İşletmelerde Karar Verme Teknikleri Dersi 8. Ünite Özet

Çok Kriterli Karar Problemlerinde Ölçeklendirme

Çok kriterli karar vermede nihai karar, kriterler arası ve kriterler içi karşılaştırmalara dayanır. Kriterler arası karşılaştırmada, kriterler birbiriyle kıyaslanır. Bu kıyaslamadan amaç, kriterleri bir öncelik sırasına sokmak, başka bir ifadeyle kriterlerin karar verici için önem derecelerini belirlemektir. Kriterler içi kıyaslama ise, belirli bir kriter esas alındığında, hangi alternatifin o kriterde daha cazip olduğunu belirlemek için yapılır. Son karar, bu iki kıyaslamanın sentezi sonucunda verilir.

Çok kriterli karar problemlerinde kriterlerin bir kısmı nitel ifadeler kullanılarak, bir kısmı ise nicel değerlerle ancak farklı ölçüm birimleri kullanılarak ifade edilebilir. Diğer taraftan kriterlerin yönü de birbirinden farklı olabilir. Kriterin yönü, o kriter için küçük değerlerin mi, yoksa büyük değerlerin mi tercih edildiğini gösterir. Eğer kriter bir maliyeti temsil ediyorsa, küçük değerler tercih edileceği için kriterin yönü minimizasyon, kriter bir faydayı temsil ediyorsa, büyük değerler tercih edileceğinden kriterin yönü maksimizasyon olur. Kriter olarak nitel ifadelerin kullanılması, nicel değerlerle ifade edilen kriterlerde farklı ölçüm birimlerinin kullanılması ve son olarak kriterlerin farklı yönlerde olabilmesi, alternatiflerin birbirleriyle kıyaslanmasını olanaksız hale getirir. Bu nedenle, öncelikle karar matrisindeki orijinal değerler ortak bir ölçeğe dönüştürülmelidir. Bu amaçla geliştirilecek ölçeğin, aşağıdaki özelliklere sahip olması istenir.

• Ölçek nicel (sayısal) olmalıdır.
• Ölçek, kriterler arasındaki birim farkını ortadan kaldırmalıdır.
• Ölçeklendirme sonucunda kriterlerin yönü aynı olmalıdır.

Alternatifler arasında anlamlı bir kıyaslama yapabilmek için, karar matrisinin yukarıda açıklanan özelliklere sahip bir ölçekle dönüştürülmesi gerekmektedir. Bu nedenle nitel değerler içeren orijinal karar matrisini ölçeklendirilmiş karar matrisine dönüştürmek için iki aşamalı bir yol izlenir. Birinci aşamada, nitel değerler nicel değerlerle ifade edilir. İkinci aşamada ise farklı birimlerle ifade edilen tüm nicel değerler ortak bir ölçeğe çevrilir.

VIKOR Tekniği

VIKOR (Vise Kriterijumska Optimizacija I Kompromisno Resenje – Çok Kriterli Optimizasyon ve Uzlaşma) tekniği Opricovic ve Tzeng (2004) tarafından çok kriterli karar verme problemlerinde uygulanabilir bir teknik olarak önerilmiştir. VIKOR tekniği, birbiri ile çelişen kriterlerin göz önüne alınması gereken problemlerde, alternatiflerin sıralanmasına ve en uygununun seçimine odaklanmıştır. VIKOR tekniğinin uygulandığı problemlerde aşağıda sıralanan özellikler bulunur:

• Problemin çözümü için uzlaşma kabul edilebilir olmalıdır.
• Karar verici, ideal çözüme en yakın çözümü kabul etmeye istekli olmalıdır.
• Karar verici için, fayda ile her bir kriter fonksiyonu arasında doğrusal bir ilişki olmalıdır.
• Kriterler birbirleriyle çelişen nitelikte ve karşılaştırılamayan birimlerle ölçülüyor olmalıdır.
• Alternatifler, belirtilen tüm kriterler için değerlendirilmelidir.
• Karar vericinin tercihleri kriterlere verilen ağırlıklar ile ifade edilebilir olmalıdır.
• VIKOR tekniği, karar vericinin etkileşimli katılımı olmadan başlar, fakat nihai çözümü karar verici onaylayacağından, bu nihai çözüme kendi tercihlerini de dahil edebilir (Opricovic ve Tzeng 2007, s.517).

