Sosyal Güvenlik Hukuku Dersi 7. Ünite Özet

Prim, Prime Esas Kazanç ve Asgari İşçilik

Prim Alınması ve Prime Esas Kazançların Belirlenmesi

Prim; kanunun güvence verdiği sosyal risklerden birinin gerçekleşmesi durumunda, yapılacak yardımların ve sosyal güvenlik kurumlarının yönetim giderlerinin karşılanması amacıyla, sigortalı, işveren ve bazen de devletten sigortalının prime esas kazancının belirli bir yüzdesi olarak alınan paradır.

Sosyal sigorta yönteminde en önemli gelir kaynağı sigortalıların, işverenlerin ve bazı durumlarda da devletin ödediği primlerdir. Bunların doğru şekilde belirlenerek hesaplanması, tam ve zamanında ödenmesi sistemin bütünü açısından son derece önemlidir.

5510 sayılı Kanun’un 79. maddesinde, kısa ve uzun vadeli sigortalar ile genel sağlık sigortası için bu Kanun’da öngörülen her türlü ödemeler ile yönetim giderlerini karşılamak üzere Kurumun prim almak, ilgililer de prim ödemek zorunda olduğu belirtilmiştir.

5510 sayılı Kanun’un 80. maddesinde prime esas tutulacak kazançlar ayrıntılı bir şekilde düzenlenmiştir.

5510 sayılı Kanun’un 4. maddesinin 1. fıkrasının (a) bendi kapsamındaki sigortalıların prime esas kazançlarının hesabında;

• Hak edilen ücretlerin,
• Prim, ikramiye ve bu nitelikteki her çeşit istihkaktan o ay içinde yapılan ödemelerin ve işverenler tarafından sigortalılar için özel sağlık sigortalarına ve bireysel emeklilik sistemine ödenen tutarların,
• İdare veya yargı mercilerince verilen karar gereğince yukarıdaki belirtilen kazançlar niteliğinde olmak üzere sigortalılara o ay içinde yapılan ödemelerin brüt toplamı esas alınacaktır.

Ayni yardımlar ve ölüm, doğum ve evlenme yardımları, görev yollukları, seyyar görev tazminatı, kıdem tazminatı, iş sonu tazminatı veya kıdem tazminatı mahiyetindeki toplu ödeme, keşif ücreti, ihbar ve kasa tazminatları ile Kurumca tutarları yıllar itibarıyla belirlenecek yemek, çocuk ve aile zamları, işverenler tarafından sigortalılar için özel sağlık sigortalarına ve bireysel emeklilik sistemine ödenen ve aylık toplamı asgari ücretin % 30’unu geçmeyen özel sağlık sigortası primi ve bireysel emeklilik katkı payları tutarları; prime esas kazanca tabi tutulmaz.

Primlerin hesabına esas tutulacak günlük kazanç, sigortalının bir ay için prime esas tutulan kazancının otuzda biridir.

5510 sayılı Kanun’un 4. Maddesinin 1. Fıkrasının (b) Bendi Kapsamındaki Sigortalıların Prime Esas Kazancının Hesabı; Aylık prime esas kazanç, 82. maddeye göre belirlenen prime esas günlük kazanç alt sınırı ile üst sınırı arasında kalmak şartı ile kendileri tarafından beyan edilecek günlük kazancın otuz katıdır. Bu sigortalılar tarafından Kurumca belirlenen sürelerde aylık prime esas kazanç beyan edilir. Beyanda bulunmayan sigortalıların aylık prime esas kazancı, prime esas günlük kazanç alt sınırının otuz katı olarak belirlenir.

5510 sayılı Kanun’a göre ilk defa 4. maddesinin 1. fıkrasının (c) bendi kapsamında sigortalı olanların prime esas kazançlarının hesabında;

• Aylıklarını personel kanunlarına göre alan sigortalılar için (m.80/3/a),
  • İlgili kanunları uyarınca aylık gösterge ve ek göstergeler üzerinden ödenen aylık tutarları,
  • Memuriyet taban aylık ve kıdem aylık tutarları,
  • Makam, temsil ve görev tazminatları ve diğer bir kısım tazminatları ile ek ödemeleri
  • esas alınır. Vekâlet veya ikinci görev karşılığında ilgili mevzuatı uyarınca yapılacak ödemeler prime esas kazancın hesabında dikkate alınmaz.

