Sermaye Piyasası Hukuku Dersi 1. Ünite Sorularla Öğrenelim

Piyasa nedir?

En geniş anlamıyla ekonomik değer taşıyan varlıkların arz ve talebinin karşılandığı yere
piyasa denir.

Para piyasalarında aracılar hakkında bilgi veriniz.

Para piyasalarının taraf unsurunu oluşturan fon arz ve talep edenlerin yanı sıra işlemleri kolaylaştırmak amacıyla bu piyasalarda aracılar da faaliyette bulunmaktadır. Bu aracılardan en önemlisi bankalardır. Hatta para piyasasının örgütlenmiş hâlinin bankalar
olduğu yönünde dahi tanımlamalar yapılmaktadır. Ancak örgütlenmiş olsa da bankalar piyasanın bizatihi kendisi değil, sadece aracısıdır.

Sermaye piyasası türleri nelerdir?

Sermaye piyasaları, ilgili aracın piyasaya ilk kez girişi esas alınmak suretiyle ikili bir sınıflandırmaya tabi tutulmaktadır: Birinci el piyasası ve ikinci el piyasası. Birinci el piyasası, yeni (ilk kez) çıkarılan sermaye piyasası araçlarının işlem gördüğü piyasayı ifade etmektedir. Bu piyasada fon talep edenler tarafından ihraç edilen pay, tahvil gibi sermaye piyasası araçları tasarruflarını sermaye piyasasında değerlendirmek isteyenlerle ilk kez buluşmaktadır. Bunun sonucu olarak birinci el piyasası işlemleri sonrasında, tasarruf sahibinde bulunan sermaye, fon talep eden ihraççıya geçmektedir. Birinci el piyasasında, sermaye piyasası araçları, halka arz edilerek ya da halka arz edilmeksizin satılmaktadır. Halka arz, en genel anlamıyla satış çağrısının belirsiz sayıda kimselerden oluşan halk kitlesine yapılmış olmasını ifade eder. Ancak birinci el piyasası işleminde belirleyici olan, satışın halka arz yoluyla yapılıp yapılmaması değil, sermaye piyasası araçlarının piyasada ilk kez işlem görmesidir. Halka arz yoluyla satış gerçekleştiriliyorsa sermaye piyasası araçlarının satışı suretiyle fon talep eden ihraççının, mevzuatta öngörülen yükümlülükleri yerine getirmesi zorunluluğu bulunmaktadır (SerPK m. 4 vd.). Birinci el piyasası işlemlerine konu olan sermaye piyasası araçlarının satışında aracı kurumlardan yararlanılması mümkündür (SerPK m. 10/I). Satımda aracı kurumdan yararlanılmış olması, yapılan işlemin birinci el piyasası işlemi olma özelliğini bertaraf etmemektedir. İkinci el piyasası, birinci el piyasasında satışı yapılmış olan sermaye piyasası araçlarının işlem gördüğü piyasadır. Bu piyasada, birinci el piyasada ihraççının çıkarmış olduğu sermaye piyasası araçlarını satın almış olan tasarruf sahipleri, bu araçları başkaca kişi veya kurumlara satmaktadır. Dolayısıyla ikinci el piyasalarda gerçekleşen işlemler nedeniyle, ihraççının hesabına sermaye girişi söz konusu olmamaktadır. İkinci el piyasaların, fon ihtiyacı bulunanlara sermaye aktarımı fonksiyonu bulunmamakla birlikte, bu piyasaya tasarruf sahiplerinin güveni, piyasa istikrarı bakımından önem taşır. Söz konusu güvenin tesisi bakımından ikincil piyasa işlemleri açısından çeşitli taraflara yönelik bazı mükellefiyetlere mevzuatta yer verilmiştir. Kanunda ya da diğer mevzuatta yatırımcıları korumaya yönelik düzenlemelerin pek çoğu ikinci el piyasa işlemleri ile ilgilidir. Bu piyasaların ismi zikredilmek suretiyle özel bir düzenlemeye borçlanma araçları tebliğinde yer verilmiştir. Anılan tebliğ uyarınca borsada işlem gören borçlanma aracı niteliğindeki sermaye piyasası araçlarının borsada ve borsa dışında alım satımı, borsa düzenlemeleri çerçevesinde mümkündür ve yetkili kuruluşlar tarafından borsa dışında işlem gören borçlanma araçlarının işlem fiyatlarının günlük olarak kamuya açıklanması
zorunluluğuna tebliğde yer verilmek suretiyle, ikinci el piyasası işlemleri bakımından yatırımcıyı korumaya yönelik bir düzenleme yapılmıştır (bkz. Teb. II-31.1 m. 11).

