Uluslararası Ekonomik Kuruluşlar Dersi 2. Ünite Özet

Birleşmiş Milletler’den Önce Küresel Ekonomik Örgütlenmeler

XIX. yüzyılda ulaştırma, teknik, ticari-mali, siyasi yönleri olan ilk uluslararası örgütlerin oluştuğu görülmektedir. Bunların tamamı, Tanca Komisyonu dışında, Avrupa kıtasında kurulmuşlardır.

1914-18 Birinci Dünya Savaşı’nın sonunda barışı tanzim etmek üzere Paris Barış Konferansı küresel nitelikli iki örgütün aynı anda oluşumunu da gerçekleştirmiştir. Milletler Cemiyeti-MC (The League of Nations) ve Uluslararası Çalışma Örgütü - ILO (International Labour Organization). Yirminci yüzyılın bu ilk “ikiz” örgütlerinden ilki barışı koruma görevini başaramayarak İkinci Dünya Savaşı’nın çıkmasını önleyememiş ve 1946’da kendini feshederek tüm yetki ve varlığını 1945’te kurulan Birleşmiş Milletler’e (BM) devretmiştir. İkinci ikiz örgüt olan ILO ise görev alanında yaptığı başarılı çalışmalarla varlığını günümüze kadar sürdürmüştür.

Milletler Cemiyeti (MC) : MC esas itibarıyla siyasi bir örgüt olmakla birlikte Misak’ın 23. ve 25. maddelerinde ekonomik yaşamı ilgilendiren “cılız” bazı taahhütler vardır. Bunlar çalışanlara “insani” ortam sağlamak, sömürge ve manda rejimi altındaki halklara “adilane muamele” etmek, kadın ve çocuk ticaretine karşı çıkmak, ulaştırma ve transit geçiş serbestîsine saygı, ticari ilişkilerde “adilane” prensiplerle hareket edilmesi, hastalıklarla ortak mücadele için tedbirler alınması olarak sıralanabilir.

Uluslaraları Çalışma Örgütü (ILO ): ILO’nun belli başlı amaçlarını şöyle sıralamak mümkündür:

• Sosyal adaletin sağlanması için çaba göstererek kalıcı barışa katkı sağlamak
• Çalışma şartlarını ve yaşam kalitesini arttırıcı uluslararası faaliyetlerle ekonomik ve sosyal istikrara katkıda bulunmak.

Birleşmiş Milletler Sonrasında Küresel Ekonomik Örgütlenmeler

BM’nin Amaç ve İlkeleri

BM, MC’den farklı olarak ekonomik, sosyal, kültürel meselelere ile insan hakları sorunlarına özel bir ağırlık veren çalışma alanlarına sahiptir. BM Genel Kurulu “saldırı” kavramının tanımını çok sonraları, kuruluş tarihinden ancak 29 yıl sonra 1974’te aldığı 3814 sayılı Karar’la yapabilmiştir. Bu yüzden böylesi ihtilaf-lı bir husus BM kuruluş anlaşmasında yer almamıştır. Bunun yerine anlaşmanın 1. madde 1. fıkrasındaki; “uluslararası barış ve güvenliği korumak....barışın uğrayacağı tehditleri önlemek....saldırı eylemlerini bastırmak üzere etkin ortak önlemler almak....barışın bozulmasına yol açabilecek nitelikteki uluslararası uyuşmazlık veya durumların düzeltilmesini ya da çözümlenmesini barışçı yollarla, adalet ve uluslararası hukuk ilkelerine uygun olarak gerçekleştirmek....” biçiminde bir ifade tercih edildi.

BM sisteminin bir sonraki aşamadaki görevi ise BM Anlaşması’nın 1. madde 2. Fıkrasında “....devletler arasında, halkların hak eşitliği ve kendi geleceklerini kendilerinin belirlemesi ilkesine saygı üzerine kurulmuş dostça ilişkiler geliştirmek ve dünya barışını güçlendirmek için diğer uygun önlemleri almak” biçiminde tanımlanmıştı.

