Periyodik parazitizm özellikleri nelerdir?

Bu parazitizm tipinde canlı yaşamının bir kısmını parazit olarak sürdürürken bir kısmını serbest olarak geçirmektedir. Devri parazitizm olarak da bilinen bu parazitizm tipi daimi parazitlikten daha sık görülmektedir. Bu parazitizm tipi de parazitlerin yaşama ve gelişmelerine göre değişik şekillerde olmaktadır. Bunları başlıca dört grupta toplamak mümkündür. Bunlar;
a. Genç şekilleri parazit olanlar
b. Olgun şekilleri parazit olanlar
c. Paraziter ve serbest yaşayan nesillerin birbirini izlemesi
d. Bir biyolojik gelişme döneminin farklı evrelerinde parazitizme dönülmesi dir.

Periyodik parazitizm’de genç şekilleri parazit olanların ne gibi özellikleri vardır?

Bu parazitizm şekline protelien ya da larval parazitizm de denmektedir. Bu grupta incelenen canlıların larvaları parazit erişkinleri ise doğada serbest olarak yaşamaktadırlar. Protelien parazitizme artropodlarda yaygın olarak rastlanmaktadır. Değişik gruplarda yer alan sinekleri bu tip parazitizme örnek verebiliriz. Örneğin Hypoderma cinsine bağlı sinekler,Larvaları koyunların burun boşluklarında yaşayan Oestrus ovis ve larvaları tek tırnaklıların midelerinde yaşayan Gasterophilus equi de bu parazitizm şekline iyi birer örnektirler. Çünkü bunların erişkinleri de doğada serbest olarak yaşayan sineklerdir.

Periyodik parazitizm’de olgun şekilleri parazit olanların ne gibi özellikleri vardır?

İmagonal parazitizm adı da verilen bu parazitizm şeklinde erişkinler parazit olarak yaşamlarını sürdürürken genç şekilleri ve larva dönemleri serbest yaşarlar. Nematodların çoğunda bu tip bir parazitizm görülür. Ruminantların mide ve bağırsaklarında yaşayan kıl kurtları bu parazitizme örnek olarak verilebilir.

Paraziter ve serbest yaşayan nesillerin birbirini izlediği parazitizmin özellikleri nelerdir?

Bu parazitizm şeklinde parazit olan canlının bir nesli paraziter hayat geçirirken bunu takip eden nesli serbest olarak yaşar. Bundan sonraki nesilde ise tekrar paraziter yaşam görülür. Bu tip parazitizmin en güzel örneği değişik hayvan türleri ve insanların ince bağırsaklarında yaşayan Strongyloides’lerde görülmektedir. Konaklarının ince bağırsaklarında yaşayan dişilerin doğurduğu yumurtalar dışkı ile dışarıya atılırlar. Dış çevreye atılan bu yumurtalardan çıkan larvalar gelişerek erkek ve dişi bireyler oluşur. Daha sonra bunlar çiftleşirler. Dişilerin çıkardıkları yumurtalardan tekrar larvalar oluşur. Daha sonra bu larvalar gelişerek enfektif hale gelirler. Bu enfektif larvalar değişik şekillerde konaklar tarafından alınırlar. Konakların bağırsaklarında bu larvalardan erişkin dişiler oluşarak paraziter bir dönem başlar. Bu dişiler yeniden yumurtlayarak yumurtalar dışarıya atılır. Böylece paraziter ve serbest yaşayan nesiller birbirini takip ederler.

Bir biyolojik gelişme döneminin farklı evrelerinde parazitizme dönülmesi ne şekilde olur?

