Ekonomik Analiz Dersi 3. Ünite Özet

Giriş

Bir toplumda yaşayan bireylerin tüm çabası, daha fazla gelir elde etmek ve elde etmiş olduğu gelirle daha fazla mal ve hizmet tüketerek refahını yükseltmektir. Ülkeler için de aynı durum söz konusudur. Daha fazla mal ve hizmet üreten ülkeler, daha zengin ve gelişmiş ülkelerdir ve dolayısıyla bu ülkeler yüksek refah düzeyine ulaşmış kabul edilirler. Bir ülkenin üretim performansının izlenebilmesi için, ülkenin üretmiş olduğu mal ve hizmet miktarında reel olarak bir artışın gerçekleşip gerçekleşmediğinin ölçülmesi gerekir.

Gayri Safi Yurt İçi Hasıla

Gayri safi yurt içi hasıla (GSYİH), bir ülkede yerleşiklerin (ülke vatandaşı ve yabancılar) sahip oldukları üretim faktörleri ile belli bir yılda ürettikleri tamamlanmış mal ve hizmetlerin piyasa değerini ifade eder. Tanımda üzerinde durulması gereken üç önemli konu bulunmaktadır. Bunlar; “tamamlanmış mal”, “cari dönem üretimi” ve “piyasa fiyatları” olarak sıralanmaktadır. GSYİH ile ilgili üç önemli husu bulunmaktadır. Bunları aşağıdaki gibi sıralamak mümkündür:

1. GSYİH’da, parasal değerleri toplanan malların tamamlanmış (nihai) mal olması gereklidir. Tamamlanmış mal , tüketiciler tarafından kullanılmaya hazır durumdaki mal demektir. Ekonomide bazı mal ve hizmetlerde diğer mal ve hizmetlerin yaratılmasında kullanılmaktadır. Biz bunlara ara malı diyoruz. Bir başka değişle ara mallar , bir firma tarafından üretilen ve diğer bir firmanın başka bir mal üretirken kullandığı mallardır. GSYİH hesaplanırken hem tamamlanmış mallar, hem de ara malları hesaplamaya dahil edilirse bu durumda çifte sayım yapmış oluruz ve GSYİH’ nın değeri gerçeğinden büyük çıkar. Bu sorunu gidermek için, her işletmenin kendi üretimi sonucunda GSYİH’ ya net olarak kattığı değeri bulmak ve toplamak gerekir. Her aşamada yaratılan bu ilave değer “ katma değer ” olarak bilinir. (s:49, Tablo 3.1)
2. GSYİH’ nın tanımında üzerinde durulması gereken ikinci konu, GSYİH nın sadece cari dönemde üretilen çıktının değerinden oluşmasıdır. Bu yüzden daha önceki dönemlerde üretilmiş mallarla ilgili işlemler hesaba katılmaz.
3. GSYİH’ nın tanımında üzerinde durulması gereken üçüncü konu, GSYİH’nın hesaplanmasında malların piyasa fiyatları üzerinden hesaplanmasıdır. Birçok malın piyasa satış fiyatı dolaylı vergileride kapsamaktadır, bu yüzden malların piyasa fiyatı satıcıların elde ettiği fiyatla aynı şey değildir.

GSYİH’ nın Ölçülmesi

GSYİH üç farklı yöntemle hesaplanabilir:

Üretim Yöntemi: Ekonomide belirli bir dönemde yaratılan geliri ölçmenin birinci yolu, üretilen her bir mal ve hizmetin üretim miktarları ile fiyatlarının çarpılması sonucu bulunacak üretim değerlerinin toplanmasıdır. Ancak, üretilen mal ve hizmetlerin bir kısmı üretim sürecinde başka malların üretimi için ara malı olarak da kullanılabilmektedir. Dolayısıyla ara malı ve tamamlanmış mal ayrımı yapılmadan bütün malların değerlerinin toplanması durumunda daha önce de açıklandığı gibi çifte sayım sorunu ile karşılaşılacaktır.