VIKOR Tekniğinin Adımları

VIKOR tekniğinde karar verme süreci, karar probleminin tanımlanması ile başlar. Karar probleminin tanımlanmasıyla birlikte problemin amacı da ortaya konur. Daha sonra alternatifler ve alternatiflerin karşılaştırılmasında, sıralanmasında ve seçilmesinde etkili olacak kriterler belirlenir. Kriterler karar vericinin alternatiflerden beklentisini yansıtacak biçimde sezgisel olarak belirlenebileceği gibi konunun uzmanlarının görüşleri alınarak da belirlenebilir. Teknikte her bir alternatifin her bir kritere göre aldığı değerler skor ya da performans olarak ifade edilmektedir. Karar problemine ilişkin kriterlerle birlikte kriterlerin yönü de belirlenmelidir. Kriterlerin yönünü belirlemede, kriterin maliyet ya da fayda özelliklerinden hangisini taşıdığı önem kazanmaktadır. Çözüm algoritmasının adımları uygulanırken, kriterin özelliği maliyet olduğunda tüm değerler içinden en küçük değer tercih edileceğinden, çözüm için oluşturulan tablolarda kriterin yönü (min) biçiminde temsil edilir. Benzer biçimde kriterin faydayı yansıtması durumunda ise tüm değerler içinden en büyük değer tercih edileceğinden kriterin yönü de (max) biçiminde ifade edilecektir. Daha somut bir şekilde ele alınacak olunursa VIKOR tekniğinin adımları aşağıda belirtildiği gibidir:

• Karar Matrisinin (X) Oluşturulması
• Her Kriter İçin En İyi ( fj * ) ve En Kötü ( fj -) Değerlerin Belirlenmesi
• Normalize Karar Matrisinin (R) Oluşturulması
• Ağırlıklı Normalize Karar Matrisinin (V) Oluşturulması
• Ortalama Grup Faydası (Si ) ve En Büyük Pişmanlık (Ri ) Değerlerinin Hesaplanması
• Qi Değerlerinin Hesaplanması
• Alternatiflerin Sıralanması ve Koşulların Denetlenmesi

VIKOR Tekniğinin İşletme Uygulamaları

VIKOR tekniği, personel seçimi, performans değerlemesi, kuruluş yeri seçimi, müşteri memnuniyetinin ölçülmesi, bilgisayar seçimi, yazılım seçimi, proje tekliflerinin değerlendirilmesi, tedarikçi seçimi, vb. alanlarda uygulanmaktadır.

VIKOR Tekniğinin Diğer Çok Kriterli Karar Verme Teknikleri ile Karşılaştırılması

ÇKKV tekniklerinin hepsinde alternatiflerin karşılaştırılmasında değerlendirme ölçütü olarak nitel ve nicel kriterler birarada kullanılabilmektedir. Bu teknikler, nitel kriterlerle karar vericilerin yargılarını dikkate aldığı için sübjektif, çözüm için matematiksel algoritmalara dayandığı içinse objektif analiz teknikleri olarak değerlendirilirler. Bununla beraber çok kriterli karar problemlerinde çözüm için en uygun tekniğin hangisi olduğu sorusunun net bir cevabı yoktur. Hangi tekniğin seçilmesi gerektiği konusu karar vericinin tercihine kalmıştır. AHP, ANP ve ELECTRE tekniklerinde hesaplamalar ikili karşılaştırmalar temeline dayandıkları için alternatif ve kriter sayısı arttıkça karşılaştırma ve hesaplama işlemleri daha karmaşık ve zaman alıcı olmaktadır. Bu anlamda TOPSIS ve VIKOR teknikleri hesaplama kolaylığı açısından söz konusu diğer tekniklere üstünlük göstermektedir. Bunun sonucu olarak TOPSIS ve VIKOR teknikleri hesaplamalar için özel programlar gerektirmeyip MS Excel yazılımı, gerekli hesaplamaların gerçekleştirilebilmesi için yeterli olmaktadır.