Sermaye piyasalarının temel unsurları nelerdir?

Çok genel bir ifadeyle bir pazar türü olarak nitelendirilebilecek sermaye piyasası, işleyişi gereği dört temel unsur üzerine inşa edilmiştir. Bu unsurlar; piyasadan fon talep edenler, fon arz edenler, sermaye piyasası araçları ve aracılardan oluşur.

Fon talep eden ne demektir? Bunlar kimler olabilir?

Sermaye piyasasında fon talep edenlerden maksat, gereksinim duydukları sermaye ihtiyacını bu piyasadan karşılamak isteyenlerdir. Mesela yeni yatırımlar yapmak isteyen fakat bunun için yeterli sermayesi olmayan bir anonim şirket, yatırımlarını finanse etmek için sermaye piyasasından fon talep edebilir.

Fon arz edenler ne demektir?

Sermaye piyasasının bir diğer unsuru, piyasaya fon arz edenlerdir. Fon arz edenler, tasarruflarını sermaye piyasasına aktaran kişi ve kuruluşları ifade etmektedir. Sermaye piyasasından fon talep etme konusunda getirilen sınırlamalar fon arzı bakımından söz konusu değildir. Ancak kural bu olmakla birlikte özel kanunlarla öngörülen birtakım sınırlamalar da vardır. Bu istisnai hâller bir tarafa bırakılacak olursa tasarrufu bulunan her kişi ya da kurumun bu tasarrufunu sermaye piyasasında değerlendirme serbestîsi bulunmaktadır. Piyasaya fon aktarımından bulunan bu kişiler, bireysel yatırımcılar olabileceği gibi kurumsal yatırımcıların da fon aktarımı sağlaması mümkündür.

Sermaye piyasası araçları nelerdir?

Sermaye piyasasında fon arz ve talebi doğrudan değil birtakım araçlar kullanmak suretiyle mümkün olmaktadır. Yani fon ihtiyacı bulunanlar, tasarruf sahiplerinin birikimlerini doğrudan kendilerine aktaramamakta, tasarrufların aktarımında sermaye piyasası aracı denilen belgeler kullanılmaktadır. Fon ihtiyacı bulunanlar bu belgeleri çıkartmakta, tasarruf sahipleri de bunları satın almak suretiyle sahip oldukları tasarrufları finansman ihtiyacı olanlara aktarmaktadır. Mevzuatımızda sermaye piyasası araçları; menkul kıymetler ve türev araçlar ile yatırım sözleşmeleri de dâhil olmak üzere Kurulca bu kapsamda olduğu belirlenen diğer araçlar olarak tanımlanmaktadır (SerPK. m. 3 ). Bu araçların özelliği sermaye piyasasına aktarılan fonların sağladığı hakları evrak üzerinde somutlaştırmalarıdır. Araçlar sayesinde piyasada tedavül hızı artmakta ve piyasanın işlerliği sağlanmaktadır. Sermaye piyasası araçlarının kayden izlenebilmesi bu kolaylığı daha da artırmaktadır.

Sermaye piyasalarının gözetim otoritesi nedir?

