Anayasa 1 Dersi 8. Ünite Sorularla Öğrenelim

Konsey yönetimi 27.10.1980’de kabul ettiği 2324 sayılı Kanunla geçici bir anayasa düzeni kurdu. Böylece 12 Eylül 1980’den itibaren MGK’nin fiilen kullandığı yetkiler hukuki bir dayanak kazandı. Geçici Anayasa Düzeni Hakkında Kanunun 1. maddesi 1961 Anayasası ile bu Anayasada yapılan değişikliklerin, yeni bir anayasa hazırlanıp yürürlüğe girinceye kadar yürürlükte kalacağını hükme bağlamaktaydı.

Konsey yönetiminin 27.10.1980’de kabul ettiği 2324 sayılı Kanunla askıya aldığı anayasal hükümler nelerdir? 

1961 Anayasası’nın pek çok hükmünün askıya alındığını gösteren düzenlemelere yer veriyordu. Nitekim Kanunun 2. maddesi, 1961 Anayasası’nın cumhurbaşkanına tanıdığı yetkilerin, MGK Başkanı ve Devlet Başkanı Orgeneral Kenan Evren tarafından; bu Anayasanın TBMM’ne tanıdığı yetkilerin ise MGK tarafından kullanılacağını düzenlemiştir. Kanunun 6. maddesi ise MGK’nin sadece alelade bir yasama yetkisine değil; aynı zamanda, anayasayı değiştirme yetkisine de sahip olduğunu gösteren şu hükmü içermektedir: “Millî Güvenlik Konseyinin Bildiri ve Kararlarında yer alan ve alacak olan hükümlerle Konseyce kabul edilerek yayımlanan ve yayımlanacak olan kanunların 9 Temmuz 1961 tarihli ve 334 sayılı Anayasa hükümlerine uymayanları Anayasa değişikliği olarak ve yürürlükteki kanunlara uymayanları da kanun değişikliği olarak yayımlandıkları tarihte ve metinlerinde gösterilen tarihlerde yürürlüğe girer.”

Konsey yönetiminin 27.10.1980’de kabul ettiği 2324 sayılı Kanunla yargıya ilişkin askıya aldığı hususlar nelerdi? 

Kanun, aynı zamanda anayasa yargısı ve idarî yargıyı askıya alan hükümlere de yer vermiştir. Anayasa yargısını askıya alan 3. madde şöyledir: “Millî Güvenlik Konseyince kabul edilerek yayımlanan bildiri ve karar hükümleri ile yayımlanan ve yayımlanacak olan kanunların Anayasaya aykırılığı iddiası ileri sürülemez”. İdari yargıyı askıya alan 4. madde ise şöyledir: “Millî Güvenlik Konseyinin bildiri ve kararlarında yer alan ve yer alacak olan hükümlerle 12 Eylül 1980 tarihinden sonra çıkarılan ve çıkarılacak olan Bakanlar Kurulu kararnamelerinin ve üçlü kararnamelerin yürütülmesinin durdurulması ve iptali istemi ileri sürülemez”.

12 Eylül 1980’de kurulan MGK, köklü bir siyasî ve hukukî yeniden yapılanma programını uygulayacağını çeşitli vesilelerle kamuoyuna açıklamıştır. Nitekim Konsey, iktidar yetkilerini kullandığı üç yıl boyunca kabul ettiği çok sayıda kanun ve kararnameyle hedefine ulaşmıştır. Şüphesiz bu hedefe ulaşmayı sağlayacak en etkili araç, yeni bir anayasanın yapımını gerçekleştirmek olmuştur. Bu maksatla Konsey, 29.06.1981’de kabul ettiği 2485 sayılı Kurucu Meclis Hakkında Kanunla, yeni anayasayı yapacak olan organın teşkilini sağlamıştır.

