Temel İnsan Hakları Bilgisi 1 Dersi 8. Ünite Sorularla Öğrenelim

Özel teşebbüs hürriyeti, her gerçek veya özel hukuk tüzel kişisinin tercih ettiği alanda, iktisadi-ticari faaliyette bulunmak üzere kurulabilmesini, dilediği mesleki faaliyete girebilmesini ve faaliyeti ile mesleğini devletin veya üçüncü kişilerin müdahalesi olmaksızın dilediği biçimde yürütebilmesini ifade etmektedir.

Çalışma hakkı ve ödevi ile çalışma hürriyeti arasındaki fark nedir?

Çalışma hakkı ve ödevi ile çalışma hürriyeti birbirinden farklı iki haktır. Çalışma hürriyeti, herkesin dilediği alanda çalışma serbestliğini, zorla çalıştırılmamasını ifade etmektedir. Buna karşılık çalışma hakkı, çalışma hakkının kullanılması için elverişli şartlar yaratılmasıyla ilgilidir.

Çalışma hakkının güvence altına alınması için gerekli olan tedbirler nelerdir?

Çalışma hakkının tam olarak gerçekleştirilmesi için devletin çalışma hayatının her aşamasında, ırk, renk, cinsiyet, dil, din, siyasi veya diğer görüş, ulusal veya sosyal köken, mülk, doğum veya diğer statü temeline dayalı herhangi bir ayrımcılığın gözetilmemesini güvence altına almakla yükümlüdür. Ayrımcılık yasağı, kesin ve mutlaktır. Bu nedenle devletçe, söz konusu yasağın uygulanması için uygun gerekli yasal ve özellikle bölgesel dengesizlik, cinsiyete dayalı farklılık veya yaş nedeniyle avantalı durumda bulunmayan bireylere yardım edilmesi için özel tedbirlerin alınması gerekir.

Çalışma hakkının kapsamına neler girmektedir?

Çalışma hakkının kapsamına, iş güvenliği hakkı, işyerinin çalışma ve sağlık koşullarına uygun olmasını isteme hakkı, çalışma sürelerinin uygun ölçülerde tutulmasını isteme hakkı, çalışan çocuk, kadın ya da gençlerin özel olarak korunmasıyla ilgili haklar, adil ücret hakkı, ücretli tatil hakkı, dinlenme hakkı, boş zaman bulabilme hakkı, yaşına, gücüne ve cinsiyetine uygun işlerde çalıştırılmayı isteme hakkı, sosyal güvenlik hakkı, eşit işe eşit ücret hakkı, sendika hakkı, sendikalara serbestçe girebilme ve sendikalardan serbestçe çıkabilme hakkı, toplu iş sözleşmesi hakkı işyerinin yönetimine girme hakkı gibi bir dizi hak girmektedir.

Sağlık hakkı, sadece sağlıklı olma hakkı şeklinde anlaşılamaz. Sağlık hakkı; cinsel ve üreme hürriyeti de dahil, sağlığını ve vücudunu kontrol ettirme, işkenceden uzak olma, rızası dışında tıbbi tedavi ve deneylere tabi olmama hakkı gibi müdahaleden uzak olma hakkı gibi kimi hak ve hürriyetleri içerir. Bu haklar aynı zamanda halkın en yüksek düzeyde sağlığa erişebilmede fırsat eşitliğini sunan sağlık sistemine sahip olma hakkını da içerir. “Sağlık hakkı” deyimi, sadece hastalanınca tedavi hizmeti alma hakkını değil; daha geniş bir kapsamla, devlet tarafından herkese ücretsiz sağlık hizmeti sunulması anlamına gelir. Günümüzde sağlık hizmeti anlayışı ise halk sağlığı yaklaşımıyla, herkese eşit, ulaşılabilir, elde edilebilir ve sağlığı koruyucu, geliştirici, iyileştirici ve esenlendirici (rehabilitasyon) öğeleri olan bir hizmeti tanımlamaktadır.

