Ekonominin Güncel Sorunları Dersi 2. Ünite Özet

Dünya Ekonomisinde Ülke ve Bölge Güçleri

Batı yayılmacılığı dünyada 1800-1914 arasında hakim oldu. 1800- 1945 arasında (savaş bitene dek) dünyada “çift başlılık” olarak bilinen İngiliz Yüzyılı ve Amerikan Yüzyılı yaşandı. 1991’den günümüze dek ise, ABD’nin egemenlik bölgesinin daralması ile dünyada çok başlı (multi-polar) dönem başlamıştır. 2020-25 arasında gelişmekte olan ülkelerin dünya GSMH’si içindeki payı %45-60 arasında olacak ve böylece 200 yıllık Batı egemenliği sona erecektir.

Bu çok başlı yapıdan uluslararası kurumlar derinden etkilenmektedir. Örneğin BM Güvenlik Konseyi, Dünya Bankası ve IMF’de ABD’nin tek taraflı veto hakkının bitmesi beklenmektedir. Rusya Avrasya liderliğini hedeflemekte; Japonya, Çin ile ilişkilerini normalleştirmektedir. Afrika tarımdaki düşüş, köyden kente göç, gecekondulaşma, totaliter yönetimler gibi birçok sorunla boğuşuyor olsa da, bir hammadde zengini olma özelliğini korumaktadır. Diğer taraftan Kuzey Kutbu, dünya ekonomisinin görünmeyen en önemli çekişme alanını oluşturuyor. Bölgedeki çekişmeyi önlemek için Arktik Konseyi kurulmuş olsa da, üye ülkeler arasında egemenlik bölgelerini genişletme çekişmesi devam ediyor. Mevcut petrol ve doğalgaz rezervleri bu bölgeyi dünya için anlamlı kılıyor.

21. yy ’da dünyadaki bölgesel çekişmelerde (çatışma ve savaşlarda) önceki yüzyıldan çok farklı olarak ölenlerin % 90’ı sivil halktan oluşmaktadır. Dünyada 107 ülke silah üretmektedir. 1989’dan sonra oluşan çok başlı dünya düzeninde ABD farklı bir stratejiye yönelmiş ve ‘hard power’ (fiili askeri güç) yerine, her ülkeyi kendi dinamizmi içinde şekillendirmeye çalışarak ‘soft power’ (yumuşak güç) yaklaşımını benimsemiştir. 1949’da kurulduğunda üye sayısı 12 olan NATO’da bu sayı 28’e çıkmış ve bir ABD planıyla topluluğa Avrupa dışı ülkelerin de üye olması olanağı sağlanmıştır. ABD’nin 1990’lardan sonra en büyük ihraç mallarından biri silah ticaretidir. ‘Büyük Ortadoğu Projesi’ sonrası bölgede ABD karşıtı ülke sayısı 2’ye inmiş, bu ülke Ortadoğu’da 13 ülkede 40 üs bulundurmaya başlamıştır. Ancak bütün bu dünya egemenliği oluşturma çabalarında ABD’nin bütçe açığı 2008’de son 40 yılın en yüksek miktarına, 410 milyar $’a ulaştı.

Avrupa Birliği (AB) halen 27 üyeli ve tüm dünya ülkeleriyle çeşitli iş birliği antlaşmaları var. Tam üyelik için görüşme yaptığı üç ülke (Türkiye, Makedonya ve Sırbistan) bulunuyor. Türkiye ile AB’nin bir Gümrük Birliği anlaşması bulunuyor ve bu AB’nin gerçekleştirdiği tek örnek durumundadır. AB yaklaşık 8 trilyon $’lık dış ticaretiyle dünyanın en büyük pazarı konumundadır. AB ile ABD arasındaki yeni bir dünya iş birliğine göre ABD stratejik ve askeri misyonu, AB ise insani operasyonları üstlendi. AB ülkeleri açısından en büyük sorun, üye ülkeler arasında gelişmişlik farkının bundan sonra daha çok artacak olmasıdır. AB genelinde büyüme hali pozitif, ancak bu ortalamada % 1’i geçmiyor. İşsizlik % 10’u aştı ve giderek artıyor. Yine de tüketimin temeli olan hane halkının harcanabilir geliri pozitif.

