Kentsel ve Çevresel Koruma Dersi 5. Ünite Özet

Giriş

Kentsel koruma alanları en genel tanımı ile altyapı ve üstyapının sürekli bakımının yapılması ile işlevi ve sosyal dokusunun değişmeden günümüze ulaştığı alanlar/dokular olarak ifade edilmektedir. Bu genel tanım; fiziksel (alt ve üstyapının zamanın ve doğanın aşındırıcı koşulları ile niteliğinin bozulması), işlevsel (değişen yaşam koşulları ve talep doğrultusunda ihtiyacı karşılayamayan yapının bir başka işleve dönüşmesi) ve ekonomik (bozulan çevre koşullarının arsa değerlerinin olumsuz etkilemesi) eskimenin olmadığı kentsel bölgeleri ifade etmektedir. Kent bilim terimleri sözlüğüne göre koruma ise tarihsel ve mimari değerleri yüksek yapı, anıt eser ve doğal güzelliklerin bugün ve gelecek kuşakların da yararlanması için her türlü yıkıcı, saldırgan ve zararlı eylemler karşısında güvence altına alınması olarak tanımlanmaktadır. Bu tanımlamaların ışığında koruma, her kuşağın bir önceki dönemden edindiği kültürel değer ve göstergeleri, onlara yenilerini ekleyerek yeni kuşaklara aktarması bilincinin benimsenmesi olarak özetlenebilir. Miras alanlarının korunması ve yönetimi konusunda gelinen noktanın ele alındığı bu ünitede konu; kavramlar, somut kültürel miras ve Dünya Miras Alanları tanım ve seçim kriterleri, Dünya Miras Alanlarında alan yönetimi kavramı ve süreci, Türkiye örneği ve İstanbul Tarihi Yarımada Yönetim Planı olmak üzere dört ana başlıkta ele alınacaktır.

Dünya Miras Alanlarının Korunmasına İlişkin Kavramlar/Tanımlar

Dünya Miras Alanlarına ilişkin olarak aşağıda yer alan kavram ve tanımlar önemlidir.

Kültürel Miras (Dünya Kültürel ve Doğal Mirasın Korunması Sözleşmesi, UNESCO-1972, m1):

Anıtlar: Tarih, sanat veya bilim açısından istisnai evrensel değerdeki mimari eserler, heykel ve resim alanındaki şaheserler, arkeolojik nitelikte eleman veya yapılar, kitabeler, mağaralar ve eleman birleşimleri.

Yapı toplulukları: Mimarileri, uyumlulukları veya arazi üzerindeki yerleri nedeniyle tarih, sanat veya bilim açısından istisnaî evrensel değere sahip ayrı veya birleşik yapı toplulukları.

Sitler: Tarihsel, estetik, etnolojik veya antropolojik bakımlardan istisnai evrensel değeri olan insan ürünü eserler veya doğa ve insanın ortak eserleri ve arkeolojik sitleri kapsayan alanlardır.

Doğal Miras (Dünya Kültürel ve Doğal Mirasın Korunması Sözleşmesi, UNESCO-1972, m2):

Estetik veya bilimsel açıdan istisnai evrensel değeri olan, fiziksel ve biyolojik oluşumlardan veya bu tür oluşum topluluklarından müteşekkil doğal anıtlar.

Bilim veya muhafaza açısından istisnai evrensel değeri olan jeolojik ve fizyografik oluşumlar ve tükenme tehdidi altındaki hayvan ve bitki türlerinin yetiştiği kesinlikle belirlenmiş alanlardır.

Dünya Miras Sözleşmesi: Dünya kültürel ve doğal mirasının korunması amacıyla 16 Kasım 1972 yılında imzalanan sözleşmedir. Türkiye 1982 yılında bu sözleşmeyi imzalayan taraf devletlerden biridir.