İnsan, sağlıklı ve temiz bir çevreden yararlanabildiği ölçüde varlığını ve gelişmesini sürdürebilir. Bu nedenle ilk başlarda çevre, sağlık hakkının bir uzantısı olarak ortaya çakmıştır. Dünya Sağlık Teşkilatının 1946 yılındaki temel düzenlemesinde sağlıklı olmanın herkes için temel bir hak olduğu belirtilmiştir.

Çevre hakkı, “Sağlık hizmetleri ve çevrenin korunması” başlığını taşıyan AY m. 56’da düzenlemiştir. “Herkes, sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkına sahiptir. Çevreyi geliştirmek, çevre sağlığını korumak ve çevre kirlenmesini önlemek devletin ve vatandaşların ödevidir.” AY m. 56, hem çevre hakkını bir insan hakkı olarak düzenleyen bir norm, hem de normatif bir hüküm niteliğindedir. Hakkın sahibi “herkes”tir. Hakkın yükümlüleri ‘devlet’ ve “vatandaşlar” şeklinde ifade edilen bireylerdir. Hakkın konusu, “sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşamak”tır. Hakkın karşısındaki ödev ise, “çevreyi geliştirmek, çevre sağlığını korumak ve çevre kirlenmesini önlemektir. Bu nedenle, çevre hakkının tüm unsurları bu hakkın düzenleyen Anayasanın 56’ncı maddesinde vardır.

Sosyal güvenlik hakkı, toplumsal yaşamdan kaynaklanan riskler karşısında bireyi korumayı hedefler. Bu hakkın temel amacı bireylerin ihtiyaçlarının karşılanması ve ülkedeki muhtaçlık ve yoksulluğun giderilmesidir. Bu hak sadece çalışanlara ait olmayıp ülke içinde yaşayan herkes bu hakkın öznesidir. Sosyal güvenlik hakkı, sosyal güvenlik sisteminin kurulmasını ve devamlılığını gerektirir. ASŞ’ye göre, bir ülkede sosyal güvenlik sisteminin varlığı için söz konusu sistemin; belirli temel riskleri karşılaması; önemli branşlarda etkili faydalar sağlaması ve toplam nüfusun çok büyük bir yüzdesini kapsamına alması gerekir.

Sosyal güvenlik hakkı, devletin asgari yaşam (geçim) şartlarını garanti etme görevini içerir. Bu nedenle devletin, gerçekleşmesi kuvvetle muhtemel tehlike içinde olan evsizlere kalacak yer temin etmesi gerekir. Sosyal güvenlik hakkı yaşa bağlı değildir; sosyal güvenlik ihtiyacı içinde olan tüm vatandaşlar bu haktan yararlandırılmalıdır.

Sosyal yardımlar, yerel ölçüler içinde minimum düzeyde dahi kendisini ve bakmakla yükümlü olduğu kişileri geçindirme olanağından yoksun kalmış bireylere, muhtaçlık tespitine ve kontrolüne dayalı olarak yapılan ve onları kendi kendilerine yeterli hâle getirmek amacını taşıyan ayni-nakdi nitelikteki geçici veya sürekli, sistemli ve düzenli karşılıksız yardımlardır.

Kolektif sosyal haklarla kastedilen sendikal hak ve özgürlükler, toplu pazarlık ve toplu sözleşme hakkı ve yönetime katılma hakkıdır. Bunlar çalışanların hayat düzeylerinin iyileştirilmesi, adil ücretin ve toplumsal güvenliğin sağlanması için verdikleri mücadelenin en etkili araçlarıdır. Bu hak ve özgürlükler ayrıca, kamuoyu ve iktidarı etkileyen yönleriyle siyasi bir fonksiyonu da ifa ederler.