BM’nin Yapısı ve Yönetimi

BM kuruluş anlaşmasındaki 6 ana organdan 5 tanesi farklı adlarla da olsa MC sisteminde de mevcuttu. Bunlar 1. Genel Kurul, 2. Güvenlik Konseyi, 3. Genel Sekreterlik, 4. Vesayet Konseyi, 5. Uluslararası Adalet Divanı. Genel Kurul’un MC sistemindeki karşılığı “asamble”, Güvenlik Konseyi’nin ise “konsey”dir. Genel Sekreterlik aynı ad altında MC sisteminde de vardı ama yeri değişikti ve Cenevre’deydi. Vesayet Konseyi ise MC’nin “manda” rejimindeki ülkelerle ilgili sorunları çözecekti ve MC Manda Komisyonu’nun görev ve yetkilerini devralmıştı. Uluslararası Adalet Divanı (UAD), MC sisteminde yer alan “Uluslararası Daimi Adalet Divanı”nın yerini almıştı ve selefi olduğu bu mahkeme gibi Hollanda’nın La Haye kentinde bulunuyordu. BM’nin UAD dışındaki tüm ana organları New York’ta “Cam Saray” olarak da bilinen binadadır ve BM’nin karargâhı da burasıdır. BM sistemindeki 6. ana organ olan ECOSOC’un yani “Ekonomik ve Sosyal Konsey”in MC sisteminde karşılığı yoktu.

Bu ana organlar içinde en dikkat çekenleri Güvenlik Konseyi ve Genel Kurul olmaktadır. Güvenlik Konseyi içindeki 5 daimi üyenin esasa yönelik kararları veto yetkisi, BM örgütü kurulduğundan beri tartışma konusudur. Bu durumun BM Anlaşması’nın 2. maddesinde yer alan “devletlerin egemen eşitliği” ilkesi ile tezat oluşturduğu muhakkaktır.

BM Genel Kurulu, Güvenlik Konseyi’ne nazaran çok daha etkin ve prestijli bir konumdadır. ECOSOC üyelerini bu organ seçer, Vesayet Konseyi ve Güvenlik Konseyi’nin daimi üyeler dışındaki üyelerini de Genel Kurul belirler. Ayrıca Güvenlik Konseyi ile müştereken UAD’nın boşalan yargıç üyeliklerine atamaları onaylar.

Yeni üye kabulü konusunda da nihai karar mercii Genel Kurul’dur. Genel Kurul bir istisna dışında BM’nin görev alanına giren her türlü konuyu gündemine alabilir, görüşebilir, kararlar alabilir. Bu istisna Güvenlik Konseyi’nin bir konuyu görüştüğü durumlardır.

BM’nin İlgilendiği Başlıca Küresel Konular

I. ve II. Dünya Savaşları bölgesel ve küresel barış ve güvenlik ihtiyacını en üst düzeye çıkarmıştı. BM, böylesi bir ortamın hayal kırıklıkları içinde büyük bir umut olarak doğdu. Gücü ne olursa olsun bütün devletler ve halklar için BM sisteminin getirdiği güvencelerle o ana değin görülmedik derecede barışçıl bir dünya özlemini hissetmek olanaklıdır. Barışın kurulması ve korunmasının çok değişik alanlarda düzenleme ve tedbirleri gerektirmesi, BM’yi başlangıçtan itibaren çok boyutlu ve çok yönlü görevleri olan bir küresel örgüt durumuna getirmiştir.

Silahsızlanma, MC döneminde olduğu gibi BM döneminde de ana gündem maddelerinden birisi olmuştur. Genel Kurul ve ECOSOC başta olmak üzere BM organlarının çabalarıyla uluslararası hukukun kodifikasyonu konusunda pek çok temel nitelikli belge üretildi ve yürürlüğe girdi. Savaş Hukuku (1949 Cenevre Sözleşmeleri), Anlaşmalar Hukuku, Diplomatik İlişkiler Hukuku, Deniz Hukuku, Hava Ulaştırması Hukuku, Yabancılar ve Vatansızlar Hukuku, Mülteciler (Sığınmacılar) Hukuku, Göç ve Göçmen Kişiler Hukuku, İnsan Hakları Hukuku bunlardan bazılarıdır.

Genel olarak insan hakları hukukunun gelişiminin yanı sıra belirli insan gruplarının korunması konusunda oldukça kapsamlı BM girişimleri olmuştur. Bu çerçevede Çocuklar, Mülteciler, Kadınlar, Azınlıklar, Siviller, Vatansızlar, Soykırımın Önlenmesi, Terörizmle Mücadele gibi konularda pek çok BM sözleşmeleri oluşturulmuştur.

Çevre konusundaki yoğunlaşan çabalar ile insanlığın ortak mirası durumundaki kültür ve tabiat varlıklarının korunması girişimlerini de bu çerçevede değerlendirmek gerekir.