Taraf Devlet (Dünya Kültürel ve Doğal Mirasın Korunması Sözleşmesi, UNESCO-1972, m4): Topraklarında bulunan kültürel ve doğal mirasın saptanması, korunması, muhafazası, teşhiri ve gelecek kuşaklara iletilmesinin sağlanması görevinin öncelikle kendisine ait olduğunu kabul eder. Taraf devletin sorumlulukları:

1. Kültürel ve doğal mirasa, toplumun yaşamında bir işlev vermeyi ve bu mirasın korunmasını kapsamlı planlama programlarına dahil etmeyi amaçlayan genel bir politika benimsemek,
2. Kültürel ve doğal mirasın korunması, muhafazası ve teşhiri için hâlen mevcut değilse topraklarında bir veya daha fazla hizmet kurumunu, işlevlerini ifaya yeterli olacak görevli ve araçlarla kurmak,
3. Bilimsel ve teknik çalışma ve araştırmaları geliştirmek ve devletin kültürel ve doğal mirasını tehdit eden tehlikelere karşı harekete geçmesine olanak sağlayacak müdahale yöntemlerini mükemmelleştirmek,
4. Bu mirasın saptanması, korunması, muhafazası, teşhiri, yenileştirilmesi için gerekli olan uygun yasal, bilimsel, teknik, idari ve mali önlemleri almak,
5. Kültürel ve doğal mirasın korunması, muhafazası ve teşhiri konularında eğitim yapan ulusal veya bölgesel merkezlerin kurulmasını veya geliştirilmesini desteklemek ve bu alandaki bilimsel araştırmaları teşvik etmek,

olarak belirlenmiştir.

Dünya Miras Komitesi (Dünya Kültürel ve Doğal Mirasın Korunması Sözleşmesi, UNESCO-1972, m8): Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü çerçevesinde kurulan Hükûmetler arası bir komitedir. Ayrıca ICCROM (ICCROM: International Centre fort he Study of the Preservation and Restoration of Cultural Propery, Roma, 1959), ICOMOS (ICOMOS: International Council on Monuments and Sites - Paris, 1969), IUCN (IUCN: International Union for Conservation of Natura - Cenevre, 1948) gibi uluslararası kuruluşlar da komiteye danışmanlık yapmaktadırlar.

Dünya Miras Listesi (Dünya Kültürel ve Doğal Mirasın Korunması Sözleşmesi, UNESCO-1972, m11): Saptamış olacağı ölçütlere göre üstün evrensel değerde olduğu kabul edilen, kültürel veya doğal mirasın parçasını oluşturan varlıkların listesidir. Dünya Miras Listesi’nde yer almak açısından; “üstün evrensel değer” , “bütünlük” ve “özgünlük” olmak üzere üç önemli kriter söz konusudur.

Üstün Evrensel Değer: Dünya Mirası Listesi’nde yer alabilecek varlığın eşsiz ya da emsali olmayan bir içerik ortaya koyduğunun tanımlayan değerdir

Bütünlük: Bozulmamışlık olarak da ifade edilen bu kavram, miras alanının bütün olarak algılanmasını tanımlamaktadır.

Özgünlük: Miras alanının tasarım ve biçim, malzeme, işlev, konum, doku, yapı geleneği ve teknikleri ambiansı / ruhu, ilk tasarım ve tarihsel evrimde önemli bir kırılma noktası olması gibi niteliklerle tanımlanmaktadır.

Dünya Miras Alanı: Yukarıda tanımlanan özelliklere sahip ve Dünya Miras Komitesi tarafından, Dünya Mirası Listesi içinde tanımlanan, kültürel ve/veya doğal miras alanıdır.

Tampon Bölge: Miras alanının çevresi ile birlikte algılanmasına olanak tanıyan, miras alanını gören ve miras alanından görülen bölge olarak tanımlanan, etkilenme alanıdır.

Dünya Miras Alanlarında Tipolojik Sınıflama ve Seçim Kriterleri

Kültürel miras; geçmişten bugüne ulaşmış insanlığın ortak birikimi ve sürekli değişim hâlinde olan değerlerinin, inançlarının, bilgilerinin ve geleneklerinin bir yansımalarıdır. Somut Olmayan Kültürel Miras; toplulukların, grupların ve kimi durumlarda bireylerin, kültürel miraslarının bir parçası olarak ilişkin araçlar, gereçler ve kültürel mekânlar anlamına gelmektedir (Somut Olmayan Kültürel Mirası Koruma Sözleşmesi, UNESCO, Paris-2003). Kuşaktan kuşağa tanımladıkları uygulamalar, temsiller, anlatımlar, bilgiler, beceriler ve bunlara aktarılan somut olmayan miras; toplulukların ve grupların çevreleriyle, doğayla ve tarihleriyle etkileşimlerine bağlı olarak, sürekli biçimde yeniden yaratılarak, aidiyet, kimlik ve devamlılık duygusunun en önemli dayanaklarını oluşturmaktadır.