Sermaye Piyasası Kanunu’nun amaçlarının gerçekleştirilmesi, yani atıl konumdaki tasarrufların sermaye piyasası araçları vasıtasıyla ekonomiye aktarılarak piyasanın gelişmesi, halkın bu piyasaya duyduğu güvenle doğru orantılıdır. Piyasaya güvenin korunması ve artması ise Sermaye Piyasası Kanunu’nda öngörülen koruyucu hükümlerin etkin bir şekilde uygulanmasına bağlıdır. Yatırımcıların hak ve menfaatlerinin korunması, kötü uygulamaların engellenmesi, fon ihtiyacı bulunanların bu piyasaya yönlendirilmesine ilişkin olanaklar sağlanması, piyasada kullanılan araçlar ve aracılara ilişkin koruyucu tedbirlere başvurulması gibi hususlar, piyasanın sağlıklı ve kararlı biçimde işleyişi için zorunludur. Kanun’un piyasaya duyulan güvene yönelik hükümlerinin işlerliğini sağlamak bakımından, Sermaye Piyasası Kurulu adında bir kamu tüzel kişisi kurulmuştur (SerPK m. 117).
Kurulun faaliyetlerini politik bir etkiye maruz kalmaksızın gerçekleştirebilmesi, gerek idari gerekse mali anlamda bağımsız olmasına, başkaca kurum ve mercilerin müdahalelerinden uzak kalmasına bağlıdır. Bu nedenle kurul idari ve mali özerkliğe sahip bir kamu tüzel kişisidir (SerPK m. 117/1). Sermaye Piyasası Kurulunun görevi, Kanun’un ve ilgili diğer mevzuatın kendisine vermiş olduğu görev ve yetkileri icra etmektir.

Türkiye Sermaye Piyasaları Birliği'nin işlevi nedir?

TSPB esas itibarıyla üyelerinin menfaatlerini korumak, sermaye piyasası kurumlarının faaliyet konusu kapsamında kalan mesleğin ve meslek kurallarının gelişmesini sağlamak, üyelerin yatırımcılarla ve birbirleri ile olan ilişkilerinin dengeli şekilde yürütülmesini sağlamak amacıyla kurulmuş kamu kurumu niteliğinde meslek teşekkülüdür. Genel olarak yukarıdaki gibi özetlenecek olan birliğin amaç ve görevleri SerPK’nin 74’üncü maddesinde ayrıntılı olarak düzenlenmiştir. Anılan maddeye göre birlik;
• Sermaye piyasalarının ve üye kuruluşların faaliyetlerinin gelişmesini sağlamak
üzere araştırmalar yapmak,
• Birlik üyelerinin dayanışma ve sermaye piyasası ile mesleğin gerektirdiği özen ve
disiplin içinde çalışmalarına yönelik meslek kurallarını oluşturmak, 

vb olarak aktarılabilir.

Derecelendirilme kuruluşları hakkında bilgi veriniz. Derecelendirme yaptırmak zorunlu mudur?