Konsey, 29.06.1981’de kabul ettiği 2485 sayılı Kurucu Meclis Hakkında Kanunla, yeni anayasayı yapacak olan organın teşkilini sağlamıştır. 2485 sayılı Kanuna göre, anayasayı yapacak olan kurucu meclis, MGK ile üyeleri Konsey tarafından atanan Danışma Meclisi olmak üzere iki meclisten oluşmaktadır. Kanunun 3. maddesi, Danışma Meclisi’nin 160 üyeden oluşacağını, bu üyelerin tümünün MGK tarafından atanacağını hükme bağlamaktadır. Aynı maddeye göre, Konsey, Danışma Meclisi’nin 40 üyesini doğrudan doğruya, 120 üyesini ise dolaylı olarak atayacaktır

Kanunun 4. maddesi, Danışma Meclisi’ne üye seçilmenin koşullarını düzenlemektedir. Bu maddeye göre, 30 yaşı tamamlamak, yüksek öğretim derecesine sahip olmak ve 11 Eylül 1980’de mevcut bulunan siyasî partilerden herhangi birine kayıtlı olmamak, üyeliğin gerektirdiği şartlar arasındadır.

Kanunun 2. maddesi, Kurucu Meclis’e, yeni anayasayı yapmak yanında, ilk genel seçimleri takiben TBMM Başkanlık Divanı kuruluncaya kadar kanun koymak, değiştirmek ve kaldırmak şeklinde genel bir yasama yetkisi de tanımıştır. Madde aynı zamanda, Kurucu Meclisi, Yeni Anayasanın Halkoyuna Sunulması Hakkında Kanun ile Siyasî Partiler ve Seçim Kanununu yapmakla da yetkilendirmiştir.

Anayasanın Kazüistik Olması

1982 Anayasası, ayrıntılı düzenlemelere yer veren, kazüistik bir anayasadır. Kazüistik anayasa, çerçeve anayasa kavramının zıttını oluşturmaktadır. Çerçeve anayasa, çok genel ve soyut düzenlemelere yer veren, bu düzenlemelere ilişkin ayrıntıları kanun koyucunun iradesine sunan ve hukuk sisteminin değişenşartlara uygun olarak yorumlanmasında yargı organlarına içtihat oluşturma yetkisi tanıyan bir modeli ifade etmektedir. Bu nedenle Amerika Birleşik Devletleri’nde olduğu gibi, çerçeve bir anayasaya dayanan sistemlerde, içtihat hukuku önemli bir role sahiptir.

Katı anayasa, anayasa hükümlerinin, âdi kanunların kabulünde izlenen yönteme kıyasla daha zor değiştirilebildiği bir anayasa modelidir. 1924 ve 1961 Anayasası, katı anayasalar oldukları hâlde, 1982 Anayasası, anayasa hükümlerinin değiştirilmesini seleflerine kıyasla zorlaştırması nedeniyle daha katıdır.

Geçiş sürecini düzenleyen en önemli hükümlerden biri, Anayasa’nın geçici 1. maddesinde yer almaktadır. Bu maddeye göre: “Anayasanın, halkoylaması sonucu, Türkiye Cumhuriyeti Anayasası olarak kabul edildiğinin usulünce ilânı ile birlikte, halkoylaması tarihindeki Millî Güvenlik Konseyi Başkanı ve Devlet Başkanı, Cumhurbaşkanı sıfatını kazanarak, yedi yıllık bir dönem için, Anayasa ile Cumhurbaşkanına tanınan görevleri yerine getirir ve yetkileri kullanır.”

1982 Anayasası, çoğunlukçu demokrasi anlayışına geri dönmemekle birlikte, 1961 Anayasası’nın çoğulculuk felsefesine de sahip değildir. Gerçekten 1982 Anayasası’nın çeşitli hükümleri incelendiğinde, bu anayasanın çoğulcu demokrasinin gereği olan kurumları şeklen muhafaza ettiği; ancak, yönetilenlerin karar alma sürecine iştirak etmelerini sağlayacak vasıtaları zayıflattığı görülmektedir. Bu yönüyle 1982 Anayasası, halkın siyasetten yabancılaşmasını teşvik eden bir tutum sergilemektedir. Anayasanın siyasî partiler, dernekler, sendikalar ve meslek kuruluşları arasında dayanışma ve işbirliğini yasaklayan düzenlemeleri bu niteliktedir. Ne var ki Anayasa’nın 33, 34, 51, 52, 53, 68, 69, 135. maddelerinde yer alan bu yasaklar, 1995 anayasa değişikliği ile tasfiye edilmiştir. Öte yandan 1982 Anayasası, 1961 Anayasası’yla dört yıl olarak öngörülen TBMM’nin görev süresini beş yıla çıkarmış; her yasama döneminde sadece bir kez ara seçim yapılabileceği kuralına yer vermiştir. Bu hüküm de depolitizasyonu amaçlar niteliktedir. Ancak 2007’de yapılan değişiklikle, TBMM’nin görev süresi, 1961 Anayasası’nda olduğu gibi dört yıla indirilmiştir. 2017 Anayasa değişikliği ise TBMM’nin görev süresini yeniden beş yıl olarak düzenlemiştir.