Sonuç olarak somut ve somut olmayan kültürel miras; bir başka deyişle insanlığın ortak mirası olması dolayısıyla dün, bugün ve yarın da gelecek kuşaklara aktarılması gereken unsurlardır. Kültür mirasının değerleri tanımak, anlamak ve ilk tasarımına ve sonradan kazandığı özelliklerine, tarihsel varlığına ve anlamına bağlı olarak yorumlamak, söz konusu yapıtın özgünlüğü konusunda varılacak yargının temelini de oluşturmaktadır (Nara Özgünlük Belgesi, ICOMOS - 1994). Somut kültürel miras korunma gerekçesi ise aşağıda sıralanan değer ölçütleri ile açıklanmaktadır: Süreklilik değeri, Tarihî değeri, Anı değeri, Mitolojik değer, Sanat ve teknik değer, Özgünlük değeri, Enderlik değeri, Teklik değeri, Grup değeri, Çokluk değeri, Homojenlik değeri, Ekonomik değeri, İşlevsel değer, Geleneksel değer, Eğitim değeri. Bu ölçütler doğrultusunda somut kültürel mirasın dünya bütününde sahip olduğu önem ve statü, Dünya Mirası listesine girmesi konusunda da belirleyicilik ortaya koymaktadır. Yukarıda tanımlanan değer ölçütlerinin bir ya da birkaçının yer aldığı “Dünya Miras Alanları” on dört ayrı tipolojide sınıflandırılmaktadır: Arkeolojik miras alanları, Kaya sanatının olduğu sitler, Fosil alanları sitleri, Tarihî yapı ve yapı toplulukları, Kentsel ve kırsal yerleşmeler, Yöresel mimari, Dinî donatılar, Tarım, sanayi ve teknolojik donatılar, Askerî donatılar, Kültürel peyzaj alanları, Kültürel güzergâhlar, Anıt mezarlar ve mezarlıklar, Sembolik donatılar, anılar, Modern miras.

Dünya Miras Listesi Seçim Kriterleri

Dünya miras listesi içinde yer alacak yapı / alanların üstün evrensel değerini ortaya koyabilecek içerikte; kültürel ve doğal olarak tanımlanan kriterlerden bir ya da birkaçına ilişkin özellikleri göstermesi gerekmektedir.

Kültürel Kriterler:

1. Yaratıcı insan dehasının bir ürünü olması,
2. Dünyanın kültürel bir alanı veya tarihin belli bir zamanında, mimarlık veya teknoloji, anıtsal sanatlar, kentsel planlama veya peyzaj tasarımı konuları ile insani değerler arasındaki etkileşimi sergilemesi,
3. Bir kültürel geleneğe ya da yaşayan yahut kaybolmuş bir medeniyete eşsiz veya en azından istisnai bir tanıklık etmesi,
4. İnsanlık tarihinin önemli evrelerini gösteren peyzaj, mimari ya da teknolojik grup ya da yapının seçkin bir örneği olması,
5. Özellikle geri döndürülemez değişikliklerin etkisi altında hassas hâle gelen, insanın çevre ile etkileşiminin veya kültürün bir temsilcisi olan geleneksel insan yerleşimi, arazi kullanımı veya deniz kullanımının istisnai bir örneği olması
6. Olaylarla veya yaşayan geleneklerle, fikirlerle veya inançlarla, olağanüstü evrensel anlamın sanatsal ve edebi çalışmalarıyla doğrudan veya somut olarak ilgili olması,

Doğal Kriterler:

Üstün doğa olaylarını veya estetik önemi ve olağanüstü doğal güzelliği olan alanları içermesi,

1. Dünya tarihinin yaşamın tutanağını, yeryüzü şekillerinin gelişiminde süregelen önemli jeolojik süreçleri veya önemli jeomorfik ya da fizyografik özellikleri temsil eden seçkin örnekler olması,
2. Karasal, tatlı su, kıyı ve deniz ekosistemlerinin, bitki ve hayvan topluluklarının gelişimi ve evrimindeki süregelen önemli biyolojik ve ekolojik süreci temsil eden seçkin örnekler olması,
3. Biyolojik çeşitliliğin doğal ortamında muhafaza edilmesi için en önemli olan, doğal yaşam alanlarını içermesi (Operational Guidelines, 2008:77).