Gelir Yöntemi: GSYİH’nın hesaplanmasında kullanılan ikinci yöntem, gelir yöntemi veya faktör gelirleri yöntemidir. Üretim, mal ve hizmet meydana getirebilmek amacıyla üretim faktörlerinin bir araya getirilmesi olduğuna göre, yaratılan gelirin değerine bu faktörlere yapılan ödemeler toplamından da ulaşmak mümkündür. Üretim faktörleri; emek, sermaye, doğa ve teşebbüs olmak üzere dört temel gruba ayrılır. Bu dört üretim faktörüne yapılan ödemeler sırasıyla, ücret, faiz, kira (rant) ve kâr olarak tanımlanır.Bu gelirlerin toplanmasıyla elde edilen GSYİH,gelir yöntemi ile GSYİH olacaktır.

GSYİH = Ücret+Faiz+Kira(Rant)+Kar

Harcama Yöntemi: Bir ekonomide belirli bir dönemde üretilen mal ve hizmetlerin üretiminde yer alan üretim faktörlerinin sahipleri, elde etmiş oldukları gelirleri, üretilmiş olan mal ve hizmetlerin satın alımında harcayacaklardır. Bu durumda toplumdaki kişilerin yapmış oldukları harcamaların toplamı harcamalar yöntemine göre GSYİH’yı verecektir. Bu durumda harcamalar yöntemi ile GSYİH’yı aşağıdaki eşitlik ile ifade edebiliriz;

GSYİH = C+I+G+X-M

Bu eşitlikte yer alan harcamaları kısaca özetlersek,

C: Özel Tüketim Harcamalar

I: Yatırım Harcamaları

G: Devletin Tüketim Harcamaları

X-M: Net İhracat

Nominal ve Reel GSYİH

GSYİH değerleri zaman içinde, hem fiyatlardaki değişmelere hem de üretim miktarındaki değişmelere bağlı olarak değişir. Söz konusu değişmelerin bazıları nominal bazıları reel değişmelerdir. Eğer GSYİH’ daki artış ya da azalış fiyatlar genel düzeyindeki dalgalardan kaynaklanıyorsa bu nominal GSYİH işaret eder, dalgalanma üretim miktarındaki artıştan ya da azaklıştan kaynaklanıyorsa bu reel GSYİH olur. (s:52, Tablo 3.2 ve Örnek Çözüm)

Bir ekonomide herhangi bir yılın üretim miktarı aynı yılın fiyatları ile çarpılıyorsa buna nominal GSYİH’ ya da cari fiyatlarla GSYİH denir. Örneğin, 2010 yılının üretim miktarı ile 2010 yılının fiyatları çarpıldığında bulunan değer nominal GSYİH’dır.

Bir ekonomide herhangi bir yılın üretim miktarı ilgili yılın (aynı yılın) fiyatlarıyla değil, belirlenmiş ve istikrarlı kabul edilen ve baz yılı olarak da bilinen, başka bir yılın fiyatları ile çarpılıyor ise, bu durumda hesaplanan GSYİH’ya reel GSYİH denir. Reel GSYİH aynı zamanda sabit fiyatlarla GSYİH olarak da bilinir. Böylece reel GSYİH, fiyat artışlarının etkisini gidererek üretimdeki dönemler arası gerçek değişmeleri mümkün kılar.

Nominal GSYİH’yı reel GSYİH’ya dönüştürmek için, GSYİH deflatörü adı verilen endeks sayılarına ihtiyaç duyulmaktadır. GSMH deflatörü , belirli bir baz (temel) yıla gore GSYİH’yı meydana getiren bütün mal vehizmetlerin fiyatlarındaki değişmeleri gösteren endeks sayısıdır. Deflatör, belli bir yıldaki nominal GSYİH’nın o yılın reel GSYİH değerine oranlanması sonucunda bulunur. (s:53, Tablo 3.3 ve Örnek Çözüm)

GSYİH Deflatörü= Nominal GSYİH/Reel GSYİH

GSYİH’ nın Ölçülmesindeki Sorunlar

Aşağıda açıklanacak nedenlerden dolayı GSYİH verileri üretimin ya da refahın tam bir ölçüsü olmaktan uzaktır.