Sermaye piyasasının etkin işleyişi bakımından hukukumuzda düzenleme altına alınmış bir diğer birim, derecelendirme kuruluşlarıdır. Bu kuruluşlar, işletmeler ve sermaye piyasası araçlarını, mevzuatta öngörülen belirli kriterler açısından değerlendirerek derecelendirme notu vermektedir. Derecelendirme kuruluşlarının faaliyetleri ile ilgili esaslar kurulun konuyla ilgili tebliğinde düzenlenmiştir. Anonim şirket şeklinde kurulması zorunlu olan derecelendirme kuruluşlarının faaliyette bulunabilmesi için Sermaye Piyasası Kurulundan izin alması gerekmektedir. Uluslararası derecelendirme kuruluşlarının da Türkiye’de faaliyette bulunabilmesi için kurul tarafından bunun kabul edilmiş olması gerekir. Derecelendirme yaptırılması kural olarak ihtiyaridir. Yani işletmelerin derecelendirme yaptırması yönünde bir zorunluluk yoktur. Ancak kurul tarafından gerekli görülen durumlarda derecelendirme yaptırılması zorunlu hâle gelebilir. Öte yandan derecelendirme kuruluşları, işletmelerin talebi olmadan da derecelendirme yapabilmektedir. Derecelendirme faaliyeti, kredi derecelendirmesi ve kurumsal yönetim ilkelerine uyum derecelendirmesi olarak iki unsur üzerinde gerçekleştirilir. Kredi derecelendirmesi, işletmelerin risk durumları ve ödeme kabiliyetleri veya borçluluğu temsil eden sermaye piyasası araçlarının anapara, faiz ve benzeri yükümlülüklerinin vadelerinde karşılanabilirliğinin derecelendirme kuruluşu tarafından değerlendirilmesine yönelik faaliyettir (Teb. m. 5). Kurumsal yönetim ilkelerine uyum derecelendirmesi, işletmelerin kurulca yayımlanan kurumsal yönetim ilkelerine uyumlarının derecelendirme kuruluşu tarafından değerlendirilmesidir (Teb. m. 6).

Yatırım kuruluşların mali durumlarının önemli derecede bozulması nedeniyle ödeme ve sermaye piyasası araçlarını teslim yükümlülüklerini yerine getirememeleri, sermaye piyasası yatırımcılarının olası mağduriyetini önlemek bakımından düzenlenen kurumun adı nedir?

Yatırımcı Tazmin Merkezi.

Sermaye Piyasası Kanunu uyarınca kolektif yatırım kuruluşları olarak nitelendirilen kuruluşlar nedir?

Yatırım fonları bu şekilde isimlendirilmektedir.

Yatırım fonları hakkında bilgi veriniz.

Yatırım fonları, aynı zamanda ihraççı olabilir (SerPK m. 3). Sermaye Piyasası Kanunu hükümleri uyarınca tasarruf sahiplerinden
fon katılma payı karşılığında toplanan para ya da diğer varlıklarla, tasarruf sahipleri hesabına, inançlı mülkiyet esaslarına göre taşınmaz sertifikaları, borçlanma araçları, kıymetli madenler gibi kurulca belirlenecek portföy ya da portföyleri işletmek amacıyla
kurulan mal varlığına yatırım fonu adı verilir (SerPK m. 52). Yatırım fonu, küçük tasarruf sahiplerinin tasarruflarını katılma belgeleri alarak bir fon bünyesinde oluşturulan portföye aktarmalarını sağlayan müşterek bir yatırım yöntemidir. Yatırım fonlarını, sadece portföy yönetim şirketleri oluşturabilmektedir (SerPK m. 52). Fon portföyünde bulunan yatırım araçlarının mülkiyeti, fonun tüzel kişiliği olmadığından, fon kurucusuna aittir. Ancak bu fona özgülenen mal varlığı kurucunun diğer mal varlığından ayrıdır ve kurucunun sahip olduğu mülkiyet, yukarıda değinildiği üzere inançlı mülkiyettir. Tasarruf sahipleri ile aralarında yapılan sözleşmeye uygun olarak fon varlığını kullanmakla yükümlüdür.

Yatırım fonlarında kurucu ile tasarruf sahipleri arasındaki ilişkilere mevzuatta özel hüküm bulunmayan hâllerde hangi hükümler uygulanır?

Borçlar Kanunu'nun vekalet akdine ilişkin hükümleri uygulanır.

Yatırım ortaklıkları nedir? Bunların yatırım fonlarından farkları nelerdir?

Yatırım ortaklıkları da yatırım fonları gibi belirli yatırım araçlarından oluşan portföyleri işletmek için kurulmuş ortaklıklardır. Ancak bunların yatırım fonlarından farklı olarak tüzel kişiliği bulunmaktadır ve anonim şirket şeklinde kurulmaları gerekmektedir. Kanuni
tanıma göre yatırım ortaklıkları sermaye piyasası araçları, gayrimenkul, girişim sermayesi yatırımları ile Kurul tarafından belirlenecek diğer varlık ve haklardan oluşan portföyleri işletmek amacıyla kurulan anonim ortaklıklardır.

