Para Teorisi Dersi 1. Ünite Özet

Finansal Sistem ve Önemi

Günümüz ekonomilerinde yatırım yapanlar ile bu yatırımlar için gerekli fonları sağlayanlar (tasarruf sahipleri) genellikle aynı ekonomik birimler değildir. Belirli bir tasarrufa sahip olanlar ile yatırım yapmak için kaynak bulma ihtiyacında olanların bir organizasyon içinde buluşmaları gerekmektedir. Tasarrufların yatırımlara aktarılması işlevini yerine getiren organizasyon finansal sistemdir. Finansal sistem; belli kişi ve kurumların, piyasaların, araçların ve organizasyonların, çeşitli finansal fonksiyonları yerine getirmek üzere, bir araya gelmeleri sonucunda oluşan bir bütündür.. Finansal sistem aracılığıyla fon fazlası olan kişiler ek bir gelire sahip olabildiği gibi yatırım yapan ancak yeterli kaynağı olmayanlar da fon sağlayabileceklerdir. Genel ekonomi açısından ise atıl fonların yatırıma dönüşmesi yoluyla yeni iş alanları oluşturularak ekonomik büyümeye katkı sağlanacaktır.

Finansal Sistemin Yapısı

Finansal sistem; ülkedeki fon arz ve talep edenler, finansal araç ve kurumlar, yasal ve kurumsal düzenlemeler gibi çeşitli unsurlardan oluşmaktadır. Fon arz edenler ile fon talep edenler arasındaki fon değişim işlemi ahenk ve uyum içinde gerçekleşmesi için, finansal sistem yasal ve kurumsal düzenlemelerle donatılmalıdır. Fon fazlası olanlar ile fon açığı olanlar finansal aracılar ve finansal araçlar aracılığı ile fon değişim işlemini gerçekleştirirler. Finansal aracılar; bankalar, sigorta şirketleri ve emeklilik fonları gibi kurumlardır. Finansal araçlar; fonların aktarılması sırasında, aktarılan fonlar üzerinde çeşitli haklar ve yükümlülükleri temsil eden yazılı belgelerdir. Günümüz piyasa ekonomilerinde, fon arz edenlerle fon talep edenlerin doğrudan karşı karşıya gelmesi mümkün bulunmadığından, bunlar arasında aracılık yapma ve köprü görevi yapma işlevi finansal aracılar ve finansal araçlar vasıtasıyla sağlanmaktadır.

Finansal Piyasalar ve Türleri

Piyasa; arz ve talebin karşılaştığı ve değişimin gerçekleştiği yerdir. Finansal piyasalar ise; fon arz edenler ile fon talep edenlerin karşılaştığı ve fon değişiminin gerçekleştiği piyasalardır.

Finansal piyasalar fonların değişimini etkin bir şekilde gerçekleştirebilmek için bazı özelliklere sahip olmalıdır. Finansal piyasalar, zamanında ve doğru bilgi sağlamalı, likidite sağlama yeteneğine sahip olmalı, fon aktarım maliyetleri düşük olmalı ve piyasada oluşan fiyatların bilgilerini tam olarak hemen yansıtmalıdır. Finansal piyasaların temel fonksiyonlarını anlayabilmek için üç değişik kıstasa göre sınıflandırabiliriz.

1. Para ve Sermaye Piyasaları: İşleme konu olan fonlar vadeleri dikkate alınarak sınıflandırıldığında para ve sermaye piyasası ayrımı ortaya çıkmaktadır. Hazine bonosu ve repo gibi kısa vadeli (1yıla kadar) fon arzı ile fon talebinin karşılaştığı ve fon değişiminin gerçekleştiği piyasalara para piyasaları denir. Tahvil ve hisse senedi gibi orta ve uzun vadeli (vadesi bir yıl veya daha fazla) fonların arz ve talebinin karşılaştığı piyasalar ise sermaye piyasalarıdır.
2. Birincil ve İkincil Piyasalar: Piyasada işlem gören finansal araçlar ilk kez alım satıma konu oluyorsa birincil piyasa olarak adlandırılır. Hisse senetlerinin halka arz edilmesi en güzel örnektir. Bu yöntemle şirketler orta ve uzun vadeli fonlarını birincil piyasadan temin edebilirler. Daha önce ihraç edilmiş menkul kıymetlerin, yatırımcılar arasında tekrar alım satıma konu olduğu piyasalara ikincil piyasalar denir. İkincil piyasalar, menkul değerlerin likidite ve pazarlanabilme yeteneğini artırıp birincil piyasalara talep yaratır, gelişmesine katkı sağlar.
3. Organize ve Tezgâh Üstü Piyasalar: Arz ve talep edenlerin resmi olarak belirlenmiş fiziksel alanlarda buluştuğu ve işlemlerin oluşması için belli kurum ve kuruluşların denetimi ve gözetimine tabi olan piyasalar organize piyasalar olarak adlandırılır. Fiziki ve resmi olarak belirlenmiş bir mekânı bulunmayan, organize piyasalarda yapılamayan alım ve satım işlemlerinin gerçekleştiği piyasalar da tezgâh üstü piyasalardır. Tezgâh üstü piyasalar ilgili kurum ve kuruluşların denetim ve gözetiminden uzaktırlar.

Finansal Aracılık ve Türleri

Finansal aracılar; tarafları bir araya getiren, fon değişim koşullarını belirleyen ve değişimin hızlı ve etkin bir şekilde yapılmasını sağlayan kurumlardır..