Prim Oranları ve Devlet Katkısı

Her bir sigorta kolu için uygulanacak prim oranları, 5510 sayılı Kanun’un 81. maddesinde düzenlenmiştir. Buna göre alınacak sigorta prim oranları şu şekildedir:

• Malullük, yaşlılık ve ölüm sigortaları prim oranı, sigortalının prime esas kazancının % 20’sidir. Bunun % 9’u sigortalı hissesi, % 11’i işveren hissesidir (m.81/1/a).
• Bu Kanun’da belirtilen fiilî hizmet süresi zammı uygulanan işlerde 4. maddenin 1. fıkrasının;
• 5510 sayılı Kanun’un 81. maddesinin. 1. fıkrasının, (a) bendi kapsamında çalışan sigortalılar için uygulanacak malullük, yaşlılık ve ölüm sigortaları prim oranı, bu maddenin (a) bendinde belirtilen % 20 oranına; 40. maddeye göre 60 fiilî hizmet gün sayısı eklenecek işlerde 1 puan, 90 fiilî hizmet gün sayısı eklenecek işlerde 1,5 puan, 180 fiilî hizmet gün sayısı eklenecek işlerde 3 puan,
• (c) bendi kapsamında çalışan sigortalılar için ise uygulanacak malullük, yaşlılık ve ölüm sigortaları prim oranı, bu maddenin (a) bendinde belirtilen % 20 oranına; 40. maddeye göre 60 fiilî hizmet gün sayısı eklenecek işlerde 3,33 puan, 90 fiilî hizmet gün sayısı eklenecek işlerde 5 puan, 180 fiilî hizmet gün sayısı eklenecek işlerde 10 puan eklenmesi suretiyle belirlenir ve bu şekilde bulunan oran ile bu maddenin (a) bendinde belirtilen %20 oranı arasındaki farka ait primin tamamı işveren tarafından ödenir.
• Kısa vadeli sigorta kolları prim oranı, sigortalının prime esas kazancının %2’sidir. Bu primin tamamını işveren öder. Bu oranı %1,5 oranına düşürmeye ya da %2,5 oranına artırmaya Cumhurbaşkanı yetkilidir (m.81/1/c).
• 5. maddenin 1. fıkrasının (b) bendinde belirtilenler için prim oranı, prime esas kazançlarının % 6’sıdır. Bu prim oranının % 1’i kısa vadeli sigorta kolları, % 5’i genel sağlık sigortası primidir. Aynı maddenin 1. fıkrasının (e) bendinde belirtilen kursiyerler için prim oranı, prime esas kazançlarının % 5,5’idir. Bu prim oranının % 1’i kısa vadeli sigorta kolları, % 4,5’i genel sağlık sigortası primidir (m.81/1/d).
• Genel sağlık sigortası primi, kısa ve uzun vadeli sigorta kollarına tabi olanlar için 82. maddenin 1. fıkrasına göre hesaplanan prime esas kazancın %12,5’idir. Bu primin % 5’i sigortalı, %7,5’i ise işveren hissesidir.
• İsteğe bağlı sigortalılar ve muhtar sigortalılar hariç bu Kanunun 4. maddesinin 1. fıkrasının (b) bendi kapsamındaki sigortalıların malullük, yaşlılık ve ölüm sigortaları primlerinden, beş puanlık kısmına isabet eden tutar Hazinece karşılanır.

Prime Esas Günlük Kazancın Sınırları

5510 sayılı Kanuna göre, alınacak prim ve verilecek ödeneklerin hesabına esas tutulan günlük kazancın alt sınırı, sigortalıların yaşlarına uygun asgarî ücretin otuzda biri, üst sınırı ise 16 yaşından büyük sigortalıların günlük kazanç alt sınırının 7,5 katı, ancak sosyal güvenlik sözleşmesi olmayan ülkelerde iş üstlenen işverenlerce yurt dışındaki işyerlerinde çalıştırılmak üzere götürülen Türk işçileri için 3 katıdır.