Sendika hakkı, çalışanların bireysel ve ortak çıkarlarını korumak amacıyla biraraya gelerek örgütlenebilme serbestisini gerektiren ve bu niteliği ile örgütlenme hürriyetinin bir parçası olan bir haktır. Sendika hakkı bireylerin serbest biçimde sendika kurabilme, her türlü baskıdan uzak, dilediği sendikaya üye olabilme ve istediği zaman da üyelikten ayrılabilme hak ve yetkisini kapsamaktadır. Sendika hakkı ayrıca, üyelerinin sosyal ve kültürel ortak menfaatlerini korumak ve geliştirmek amacıyla kurulan sendikalar ve bunların üst kuruluşlarının serbestçe sendikal faaliyette bulunabilmelerini, bu çerçevede iş uyuşmazlığı çıkarmak, toplu görüşme ve toplu sözleşme yapmak, grev ve lokavt kararı vermek ve uygulamak gibi hak ve yetkileri kullanabilmeyi gerektirmektedir.

Toplu sözleşme hakkı, çalışanlara üyesi bulundukları sendikalar aracılığıyla işverenle karşılıklı olarak ekonomik ve sosyal durumlarını ve çalışma şartlarını düzenlemek amacıyla görüşme anlaşma yapabilme yetkisi tanıyan sendikal bir haktır. Anayasaya göre, işçiler ve işverenler, karşılıklı olarak ekonomik ve sosyal durumlarını ve çalışma şartlarını düzenlemek amacıyla toplu iş sözleşmesi yapma hakkına sahiptirler. Ancak işçiler ve işverenler bu hakkını, karşılıklı olarak ekonomik ve sosyal durumlarını ve çalışma şartlarını düzenlemek amacıyla kullanabilirler.

Kültürel haklar, kültür dünyası ve sorunları ile ilgili tüm insan haklarından oluşmaktadır. Kültür kavramının derinliği, kültürel hakların da genişliği sonucunu doğurmaktadır. Başlangıçta klasik haklar içinde yer alan düşünce hürriyeti ve onun uzantıları olan konuşma, yayma, açıklama özgürlükleri bile bugün kültürel haklar kapsamında ele alınmaktadır. Ancak ikinci kuşak haklardan kültürel haklar, düşüncenin çeşitli yollarla açıklanması, bilim ve sanatı öğrenme hakkı, eğitim hakkı gibi daha çok sosyal haklarla beraber ele alınan kültür haklarıdır. Kültürel haklar, insan ve toplumun arasındaki ilişkinin sağlanabilmesi ve toplumdaki insan potansiyelinin geliştirilebilmesi için gereklidir. Bu hakların hepsi birbirine bağlıdır ve diğer ekonomik ve sosyal haklarla olduğu gibi, belli kişi hakları ve siyasal haklarla da ilgilidir.

Eğitim hem bir insan hakkıdır hem de diğer insan haklarının gerçekleştirilmesinin vazgeçilmez aracıdır. Herkes eğitim hakkına sahiptir. ESKHS m. 13 ve İHAS Ek Protokol m.13, eğitim hakkının normatif içeriğini belirlemektedirler. Buna göre insan kişiliğinin ve onurunun tam olarak gelişmesine ve insan haklarına ve temel hürriyetlere saygıyı güçlendirmesine yönelik olarak ve herkesin hürriyetçi topluma etkili bir biçiminde katılmasını sağlayacak, bütün uluslar ile bütün ırksal, etnik ve dinsel gruplar arasında anlayış, hoşgörü ve dostluğu geliştirecek ve BM’nin barışın korunması için yaptığı faaliyetlerini ilerletecek bir eğitim verilmesi gerekir. Ayrıca, anne-babanın çocuklarının gideceği okulları  ve kendi inanç ve kanaatlerine göre, çocuklarına vereceği dini ve ahlaki eğitimi seçme  hakkı da eğitim hakkının kapsamındadır. Devletin bu haklara saygı göstermesi mutlak ve kesindir. Eğitimle ilgili her türlü ayrımcılık ise yasaktır.