Bu tip parazitizmde parazit olarak yaşayan canlının bazı gelişme dönemlerinde serbest yaşam görülmektedir. Bu şekildeki parazitizmin en iyi örneği kenelerdir. Keneler kan emerek beslenen ektoparazitler olup gelişmelerinde yumurtadan sonra larva, nimf ve erişkin dönemlerini geçirirler. Beslenmek üzere konağa gelen bir kene kan emip doyduktan sonra konağından ayrılarak serbest ortamda yumurtlar. Dış ortamda bu yumurtalardan çıkan larvalar tekrar bir konağa gelerek ondan kan emerler ve doyduktan sonra konağı terk ederler. Doymuş olan bu larvalar dış ortamda gömlek değiştirerek nimf dönemine girerler. Nimf¬ler de tekrar bir konağa giderek ondan kan emerler ve doyduktan sonra konaktan ayrılırlar. Doymuş nimf¬ler dış çevrede gömlek değiştirmek suretiyle erişkin kene olurlar. Bu erişkin keneler de bir konağa yapışıp ondan kan emerek ayrılırlar ve dış ortamda yumurtlarlar. Böylece keneler bir gelişme döneminin üç evresinde (larva, nimf ve erişkin) kan emdikten sonra serbest hayata dönmekte daha sonra kan emmek üzere tekrar konaklarına gelmektedirler.

Rastlansal parazitizm nedir?

Normalde doğada serbest olarak yaşayan bazı canlıların istisnai durumlarda herhangi bir canlı organizmaya girerek geçici olarak orada yaşamasına rastlansal parazitizm veya aksidental parazitizm adı verilmektedir. Örnek olarak Gordius aquaticus normalde sularda serbest olarak yaşar. Ancak tesadüfen içme suları ile insan veya hayvanlar tarafından alınacak olurlarsa bunların bağırsaklarında kısa bir süre kalır ve daha sonra da kusmuk veya dışkıyla dışarı atılır. Bu parazitizm şeklinde serbest yaşayan bu canlılar tesadüf¬lere bağlı olarak başka bir canlı tarafından alınırlar ve orada yaşama ortamı bulamadıklarından kısa bir süre sonra atılırlar.

Süperparazitizm nedir, bu parazitizme örnek veriniz?

Herhangi bir parazit türü ile enfekte olan bir konağın taşıdığı parazit türü ile yeniden enfekte olmasıdır. Bu tür parazitizmde konak taşıdığı parazitle yeniden enfekte olunca hastalığın şiddeti artmaktadır. Fasciola hepatica koyun, keçi ve sığır gibi hayvanların karaciğer safra yollarında yaşamaktadır. Karaciğerinde Fasciola hepatica bulunduran bir koyun meraya çıktığında otlarken bu parazitin enfektif formlarını alacak olursa karaciğerinde yeni Fasciola hepatica’lar gelişir.

Multiparazitizm nedir, bu parazitizme örnek veriniz?

Bir konağın birden fazla parazit türünü aynı anda vücudunda bulundurması durumudur. Örneğin bir koyunun akciğerlerinde Cystocaulus ocreatus, karaciğerinde Dicrocoelium dendriticum, bağırsaklarında Trichostrongylus colubriformis’in bulunması bu duruma bir örnek teşkil eder. Bir hayvanın değişik organlarında farklı türlerden birçok parazit bulunabileceği gibi, aynı organda değişik türlerden parazitler de bulunabilir. Örneğin bir sığırın karaciğerinde hem Dicrocoelium dendriticum hem Fasciola hepatica hem de Fasciola gigantica birlikte bulunabilir. Böyle durumlarda parazitlerin konak üzerine olan zararlı etkileri daha şiddetli ve ağır bir şekilde ortaya çıkar. Miks enfeksiyon olarak da bilinen bu parazitizm şekline Türkiye’de hayvan ve insanlarda sık olarak rastlanmaktadır.

Özel (Spesifik) parazitizm nedir, bu parazitizme örnek veriniz?