Latin Amerika’nın çekici gücünü oluşturan Brezilya, 2012 yılından itibaren ‘Daha Büyük Bir Brezilya Planı’nı uygulamaya koymuştur. Diğer taraftan Çin, Dünya Bankası verileriyle dünya GSMH ’sının % 9,7’sini üreterek dünyada ikinci sıraya çıktı. ‘Dünyanın Üretim Merkezi’ olarak anılan Çin’de ihracatın % 20’sini yüksek teknolojik ürünler oluşturuyor. Çin’in ekonomi politikalarında en önemli kozu ‘hassas ayar’ (fine tuning) denilen işlemi yapabiliyor olmasıdır. 2011’de 30 yıllık ekonomik geçmişinde ihracat ilk kez düşünce, iç talep harekete geçirilerek bu dengesizlik giderildi.

Dünyanın toplam ihracatının değeri 16 milyar $’a ulaşmıştır ve bunun ağırlıklı payları sırasıyla Avrupa, Asya- Pasifik Bölgesi, K. Amerika, Orta Doğu ülkeleri, BDT ülkeleri, Latin Amerika ve Afrika olarak sıralanmaktadır. Avrupa ihracatının üçte ikisi, Asya’nın % 50’si, Kuzey Amerika’nın % 60’ı bölge içinde ihracata konu oluyor. Afrika, BDT ülkeleri, L. Amerika, Orta Doğu ülkeleriyse ağırlıklı olarak bölge dışına ticaret yapıyor. Dünya ihracatının % 80’ni mal ve % 20’sini hizmet sektörü¨ ürünleri oluşturuyor. Dış ticarete konu en büyük ürün kalemi % 15 ile enerji. Bunu, % 12’lik payla telekomünikasyon ürünleri ve % 10’la kimyevi maddeler izliyor. Dünya ticaretinin % 65’nin kuzey - kuzey şeklinde, bir başka anlatımla kuzey bölgesi içinde olması, eksen ticaretin gelişmiş ülkeler arasında var olduğunu anlatıyor.

Global Ticaret Denetleme Kurumu: Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ)

Türkiye, 4047 sayılı yasayla DTÖ’ye girdi. Dünya Ticaret Örgütü¨ (DTÖ), GATT- Uruguay Turu sonucunda imzalanan ve 1995’de yürürlüğe giren Nihai Senet ile kurulmuş ve dünya ekonomisinin önemli bir düzenleme kuruluşu olmuştur. DTÖ’nün Mayıs 2012 itibarıyla 155 üyesi vardır. DTÖ Nihai Senet hedeflerine göre;

• Dünya ticaretinde ciddi bir liberasyon ve genişleme sağlanmış,
• Sübvansiyonlar,
• Anti damping,
• Ticarette teknik engeller ve koruma önlemleri olarak çok taraflı ilke ve kurallar geliştirilmiş,
• Anlaşmazlıkların çözüm mekanizması iyileştirilmiştir.

DTÖ’yü hazırlayan Uruguay Turu’nun önemli bir yönü, kuralların saydamlaştırılması ve güçlendirilmesi olmuştur.

DTÖ kuralları bazı ilkeler etrafında şekillenir:

• Karşılıklılık: İmza eden taraf ülkelerin her birinin ticaret politikası diğer üyelerle benzeşik ve aynı kuralları içerecektir.
• Liberalleşme: Gümrükler ve tarife dışı engeller kaldırılacaktır.
• Ayrıcalık uygulamama: Taraflar birbirine tek taraflı ayrıcalıklı ticari statü kazandıramayacaktır.

Tekstil ve Konfeksiyon, Tarım Sektörü, Hizmetler Sektörü, Anti Damping, Koruma Önlemi Hakkı, Kamu ihaleleri konuları, Nihai Senet ile düzenlemeye konu olan başlıkları oluştururlar.

Global Finans Denetleme Kurumu: Uluslararası Para Fonu (IMF)

Kısa adı IMF olan Uluslararası Para Fonu, Bretton Woods Anlaşması kapsamında, ‘ikiz kuruluşlar’ olarak anılan Dünya Bankası ile birlikte kuruldu. Böylece Türkiye dahil 44 ülke uluslararası para sisteminin esaslarını kabul etti.