Dünya Miras Alanlarında Alan Yönetimi Planı

Miras alanının sürdürülebilir bir yönetim anlayışı ile uzun, orta ve kısa vadeli koruma hedeflerinin belirlenmesi ve sürekli bakım / müdahale stratejilerinin oluşturulması, Envanter bilgilerinin uygun şekilde kaydedilmesi, Üniversite ve diğer kuruluşlarla birlikte etkin araştırma programlarının düzenlenmesi, Yasa ve düzenlemelerin zamanında uygulanması, yönetim altyapısının ye terli ve etkin olup olmadığının ve uygulamaların etkinliğinin denetimi, Afet ve insan eylemleri sonucu ortaya çıkan riskler için sakınım ve acil müdahale planlarının oluşturulması, Alanın tanıtılması ve güçlendirilmesi için koruma görevi ile ilgili tüm araştırma koordinasyonunun sağlanması, Toplumun alanı tanıması ve bulunmaktan keyif alması için erişim ve katılım olanaklarının güçlendirilmesi, Yönetim planı hayata geçirilebilmesi için toplumun bilinç ve ilgisinin arttırılması, konuları da yönetim planlarının hedef çıktıları içinde yer almalıdır.

Süreç ve Etaplar

Ülkenin yasal ve kurumsal örgütlenme sisteminin yanı sıra mirasın özgünlüğü dolayısı ile içeriği ve etapları farklılaşabilen yönetim planlarında olmazsa olmaz olarak belirlenen temel ilkeler ise;

• Açık, anlaşılabilir ve iyi ifade edilmiş,
• Zamanlama hedefleri ile ilişkili ve ölçülebilir çıktıları olan,
• Amaç, önem ve üstün evrensel değerleri yansıtan,
• Sorunları doğru biçimde ele almış,
• Öncelik sırasına göre yazılmış,
• İstenen sonuç ile ilişkili ancak devam eden bir süreç olarak sürekli güncellenmesi gereken,
• Yönetim odaklı ve esnek bir metin

olarak belirlenmiştir.

Yönetim planı alanın ilk adımı, alanın genel durumunun ortaya konulduğu hazırlık ve bilgi toplama sürecini içermektedir. Bu aşamada;

• Yönetim amaç ve hedeflerinin tanımlanması ve tanımlanan amaç ve hedeflerin tüm katılımcılar tarafından üzerinde uzlaşılan bir içerik taşıması,
• Planlama sürecinde izlenecek adımların ve kullanılacak yöntemlerin belirlenmesi,
• Alanın bir bütün olarak ele alınması,
• Disiplinler arası bir yaklaşım ile kurgulanmasına olanak tanıyacak çalışma ekibinin oluşturulması,
• Detaylı çalışma programının ve zaman planının hazırlanması,
• Alanın tüm aktörlerini (yaşayan, çalışan, yönetici, sermaye sahibi gibi) sürece dahil edebilecek bir katılım yönteminin tespit edilmesi

çalışmaları gerçekleştirilmektedir.

İkinci adım olan, alanın tanımlanması bölümü ise Dünya Miras Listesi içinde yer alması için belirlenmiş üstün evrensel değer, bütünlük ve özgünlük kriterlerinin ispat edilmesine yönelik analiz ve sentez sürecidir. Bu aşamada;

• Alanın konumu ve kimliği (üstün evrensel değerinin açılımı),
• Koruma önceliği ve statüsü (yasal ve kurumsal yapılanma içindeki yeri),
• Doğal ve kültürel miras bileşenleri (kentsel tarihi peyzajı oluşturan elemanların ve birbirleri ile ilişkilerinin analiz edilmesi),
• Fizik mekân verileri (arazi kullanış, mülkiyet, ulaşım),
• Sosyo-ekonomik yapı (nüfus, aile büyüklüğü ve tipi, eğitim durumu, gelir ve meslek durumu vb.),
• Somut olmayan kültürel miras unsurları (gelenek, görenek, el sanat, müzik, folklor, özgün yaşam biçimi, değerler, törenler vb.)

konularında ayrıntılı analiz çalışmaları ile mevcut yapının özgün bileşenleri ortaya koyulmaya çalışılmaktadır.