Kazancı alt sınırın altında olan sigortalıların, bu kazanç ile alt sınır arasındaki farka ait sigorta primleri ile ücretsiz çalışan sigortalılara ait sigorta primlerinin tümünü işveren öder.

Asgari İşçilik Uygulanması ve Uzlaşma

Sosyal sigortalar uygulamalarında bazı işyerlerindeki gerçek iş hacmi, çalışılan süre ve yapılan üretim, çalıştırılanların sayısı gerçekte olduğundan çok daha az bildirilmektedir. Daha çok ihale mevzuatına göre yapılan inşaat işlerinde görülen bu duruma çözüm olarak Kurum, kendi olanaklarıyla ve kendi görevlileriyle gerçek durumu tespit etmeye çalışmakta; eksik bildirildiği anlaşılan işçilik tutarı üzerinden hesaplanan prim tutarı, gecikme zammı ile birlikte işverenden istenmektedir. Asgari işçilik uygulaması adı verilen bu konu 5510 sayılı Kanun’un 85. maddesinde ayrıntılı bir şekilde düzenlenmiştir.

5510 sayılı Kanun’un 85. maddesine göre işverenin işin emsaline, niteliğine, kapsam ve kapasitesine göre işin yürütümü açısından gerekli olan sigortalı sayısının, çalışma süresinin veya prime esas kazanç tutarının altında bildirimde bulunduğunun tespiti hâlinde işin yürütümü açısından gerekli olan asgari işçilik tutarı; yapılan işin niteliği, kullanılan teknoloji, işyerinin büyüklüğü, benzer işletmelerde çalıştırılan sigortalı sayısı, ilgili meslek veya kamu kuruluşlarının görüşü gibi unsurlar dikkate alınarak tespit edilir.

Kurumun denetim ve kontrolle görevlendirilmiş memurlarınca Kuruma asgarî işçilik tutarının bildirilmediği tespit edilen işyerleri hakkında ayrıca 102. maddenin 1. fıkrasının (d) bendi ile (e) bendinin (4) numaralı alt bendi uyarınca idari para cezası uygulanır.

Primlerin Ödenmesi

Prim Belgeleri ve İşyeri Kayıtları

İşverenler, bir ay içinde Kanunun 4. ve 5. maddelerine tabi çalıştırdığı sigortalıların, sosyal güvenlik destek primine tabi sigortalıların, 4857 sayılı İş Kanununun 7. maddesine göre iş görme edimini yerine getirmek üzere başka işverene geçici olarak devrettiği sigortalıların ve 5434 sayılı Kanuna göre iştirakçi olup Kanunun yürürlüğe girdiği tarihten sonra Kanunun 4. maddesinin birinci fıkrasının (c) bendi kapsamında sigortalı sayılanların çalıştırılan sigortalının durumuna uygun olan aylık prim ve hizmet belgesi, aylık fiilî hizmet süresi zammı prim belgesi ve yıllık fiilî hizmet süresi zammı prim belgesi ile yıllık itibari hizmet süresi prim belgesini, bu maddenin 3. ve 18. fıkrasında belirtilen süre içinde e-Sigorta kanalıyla Kuruma vermekle; sigortalı çalıştırmadığı takdirde, sigortalı çalıştırmaya son verilen tarihten itibaren on beş gün içinde durumu ilgili üniteye bildirmekle yükümlüdür.

İşveren, işyeri sahipleri; işyeri defter, kayıt ve belgelerini ilgili olduğu yılı takip eden yıl başından başlamak üzere on yıl süreyle, kamu idareleri otuz yıl süreyle, tasfiye ve iflâs idaresi memurları ise görevleri süresince saklamak ve Kurumun denetim ve kontrol ile görevlendirilen memurlarınca istenmesi hâlinde on beş gün içinde ibraz etmek zorundadır.

Sigortalıların otuz günden az çalıştığını gösteren bilgi ve belgelerin aylık prim ve hizmet belgesinin veya muhtasar ve prim hizmet beyannamesinin verilmesi gereken süre içinde verilmemesi veya verilen bilgi ve belgelerin geçerli sayılmaması halinde, otuz günden az bildirilen sürelere ait aylık prim ve hizmet belgesi veya muhtasar ve prim hizmet beyannamesi Kurumca re’sen düzenlenir ve muhteviyatı primler, bu Kanun hükümlerine göre tahsil olunur.