Eğitim ve öğretim hakkı aşağıdakileri kapsamaktadır;

1. İlköğretimin zorunlu olması ve herkese serbest (ücretsiz) sağlanması.
2. Herkes ortaöğretim alma hakkına sahiptir.
3. Herkesin, her türlü uygun vasıtalarla, yeteneğine ve kapasitesine göre eşit olarak yüksek öğretimden yararlanma hakkı vardır.
4. Anne-babalar ve uygulanması mümkünse vasiler de çocuklarını devlet tarafından kurulan okulların dışında var olan ama devlet tarafından konulmuş veya onaylanmış standartların asgari şartlarına sahip bulunan okullara gönderme hakları vardır.
5. Anne-babalar ve uygulanması mümkünse vasiler, kendi inançlarına uygun bir biçimde çocuklarına verecekleri dini ve ahlaki eğitim seçme hakları vardır.
6. Eğitim hakkı, bireylerin herhangi bir yetki (izin) almaksızın kendi düşüncelerine göre, içerik ve şekil olarak eğitimin örgütlenmesini sağlama ve belirli eğitim hedeflerini gerçekleştirmek üzere istihdam edilecek personeli seçme hakkını içerir.
7. Eğitim hakkı, öğretim üyelerinin ve öğrencilerin akademik hürriyetini de içerir. Akademik toplumun üyeleri araştırma, öğretme, çalışma, tartışma, belge, üretim, oluşturma veya yazma yoluyla, bireysel veya toplu olarak, bilgi ve düşüncelerini serbestçe takip etme, geliştirme ve aktarma (açıklama) hakkına sahiptir.

Siyasi haklar, siyasi iktidarın ve kamusal idarenin kuruluş ve işleyişine vatandaşların katılma haklarını ifade eder. Genel olarak siyasi haklar (katılma hakları); kararların alınmasına, kararların alınmasında etkili olmaya ve alınan kararların uygulanmasına katılma haklarıdır. Anayasamızda düzenlenen siyasi haklar şunlardır: vatandaşlık hakkı, seçme ve seçilme hakkı, siyasi parti kurma, partiye girme ve partiden çıkma hakkı, kamu hizmetlerine girme hakkı, vatana hizmet etme hakkı ve dilekçe hakkı.

Vatandaşlık konusunda uluslararası hukukta gerçekleşmesi istenilen üç ilke nedir?

Vatandaşlık konusunda uluslararası hukukta gerçekleşmesi istenilen üç ilke vardır. Bunlar; herkesin bir vatandaşlığının olması, her kişinin yalnız bir vatandaşlığının olması ve kişinin vatandaşlığını seçmede ve değiştirmede serbest olmasıdır.

Ülkemiz tarafından da onaylandığı için hukuken bağlayıcılık da kazanan KSHS m. 25’e göre, her vatandaş, bu Sözleşmenin ikinci maddesindeki ayrımlara ve makul olmayan sınırlamalara tabi tutulmaksızın; doğrudan veya seçilmiş temsilciler aracılığıyla kamu hizmetlerine katılma, seçmenlerin iradelerini serbestçe ifade etmeleri güvence altına alan, gizli olarak oy verildiği, genel ve eşit oya dayanan ve belirli aralıklarla yapılan dürüst seçimlerde oy kullanma ve seçilme, ve genel eşitlik ilkesine uygun olarak ülkesinde kamu hizmetlerine girme haklarına sahiptir. Ancak, Anayasamız seçme, seçilme ve bağımsız olarak veya bir siyasi parti içinde siyasi faaliyette bulunma ve halk oylamasına katılma hakkını sadece Türk vatandaşlarına tanımıştır (m. 67/1). Halbuki bazı Batı ülkelerinde özellikle yerel seçimlerde yabancılara da seçme ve seçilme hakkı tanınmaya başlanmıştır.