Finansal piyasalarda işlemler iki değişik yönteme bağlı olarak yürütülmektedir. Bu yöntemlerden biri doğrudan finansman, diğeri ise dolaylı finansmandır. Doğrudan finansmanda fon açığı olanlar fonları, fon arz edenlerden herhangi bir aracının hizmeti olmaksızın elde etmektedir. Dolaylı finansmanda, tarafları buluşturan ve aralarındaki işlemlerin yapılmasını kolaylaştıran çeşitli aracılar yer almaktadır. Finansal aracılar; fon fazlası olan ve dolayısıyla fon arz eden ekonomik birimlerden fonları alıp, fon açığı olan (fon talep eden) ekonomik birimlere aktarımını gerçekleştirirler. Finansal sistem içinde finansal aracılar iki grupta toplanmaktadır.

1. Para Yaratan Finansal Aracılar: Mevduat kabul eden finansal kuruluşlar, tasarruf fazlası olan birimlerden mevduat kabul ederek eldeki fonlarını tasarruf açığı olan birimlere kredi açarak veya finansal varlıklara yatırım yaparak değerlendirirler. Bunlar; Ticaret Bankaları, Kredi Birlikleri, Katılım Bankaları ve Tasarruf ve Kredi Birlikleridir.
2. Para Yaratmayan Finansal Aracılar: Mevduat kabul etmeyen ve diğer kaynaklardan fon sağlayan kurumlardır. Finansal sistem içinde önemli ağırlığa sahip olan bu kurumlar, sigorta şirketleri, özel emeklilik şirketleri, emekli sandıkları, yatırım fon ve ortaklıkları ile finans şirketlerinden oluşmaktadır.

Finansal Aracıların İşlevleri

Finansal aracıların en temel işlevi adından da anlaşılacağı gibi finansal aracılık faaliyetidir. Finansal aracılar; fonların arz edenlerden talep edenlere doğru akışını kolay ve hızlı bir şekilde yerine getirmek için faaliyetlerini yürütürler. Aynı zamanda, işlem maliyetlerini azaltma, asimetrik bilgi sorununun çözümü, gömüleme eğilimini azaltma, fonların vade, miktar ve risklerini ayarlama gibi işlevleri üstlenirler.

Değişime konu olan fonlar için ne kadar ve ne zaman faiz ödeneceği, borcun ne zaman tahsil edileceği ve karşılığında istenecek garanti belgelerini hazırlamak için belirli işlem maliyetleri söz konusu olmaktadır. Küçük tasarruf sahipleri bu konularda yeterli bilgiye sahip değilken finansal aracılar bu alanda uzmanlaştıkları ve ölçek ekonomilerinden yararlandıkları için işlem maliyetini önemli ölçüde düşürebilirler. Finansal piyasalarda taraflar bazen tam bilgi eşitliği içinde olmayabilir. Asimetrik bilgi (eksik bilgilenme) sorunu yaşayan küçük tasarruf sahipleri, sorunun çözümünde finansal aracılardan yararlanabilirler. Finansal aracılar; ekonomide atıl olan ve bu anlamda gömülenmiş olarak nitelenen fonların finansal piyasalara girmesine katkı sağlayabilir, fon arz edenler ile fon talep edenler arasında, vade, miktar ve risk ayarlama konusunda en uygun alternatifleri belirleyebilirler.

Finansal Araçlar

Sistem içinde fonların arz edenlerden talep edenlere aktarılması sırasında çeşitli belgelere ihtiyaç duyulmaktadır. Fon arz edenler, ellerindeki fonları finansal araçlar adı verilen belgelerle fon ihtiyacı olanlara bir bedel karşılığında kullandırmaktadır. Finansal araçlar; fonların aktarılması sırasında sahiplik ve el değiştirme olgusunu kanıtlayan, fon aktarım koşullarını ortaya koyan, alacak veya mülkiyet ilişkilerini yansıtan yazılı belgelerdir. Finansal araçlar işlem gördükleri piyasalara bağlı olarak para piyasası araçları ve sermaye piyasası araçları olarak genel bir sınıflandırmaya tabi tutulmaktadır.

1. Para Piyasası Araçları: Para piyasası araçları bir yıldan kısa vadeli olan, para piyasasında alınıp satılan, likiditesi yüksek, fiyat değişkenliği düşük ve aynı zamanda daha düşük risk düzeyine sahip olan belgelerdir. En yaygın kullanım alanına sahip para piyasası araçları, hazine bonosu, finansman bonosu, mevduat sertifikası, repo, varlığa dayalı menkul kıymetler, yatırım fonu katılma belgeleri ve ticari senetler (bono, poliçe, çek) dir.
2. Sermaye Piyasası Araçları: Sermaye piyasaları, orta ve uzun vadeli fonların arz ve talebinin buluştuğu piyasalardır. Bu nedenle bu piyasalarda işlem görecek araçların, orta ve uzun vadeli fonların akışını gerçekleştirecek araçlar olması gerekmektedir. Sermaye piyasası kurallarına göre piyasada ancak yasa ve yönetmeliklerle tanınmış finansal araçlar ile işlem yapılabilmektedir. Bunlar; tahvil, hisse senedi, intifa senedi, gelir ortaklığı senetleri, kâr ve zarar ortaklığı belgeleri, eurobond gibi araçlardır.