Aylık prim ve hizmet belgesi veya muhtasar ve prim hizmet beyannamesi işveren tarafından verilmeyen veya çalıştıkları Kurumca tespit edilemeyen sigortalılar, çalıştıklarını hizmetlerinin geçtiği yılın sonundan başlayarak beş yıl içerisinde iş mahkemesine başvurarak, alacakları ilâm ile ispatlayabilirlerse, bunların mahkeme kararında belirtilen aylık kazanç toplamları ile prim ödeme gün sayıları dikkate alınır.

Prim Ödeme Gün Sayısı

Sigortalının aynı ay içinde birden fazla işyerinde çalışması hâlinde o aydaki toplam prim ödeme gün sayısı 30 günü geçemez. Kanun’un 4. maddesinin 1. fıkrasının (c) bendi kapsamında bir göreve başlayanların o aya ait kıst aylıklarından sigorta primi alınır.

Kanun’un 4. maddesinin 1. fıkrasının (b) bendi kapsamında olan sigortalıların aylık prim ödeme gün sayısı, ay içinde işe başlama veya işten ayrılmaları hâli hariç olmak üzere her ay için otuz gün olarak hesaplanır.

Kısmi Süreli Çalışmalarda Prim Ödeme Gün Sayısı

İş sözleşmesi saat ücreti karşılığı yapılmış ise kısmi süreli çalışan sigortalıların ay içinde çalıştığı toplam sürenin, 4857 sayılı İş Kanunu’na göre günlük olağan çalışma süresi olan 7,5 saate bölünmesiyle sigortalı için bildirilmesi gereken prim ödeme gün sayısı hesaplanır. Bu şekilde yapılacak hesaplamalarda 7,5 saatin altındaki çalışmalar 1 güne tamamlanır.

20/4/1967 tarihli ve 854 sayılı Deniz İş Kanunu ve 13/6/1952 tarihli ve 5953 sayılı Basın Mesleğinde Çalışanlarla Çalıştıranlar Arasındaki Münasebetlerin Tanzimi Hakkında Kanun kapsamında çalışan sigortalıların ay içinde çalıştığı toplam sürenin sekiz saate bölünmesiyle ayda kaç gün sigortalı bildirileceği hesaplanır. Bu şekilde yapılacak hesaplamalarda 8 saatin altındaki çalışmalar 1 güne tamamlanır.

Prim Ödeme Yükümlüsü

5510 sayılı Kanunun uygulanmasında kısa ve uzun vadeli sigorta kolları ile genel sağlık sigortası ve isteğe bağlı sigorta bakımından;

• 4. maddenin 1. fıkrasının (a) ve (c) bentlerine ve 5. maddenin (a) bendine tabi olanlar için bunların işverenleri,
• 4. maddenin 1. fıkrasının (b) bendindeki muhtar sigortalılar hariç bu bent kapsamında sigortalı olanlar, isteğe bağlı sigortalı olanlar ve 60. maddenin 1. fıkrasının (d) ve (g) bentlerinde sayılan kişilerin kendileri,
• 5. maddenin (c) ve (g) bentlerine tabi olanlar için işverenleri veya kendileri,
• Uluslararası Öğrenciler Değerlendirme Kurulu kararı ile burslandırılan uluslararası öğrenciler için bursluluk statüleri devam ettiği süre boyunca Yurtdışı Türkler ve Akraba Topluluklar Başkanlığı veya Uluslararası Öğrenciler Değerlendirme Kurulu tarafından görevlendirilen kurum,
• Muhtarlardan 4. maddenin birinci fıkrasının (b) bendi kapsamında sigortalılığı olanların il özel idareleri veya yatırım izleme ve koordinasyon başkanlıkları

prim ödeme yükümlüsüdür.

Primlerin Ödenme Zamanı

5510 sayılı Kanun’un 4. maddenin 1. fıkrasının (a) bendinde belirtilen sigortalıları çalıştıran işveren, bir ay içinde çalıştırdığı sigortalıların primlerine esas tutulacak kazançlar toplamı üzerinden bu Kanun gereğince hesaplanacak sigortalı hissesi prim tutarlarını ücretlerinden keserek ve kendisine ait prim tutarlarını da bu tutara ekleyerek en geç Kurumca belirlenecek günün sonuna kadar Kuruma öder.