• GSYİH heasplarına sadece piyasadan alınıp satılan mal ve hizmetlerin değeri girer. Halbuki bazı ürünler piyasada sunulmadıkları için GSYİH hesaplarına dahil edilmezler. İnsanların evlerde kendi başlarına yapmış oldukları faaliyetler bunun en belirgin örneğidir. Evinizi badana yaptırmak için bir badanacı ile anlaşırsanız bu GSYİH hesaplarına girecektir. Ancak evi kendiniz badana yaparsanız, bu durum GSYİH hesaplarında yer almayacaktır.
• GSYİH hesaplanırken çevre kirliliği ve çevrenin bozulması dikkate alınmamaktadır. Firmalar üretim sürecinde, hava, su, toprak kısaca çevre üzerinde dışsal maliyetler yaratmaktadırlar.
• GSYİH hesaplanırken kayıt dışı ekonomi hesaplara dahil edilemez. Kayıt dışı ekomomi yasal olmayan ve beyan edilmeyen işlemlerden oluşur. Örneğin bir memurun ikinci işinden elde ettiği gelir bilinmez.
• Malların kalitesindeki gelişmeleri de doğru bir biçimde GSYİH hesabına katmak güçtür. Bu duruma, fiyatları düşerken kalitesi yükselen bilgisayarlar, otomabiller, televizyonlar, buzdolapları vb mallar örnek olarak verilebilir.

Satınalma Gücü Paritesi

Satınalma gücü paritesi (SAGP), ülkeler arasındaki fiyat düzeyi farklılıklarını ortadan kaldırarak, farklı para birimlerinin satın alma gücünü eşitleyen bir değişim oranıdır. SAGP’nin amacı, GSYİH ve bileşenlerinin uluslararası reel karşılaştırmasına yönelik geöstergelerin elde edilmesidir. GSYİH bir ülkenin ekonomik büyüklüğünü gösterirken, Kişi başına GSYİH o ülkede yaşayanların refah seviyesini göstermektedir. SAGP, iki ülkede aynı tanıma sahip bir ürünün fiyat oranı şeklinde hesaplanır. (s:54, Örnek Çözüm; s:55, Tablo 3.4)

Gayri Safi Milli Hasıla

Gayri safi milli hasıla (GSMH), bir ülkenin vatandaşlarının ülke içinde elde ettikleri faktör gelirleri ile ülke dışında elde edip de ülkeye transfer ettikleri faktör gelirlerini kapsar. Kısaca GSMH, ülkenin vatandaşlarının bir yılda ürettiği tüm mal ve hizmetlerin değeridir. Ülkenin vatandaşlarının üretimi nerede gerçekleştirdikleri önemli değildir.GSYİH ile GSMH arasındaki fark, belli bir ülkede üretilen çıktının bir kısmının yabancılara ait üretim faktörleri tarafından üretilmiş olmasından kaynaklanmaktadır. Örneğin, Libya’da faaliyet gösteren bir inşaat firmasının elde ettiği kâr Türkiye GSMH’ sına dahil edilirken, bir Fransız firmasının Türkiye’deki kârı Türkiye GSMH hesaplarına dahil edilmemektedir.

GSMH = GSYİH+Net Dış Alem Faktör Gelirleri

Formülde “Net” kelimesi ile ifade edilen; yurt içinde yabancıların ürettikleri toplam değer ile Türkiye’de yerleşik olanların yurt dışında yaptıkları üretim değerleri arasındaki farktır. (s:56, Örnek Çözüm)

Diğer Milli Gelir Kavramları

Milligelir hesaplanmasında, GSYİH ve GSMH dışında farklı milli gelir kavramları da kullanılmaktadır. Aşağıda bu kavramları açıklanacaktır.

• Net Milli Gelir (NMG) : GSMH ve GSYİH tanımları yapılırken üretilen mal ve hizmetlerin parasal değerine “gayri safi” yani “net olmayan” denilmesinin sebebi, üretilen mal ve hizmetlerin üretimi sırasında kullanılan üretim faktörlerinden sermaye mallarının (makine, teçhizat gibi üretimde kullanılan her türlü araç) uğradığı aşınma ve yıpranmanın (amortisman) göz önüne alınmamış olmasıdır. Bu aşınma payı GSMH’ dan çıkartılırsaNet Milli Gelir (NMG) elde edilir.
  