Değerlendirme bölümünde;

• Alanın eskime sorunları (fiziki, sosyal ve ekonomik),
• Mülkiyet ve yasal sistemden kaynaklanan sorunlar,
• Alanın önemi dolayısıyla turizm işlevine konu olmasından kaynaklanan sorunlar (eskime, işlev değiştirme, konut alanlarının giderek azalması ve gece nüfusunun yaşamaması, aşırı yoğunluk artışı, ulaşım ve altyapı problemleri vb.),
• Yaşayanların sağlıklı yaşam çevresinin gereği olan sosyo-kültürel donatılara erişim sorunları (eğitim, sağlık, yeşil alan vb.),
• Güvenlik sorunları (dezavantajlı gruplar ya da konut alanı nüfusunun azalması dolayısıyla güvenlik problemlerinin ortaya çıkması),
• Alanın algılanması ve içinde yönlenmeyi engelleyen sorunlar (dokuya aykırı yapılaşmalar ile bozulan siluet değeri ve ziyaretçilerin bölge içinde yönlenmesini sağlayacak, pano, tabela ve işaretleme problemleri vb.),
• Denetim ve yetki karmaşalarından kaynaklanan sorunlar

konularında ayrıntılı değerlendirmeler yapılmaktadır.

Türkiye’de Alan Yönetimi Yasal ve Kurumsal Çerçevesi

Türkiye’de 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu’nda 14.7.2004 tarihinde yapılan 5226 sayılı değişiklik ile “yönetim planı” kavramı yasal mevzuatı belirlenmiştir.

Bu Yönetmeliğin amacı (m.1); kurum ve kuruluşları ile sivil toplum örgütlerinin koordinasyonunda sürdürülebilir bir yönetim planı çerçevesinde korunması ve değerlendirilmesini sağlamak, Yönetim alanlarının (Yönetim alanı: Sit alanları, ören yerleri ve etkileşim sahalarının doğal bütünlüğü içerisinde etkin bir şekilde korunması, yaşatılması, değerlendirilmesi, belli bir vizyon ve tema etrafında geliştirilmesi, toplumun kültürel ve eğitsel ihtiyaçlarıyla buluşturulması amacıyla planlama ve koruma konusunda yetkili merkezî ve yerel idareler ile sivil toplum kuruluşları arasında eş güdümü sağlamak için oluşturulan ve sınırları ilgili idarelerin görüşleri alınarak Bakanlıkça belirlenen yerlerdir.)

Yönetim alanı sınırları belirlenen sit alanları, ören yeri ve etkileşim sahalarına ilişkin yönetim planı taslağı (m.8);

1. Kentsel sitlerde ilgili belediyelerce,
2. Arkeolojik, doğal ve tarihî sit alanlarında Bakanlıkça,
3. İlgili belediyesi bulunmayan kentsel sit alanlarında Bakanlıkça,
4. Kentsel sit alanı ile diğer sit alanlarının birlikte bulunması halinde ilgili belediyesince,
5. Kentsel sit yönetim alanının sınırlarının birden fazla belediyeyi ilgilendirme si hâlinde bu belediyelerin koordinasyonu ile Büyükşehir Belediye sınırları içinde olması halinde Büyükşehir Belediyesince, dışında olması hâlinde ilgili belediyelerin koordinasyonu ile Bakanlıkça doğrudan hazırlanır veya ihale mevzuatında belirtilen usul ve esaslara göre ihale suretiyle hazırlattırılır.

İstanbul Tarihi Yarımada Alan Yönetimi Planı Vizyon ve Temel İlkeleri

İstanbul Tarihi Yarımada Yönetim Planı’nın temel ilkeleri, çağdaş koruma ilkeleri ve politikaları çerçevesinde geliştirilmiştir. Belirlenen ilke ve politikaları, Alan’a özgünlüğünü veren değerler, özellikler ve sahip olduğu potansiyeller ve sorunlarla ilgili yapılan çalışmalar ile katılımlı konferansta kabul edilen ilkeler yönlendirmiştir.