BM Sisteminin Ekonomik Boyutları

BM sisteminde ekonomi alanındaki çabalar, “barışın ve güvenliğin kalıcılaştırılması” amacına uygun olarak biçimlenmiştir. Kurulma biçimleri ve bağımlı-bağımsız olma durumlarına göre BM sistemindeki iktisadi kuruluşları iki çatı etrafında toplamak mümkündür:

1. BM’nin Örgütsel Yapısı İçindeki İktisadi Kurumlar
2. BM’ye Bağlı Uzmanlık Kuruluşları

BM’nin Ekonomik Amaçlı Organları

Ekonomik ve Sosyal Konsey (ECOSOC): ECOSOC, BM Şartı ile kendisi tevdi edilen görev alanlarında çalışmalar yapmaktadır. Bu alanlar ekonomik, sosyal, fikri, sıhhi, eğitsel, kültürel konulardadır.

BM Ticaret ve Kalkınma Konferansı (UNCTAD) : UNCTAD’ın belli başlı amaçları şöyle sıralanabilir:

• Farklı gelişme düzeylerindeki ülkeler arasındaki ticareti, karşılıklı yarar esasına uygun ama gelişmekte olan ülkelerin de kalkınmasına hizmet edecek biçimde desteklemek.
• Ekonomik kalkınma ve uluslararası ticarete ilişkin ilke ve politikaları, birbiriyle uyumlu olarak oluşturmak ve uygulamak.
• BM sistemi içindeki kuruluş ve organlarla, ayrıca BM sistemi dışındaki bölgesel ya da küresel kuruluşlarla, ekonomi ve ticaret politikalarının kalkınma politikaları ile uyumunu sağlayacak bir eşgüdüm merkezi olmak.

BM Kalkınma Programı (UNDP) :UNDP, UNCTAD’ın kuruluşundan bir yıl sonra 1965’te BM Genel Kurulu tarafından kurulmuştur. Programın amaçları:

1. Kalkınma alanında kaynakların etkin kullanımı,
2. Yatırımların teşviki,
3. Gelişmekte olan ülkelerde teknoloji düzeyinin arttırılması,
4. Gelişmekte olan ülkelere teknik danışmanlık ve yardım yapılması,
5. Ekonomik planlama biçiminde tespit edilmiştir.

BM’nin Küresel Ekonomide Genel ve Sektörel Amaçlı Uzmanlık Kuruluşları

• İkinci Kuşak “İkiz Örgütler”: IMF ve Dünya Bankası
• Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması (GATT) ve Dünya Ticaret Örgütü (WTO)
• BM Gıda ve Tarım Örgütü (FAO)
• Uluslararası Sivil Havacılık Örgütü (ICAO)
• Uluslararası Denizcilik Örgütü (IMO)
• Dünya Meteoroloji Örgütü (WMO)
• Dünya Sağlık Örgütü (WHO)
• BM Sınai Kalkınma Örgütü (UNIDO)
• BM Dünya Turizm Örgütü (UNWTO)

Birleşmiş Milletler Sisteminin Geleceği

BM’nin 1960 Kongo Krizi’nden beri “tarafsızlık” gerekçesi altında büyük trajedileri seyretmekle yetindiği ve bu trajedilerin sonucunda oluşan felaketlerin peşinden koşan çaresiz ve beceriksiz bir yapı durumuna düştüğü görülmektedir.

Doğu Timor ya da Güney Sudan’daki Hristiyan azınlığın korunmasında öncü rol almış olan BM, başka bir dinden grubun mağdur olduğu Kıbrıs, Filistin, Keşmir ya da Çeçen sorunlarında aynı aktif tutumu alamamıştır. İleriki dönemlerde de bu insani müdahale boyutunun genişleyebileceği ama yine büyük güçlerin tarafı olduğu sorunları görmezden gelen bir tutumla uygulanacağı düşünülebilir.

Küreselleşmenin getirdiği çevre, iletişim, terörizm, ekonomik bunalım gibi sorunlarda BM organ ve uzmanlık kuruluşlarının vazgeçilmez rollerini genişleterek sürdürecekleri de düşünülebilir. Bu çerçevede BM kurumlarının yetkilendirmelerinde ve faaliyetlerine küresel düzeyde destek sağlanmasında da çok ileri noktalara kısa sürede ulaşılabilecektir.

Sonuç olarak yetersizliklerine ve yaşadığı yozlaşma ve aşınmalara rağmen, BM’nin, yüzyıllardır aranan bir mekanizma olarak gelecekte de etkinliğinin arttığını görmek sürpriz olmayacaktır