  NMG= GSMH – Amortismanlar
  
• Milli Gelir (MG): Net milli gelirin piyasa fiyatları ile hesaplanması durumunda bu fiyatların içine belli bir oranda vergide dahildir. (Dolaylı vergi) Örneğin satın aldığımız bir çift ayakkabı için 40 ödemiş isek, bunun içinde %18 oranında katma değer vergisi (KDV) de bulunmaktadır. Bu vergi malın fiyatının içinde bulunmasına rağmen malın değeri ileilgili değildir. Aynı zamanda bu vergi vatandaş için gelir niteliği taşımaz. Bu yüzden NMG’ den dolaylı vergileri çıkarırsak Milli Gelire (MG) ulaşmış oluruz. Bu durumda piyasa fiyatları ile MG’ i şu şekilde yazabiliriz.
  
  MG = NMG – Dolaylı vergiler
  
  Elde edilen bu büyüklük, diğer taraftan ülkedeki üretim faktörlerine yapılan gelir ödemelerinin (ücret, faiz, kâr, rant) toplamına eşit olmak zorundadır. Bir başka değişle;
  
  MG =NMG (faktör fiyatlarıyla)
  MG (Faktör fiyatlarıyla) = Ücret+Faiz+Kâr+Rant
  
• Kişisel Gelir (KG): Kişisel gelir (KG), halkın cebine giren gelir şeklinde tanımlanabilir. KG iki şekilde MG’den farklılaşmaktadır. Birinci olarak, üretime katıldıkları için gelir elde eden bazı üretim faktörleri fiilen bu geliri elde edemezler. İkinci olarak, bir üretim faktörü sahibi olmadıkları ve üretime katılmadıkları halde bazı kişilere yapılan transfer ödemeleri ise, MG’ e ilave edilir. Bu durumda kişisel gelir şu şekilde yazılabilir.
  
  KG= MG - Sigorta primleri - Kurumlar vergisi - Dağıtılmayan kârlar + Transfer ödemeleri
  
• Harcanabilir Gelir (HG): Harcanabilir gelir (HG), bir ülkede kişilerin eline geçen ve harcayabilecekleri gelirlerin toplamını ifade eder. Kullanılabilir gelir olarak da bilinir. Elde edilen kişisel gelir kavramını oluşturan değerlerin tümü, kişiler tarafından istense bile harcanamaz. Bunun nedeni, kişilerin elde ettikleri gelirin bir kısmını devlete dolaysız vergi olarak ödemek zorunda olmalarıdır. Bu yüzden harcanabilir geliri hesaplayabilmek için kişisel gelirden, dolaysız vergileri çıkarmak gerekir. Bu durumda harcanabilir gelir aşağıdaki gibi yazılır.
  
  HG= KG- Dolaysız vergiler

Buraya kadar açıklanan hasıla ve gelir kavramlarını kişi başına göre de hesaplayabiliriz. Bir ülkenin GSMH’sı o ülkenin nufusuna bölündüğü zaman (GSMH= GSMH/Nüfus), kişi başına düşen GSMH bulunur. Aynı şekilde bir ülkenin GSYİH’sı o ülkenin nufusuna bölündüğü zaman (GSYİH/Nüfus) ise, kişi başına GSYİH elde edilir. (s:59, Tablo 3.5)

Büyüme Hızı

Ekonomik büyüme, bir ekonomide zaman içinde mal ve hizmet üretimi miktarında meydana gelen artışları ifade etmektedir.Ekonominin büyümehızı, geleneksel olarak reel GSYİH artış hızıdır. Buna gore büyüme hızı (g), aşağıdaki formül yardımıyla hesaplanır: (s:60, Tablo 3.6 ve Örnek Çözüm)

Hesaplanan büyüme hızları bürüttür. Nufus artış hızının yüksek olduğu ülkelerde net büyüme hzına bakmak gerekir. Net büyüme hızı (Ng), aşağıdaki gibi hesaplanır. (s:60, Örnek Çözüm)

Ng= Reel GSYİH Büyüme Hızı-Nüfus Artış Oranı