1982 Anayasası’nın yarattığı en güçlü vesayet makamı Cumhurbaşkanlığı’dır. Bu anayasanın Cumhurbaşkanı’nın yetkilerini düzenleyen 104. maddesinin ilk fıkrasında yer alan ifadeler, anayasa koyucunun, Cumhurbaşkanlığı’nı parlamenter demokrasinin gerektirdiğinin ötesinde devletin en güçlü aktörü hâline getirdiğini göstermektedir. Bu hükme göre: “Cumhurbaşkanı Devletin başıdır. Bu sıfatla Türkiye Cumhuriyetini ve Türk Milletinin birliğini temsil eder; Anayasanın uygulanmasını, Devlet organlarının düzenli ve uyumlu çalışmasını gözetir.” Öte yandan 104. madde, Cumhurbaşkanı’na yasama, yürütme ve yargı organları üzerinde parlamentarizmin doğasıyla bağdaşmayacak aşırı yetkiler tanımıştır. Bundan başka Anayasa, 108. maddesiyle Cumhurbaşkanı’na bağlı olarak çalışan DDK’yi düzenlemek suretiyle, bu makamın konumunu daha da güçlendirmiştir. Nihayet Anayasa, Cumhurbaşkanı’na tanıdığı Yüksek Öğretim Kurulu’na üye seçme yetkisi dolayısıyla, bu makamı üniversiteleri de denetleyen bir güce kavuşturmuştur. Bu hüküm, aynı zamanda üniversitelerin özerkliğini de büyük ölçüde ortadan kaldırmıştır.

Cumhuriyetçilik

Bu ilke, medeni rüşd yaşına sahip her vatandaşın, hiçbir ayırım gözetilmeksizin, oy verme hakkına sahip olması gerektiğini ifade etmektedir. Genel oy ilkesi, demokratik bir seçim sisteminin temel koşullarından biridir. Ne var ki bu ilke, ancak demokratik uygarlığın belirli bir aşamasında, yakın sayılabilecek tarihlerde ortaya çıkmış ve yaygınlaşmıştır. Gerçekten seçim esasının benimsendiği ilk dönemlerde, oy verme hakkı ancak, belirli bir servete veya eğitime sahip olan erkek vatandaşlara tanınmaktaydı. Bu uygulama zamanla terk edildi. Kadınların oy verme hakkına sahip kılınmaları ise, Batı demokrasilerinde dahi ancak, 20. yüzyılda gerçekleşti. Kadınların oy verme hakkı, İngiltere’de 1928, Türkiye’de 1934, Fransa’da 1944, İtalya’da 1946, Belçika’da 1948, İsviçre’de 1971’de kabul edilmiştir.

Bu ilke, herkesin tek bir oy hakkına sahip olması gerektiği anlamına gelmektedir. Nitekim eşit oy ilkesi literatürde, ‘tek kişi tek oy’ anlamına gelen ‘one man one vote’ tümcesiyle ifade edilmektedir. Tıpkı genel oy ilkesi gibi, eşit oy ilkesi de demokratikleşme sürecinin belirli bir evresinde ortaya çıkmıştır. Bu ilkenin kabulünden önce, servet ve eğitim düzeyi gibi faktörler, bireylerin kaç oya sahip olacakları konusunda etkili olmuştur. Bugün herkesin tek bir oya sahip olması kuralı, istisnasız olarak uygulanmaktadır.

Seçimlerin tek dereceli olması, seçmenlerin doğrudan doğruya temsilcilerini belirleyebilmelerini ifade etmektedir. Buna karşılık seçimlerin iki dereceli olması, seçmenlerin ancak seçici bir kurulu belirleme yetkisine sahip olduğu, karar organlarında yer alacak asıl temsilcilerin ise bu kurul tarafından belirlendiği bir modeldir. Türkiye’de 1946’ya kadar iki dereceli seçim usûlü uygulanmıştır. 1946’dan bu yana ise tek dereceli seçim esası uygulanmaktadır.