60. maddenin birinci fıkrasının (b), (c), (d) ve (g) bentleri ile aynı maddenin onikinci, onüçüncü ve ondördüncü fıkraları gereği genel sağlık sigortalısı sayılanlar için, her ay otuz tam gün genel sağlık sigortası primi ödenmesi zorunludur.

Prim borçları, katma değer vergisi iade alacağından mahsubu suretiyle de ödenebilir. Bu takdirde katma değer vergisi iade hakkı sahibi kendisinin, mal veya hizmet satın aldığı veya iştirak veya ortaklık ilişkisi içinde bulunduğu işverenlerin prim borçları için de mahsup talep edebilir.

Prim Borçlarına Halef Olma, Gecikme Cezası ve Gecikme Zammı, Yersiz Alınan Primlerin İade Edilmesi

Sigortalının çalıştırıldığı işyeri aktif veya pasifi ile birlikte devralınır veya intikal ederse ya da başka bir işyerine katılır veya birleşirse eski işverenin Kuruma olan prim ile gecikme cezası, gecikme zammı ve diğer ferilerinden oluşan borçlarından, aynı zamanda yeni işveren de müştereken ve müteselsilen sorumludur.

Kurumun prim ve diğer alacakları, süresi içinde ve tam olarak ödenmezse ödenmeyen kısmı sürenin bittiği tarihten itibaren ilk üç aylık sürede her bir ay için % 2 oranında gecikme cezası uygulanarak artırılır.

Yanlış veya yersiz alınmış olduğu tespit edilen primler, alındıkları tarihten on yıl geçmemiş ise hisseleri oranında işverenlere, sigortalılara, isteğe bağlı sigortalılara veya genel sağlık sigortalılarına veya hak sahiplerine kanuni faizi ile birlikte geri verilir.

Prim iadesi nedeniyle sigortalıların, isteğe bağlı sigortalıların, genel sağlık sigortalılarının aylık, gelir, ödenek ve sağlık hizmetlerinden yararlanma şartlarını yitirmeleri durumunda bu Kanun’a göre ödenen aylık, gelir ve ödenekler ile sağlanan sağlık hizmetleri durdurulur.

Prim ve İdari Para Cezası Borçlarının Hak Edişlerden Mahsubu, Ödenmesi ve İlişiksizlik Belgesinin Aranması

İşverenlerin hak edişleri, Kuruma idari para cezası, prim ve prime ilişkin borçlarının olmaması kaydıyla ödenir. Kesin teminatları ise ihale konusu işle ilgili olarak Kuruma borçlarının bulunmadığının tespit edilmesinden sonra iade edilir.

Hak edişlerin mahsubu ve ödenmesi ile teminatların prim ve idari para cezası borçlarına karşılık tutulmasına ilişkin işlemlerin usul ve esasları Cumhurbaşkanı çıkarılacak yönetmelikle tespit edilir.

Afet Durumunda Belgelerin Verilme Süresi ve Primlerin Ertelenmesi

5510 sayılı Kanun’un 91. maddesine göre işyerleri yangın, su baskını, yer kayması, deprem gibi afete uğrayan tabii afet nedeniyle tarımsal faaliyetinden dolayı zarar gören işverenler ile 4. maddenin 1. fıkrasının (b) bendi kapsamındaki sigortalılar; bu durumu belgelemeleri kaydıyla olayın meydana geldiği tarihten itibaren üç ay içinde talepte bulunmaları ve prim ödeme aczine düştüklerinin, yapılacak inceleme sonucu anlaşılması hâlinde afet tarihinden önce ödeme süresi dolmuş mevcut prim borçları ile afetin meydana geldiği tarihten itibaren tahakkuk edecek üç aylık prim borçları, olayın meydana geldiği tarihten itibaren bir yıla kadar Kurumca ertelenebilir.

Prim borcunun ertelendiği sürede zaman aşımı işlemez ve ertelenen kısmına gecikme cezası ve gecikme zammı uygulanmaz.