Bazı parazitlerin belirli konakların belirli organ ve dokularında bulunmasıdır. Yani bu parazitizm şeklinde parazit o canlıya ve organa özeldir. Eğer başka bir konak tarafından alınırsa hayatını devam ettiremez. Örneğin Taenia saginata sadece insanların ince bağırsaklarında yaşayan insanlara özgü bir parazittir. Eğer bu parazit başka bir canlı tarafından alınırsa yaşamını devam ettiremez. İnsanlarda bulunan bir nematod olan Ancylostoma duodenale de bu parazitizm şekline başka bir örnek olarak verilebilir. Bu parazit de sadece insanların ince bağırsaklarında yaşar, başka bir konağa geçecek olursa yaşayamaz.

Sapık (Erratik) parazitizm nedir, bu parazitizme örnek veriniz?

Bir parazitin normal olarak bulunması gereken organ veya dokudan başka bir yerde bulunmasına sapık parazitizm denir. Örneğin normalde karaciğerde bulunan Fasciola hepatica’ya bazen akciğerlerde ve deri altında da rastlanabilmektedir. Ancak bu organlar parazitin gerçek yaşam alanları değildir.

Şaşkın (Egare) parazitizm nedir, bu parazitizme örnek veriniz?

Parazitin normal olarak bulunması gereken konaktan başka bir konakta bulunmasıdır. Örneğin Dipylidium caninum normalde köpeklerin ince bağırsaklarında yaşayan bir cestoddur. Ancak bu şeridin larvaları herhangi bir nedenle insanlar tarafından alınacak olursa erişkin parazit insanlarda da yaşayabilir.

Hiperparazitizm nedir, bu parazitizme örnek veriniz?

Parazit olarak yaşayan bir canlının üzerinde ya da içinde başka bir parazitin bulunmasına hiperparazitizm denir. Yani parazitin kendisi başka bir parazite konaklık yapabilmektedir. Bu konudaki en güzel örnek sivrisinekler ve kenelerdir. Sivrisinekler kan emerek beslenen geçici ektoparazitlerdir. Bu sivrisineklerde insanlarda sıtma hastalığına neden olan Plasmodium’lar parazit olarak yaşamaktadır. Hayvanlarda ciddi enfeksiyonlara neden olan Babesia’lar da keneler tarafından nakledilmektedir. Yani kendisi bir parazit olan keneler de Babesia etkenlerine konaklık yapabilmektedir.

Yalancı (Pseudo) parazitizm nedir, bu parazitizme örnek veriniz?

Aslında parazit olmayan bazı canlıların ya da çeşitli cansız maddelerin parazit zannedilmesidir. Bu durum genellikle paraziter hastalıkların teşhisi amacıyla yapılan değişik muayenelerde karşımıza çıkar ve incelemeyi yapan kişiyi yanıltabilir. Konağın tükettiği besinler bazen tam olarak sindirilmeden bağırsaklardan geçerse dışkı muayenelerinde yanılgıya neden olabilir. Örneğin dışkıda görülen yaprak damarları, portakalın sindirilmemiş kısımları ya da mukoza parçaları incelemeyi yapan kişinin yeterli tecrübesi yoksa parazit zannedilebilir. Bazen dışkı veya idrarda sinek larvalarına rastlanabilir. Serbest yaşayan bazı protozoonların kistleri su ve değişik gıdalarla insan ve hayvanlar tarafından alındıktan sonra dışkı ile dışarı atılırlar. Bunlar da yalancı parazitizme bir örnektir. Şalgam, turp, kereviz ve patates gibi kök bitkilerde yaşayan bazı nematodlar vardır. Bu sebzeleri yiyen insan veya hayvanların dışkılarında bazen bu nematodlara rastlanabilir ve yanlış teşhislere neden olabilir. Ülkemizde kedileri ciğer ile besleme alışkanlığı oldukça yaygındır. Dicrocoelium dendriticum ile enfekte koyunun karaciğeri ile beslenen bir kedide yapılan dışkı muayenesinde bu parazitin yumurtalarına rastlanabilir. Ancak buradaki durum gerçek bir parazitizm değildir. Bu yalancı bir parazitizmdir.