IMF 1947’de resmen işlem yapmaya başlamıştır. IMF’nin amaçları en genel anlamda şunlardır:

• Uluslararası parasal iş birliğinin teşvik edilmesi
• Uluslararası ticaretin genişletilmesi

Ancak kurumu öne çıkarıp anlamlı kılan uygulama, dış ödeme krizine düşüp kurumdan destek isteyen ülkelere sunulan mali kolaylıklardır. IMF, dış ödeme güçlükleriyle karşılaşan üye ülkelere, ülkenin talebi üzerine kotası oranında kaynak sağlamaktadır.

IMF’nin bir diğer amacı, döviz alma- satma hakkını legalize etmesidir. IMF etkinliklerinin en önemlisini döviz kuru düzenlemesi oluşturur. Buna göre, her üye ülke, IMF’nin kuruluşu sırasında kendi ulusal parasını dolar veya altına göre belli bir pariteden başlamayı yükümlenir. Sabit döviz kuru politikasının 1971’de çökmesi ile ABD’nin aynı yıl döviz / altın konvertibilitesinin kaldırılmasına yol açmıştır. 1973’de sanayileşmiş ülkeler değişken kur rejimine geçmiştir. Bütün bu gelişmeler sonrası 1978’te IMF üye ülkeleri döviz kuru rejimini seçme konusunda serbest bırakmıştır. Bu kararla ülkeler ekonomi politikaları ve döviz kuru rejimini istikrarlı bir büyüme ve anlamlı orandaki bir fiyat artışına kenetlemekle yükümlü¨ kılınmıştır. Ödemeler bilançosu krizine yardım, IMF kredisinin belli önlemlerin kararlı bir biçimde alınacağına ilişkin yükümlülük belgesi açılır. Bu taahhütnameyi düzenleyen tarafın belgesine ‘Niyet Mektubu’, imzalanan yardım sözleşmesine ‘Stand-by Antlaşması’ adı verilir.

IMF Sözlüğü

IMF’nin etkinlik alanındaki işlemlerin adları bazı başlıklar altında incelenebilir. (Kavram ve kurumların açıklamaları için bkz. sf: 41-45) Bunlardan ilki IMF’nin Sürekli Fon Kaynaklarıdır:

• Stand- By Düzenlemesi
• Genişletilmiş Fon Kolaylığı

IMF’nin Özel İmkânları

• Güçlendirilmiş Yapısal Uyum Kolaylığı
• Sistem Değişimi Kolaylığı
• Telafi Edici Finansman Kolaylığı
• Olağanüstü Finansman Kolaylığı
• Tampon Stok Finansman Kolaylığı
• Yapısal Uyum Kolaylığı

Uluslararası Kurumlar / Oluşumlar Sözlüğü

• Gelişmiş Ekonomiler
• APEC
• ASEAN
• MERCOSUR
• G-7
• Karadeniz Ekonomik İşbirliği Örgütü (KEİB)
• Merkezi Planlanan Ekonomiler
• Colombo Planı
• Commonwealth
• Bağımsız Ülkeler Topluluğu (CIS)
• Avrupa Konseyi
• Transformasyon Ekonomileri
• Gelişmiş Ülkeler
• Gelişmekte Olan Ülkeler (GOÜ)
• D-8
• Ekonomik ve Parasal Birlik (EMU)
• Ekonomik İşbirliği Örgütü (ECO)
• Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası (EBRD)
• Avrupa Serbest Ticaret Birliği (EFTA)
• Finansal Eylem Amaç Gücü (FATF)
• 4 Ejderha’lar (4 Dragons):
• G-10
• G-11
• G-15
• G-77
• Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası (IBRD)
• Uluslararası Ticaret Örgütü¨ (ICC)
• Uluslararası Enerji Ajansı (IEA)
• Uluslararası Para Fonu (IMF)
• İslam Kalkınma Bankası (IDB)
• Az Gelişmiş Ülke
• Çok Yönlü¨ Yatırım Garanti Ajansı (MİGA)
• Kuzey Amerika Ülkeleri Serbest Ticaret Antlaşması (NAFTA)
• Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgütü¨ (OECD)
• Şangay İşbirliği Örgütü¨ (ŞİÖ)
• Birleşmiş Milletler (UN)
• Dünya Ticaret Örgütü¨ (WTO)