Gayrimenkul yatırım ortaklığı nedir?

İlgili tebliğ ile belirlenmiş usul ve esaslar dâhilinde, gayrimenkul, gayrimenkul projeleri, gayrimenkule dayalı haklar, sermaye piyasası araçları gibi mal varlığı kalemlerinden oluşan portföyü işletmek amacıyla paylarını ihraç etmek üzere kurulan sermaye piyasası kurumlarıdır. Ortaklığın, anonim ortaklık şeklinde kurulması ve kayıtlı sermaye sistemini benimsemesi gereklidir. Menkul kıymet yatırım ortaklıkları, ilgili tebliğde öngörülen sermaye piyasası araçları ve borsalarda işlem gören kıymetli madenlerden oluşan pörtföyü işletmek amacıyla kurulan sermaye piyasası kurumlarıdır. Bunların da anonim ortaklık şeklinde örgütlenmesi şarttır. Mevzuatı uyarınca sermaye sisteminin, kayıtlı sermaye sistemi olması zorunludur.

Girişim sermayesi (risk sermayesi) yatırım ortaklığı nedir?

Sermayelerini esas olarak girişim sermayesi yatırımlarına yönelten ortaklıklardır. Yeni ve riskli sahalarda yatırım yapan şirketlerin sermaye piyasası araçlarına geniş halk kitleleri tarafından yatırım yapılması, beklentileri aşan bir durumdur. Girişim sermayesi yatırım ortaklıkları, kaynaklarını bu riskli alana yönlendirmek suretiyle, ticari girişimde bulunacak olanların, ihtiyaç duyduğu sermayeyi temin edebilmelerini sağlar. Böylece ekonomide yeni girişimlerin ihtiyaç duyduğu sermayeyi doğrudan ya da dolaylı olarak finanse etme olanağı girişim sermayesi yatırım ortaklıkları vasıtasıyla sağlanacaktır. Bu yatırım ortaklıklarının sermaye sisteminin de kayıtlı sermaye sistemi olması zorunludur. Buna göre yatırım ortaklığı, tebliğde belirtilen sahalarla sınırlı olarak yatırım yapabilecektir. Bu yatırımlar, özellikle girişim şirketlerine doğrudan ya da dolaylı olarak kaynak aktarımı şeklinde gerçekleşebilecektir. Böylece Türkiye’de kurulu ya da kurulacak olan ve gelişme potansiyeli taşıyıp kaynak ihtiyacı içerisinde bulunan girişim şirketlerinin, sermaye ihtiyaçları karşılanmaya çalışılmaktadır. Girişim şirketlerinin, sınai, zirai uygulama ve ticari pazar potansiyeli olan araç, gereç, malzeme, hizmet veya yeni ürün, yöntem, sistem ve üretim tekniklerinin meydana getirilmesini veya geliştirilmesini amaçlamaları ya da yönetim, teknik veya sermaye desteği ile bu amaçları gerçekleştirebilecek durumda olmaları gereklidir.

Portföy yönetim şirketlerinin işlevi nedir?

Portföy yönetim şirketi; başkaca sermaye piyasası faaliyetlerinde bulunması da mümkün olmakla birlikte, ana faaliyet konusu yatırım fonlarının kurulması ve yönetilmesi olan anonim şirketlerdir (SerPK m. 55). Faaliyetleri büyük ölçüde ilgili tebliğ ile düzenlenmiştir. Bu şirketler kendi kurdukları fonları bizzat yönetebilecekleri gibi, başkaca bir portföy yönetim şirketi ile portföyün yönetilmesi konusunda sözleşme yapabilir. Portföy yönetimi bireysel ya da kolektif portföy yönetimi faaliyeti şeklinde gerçekleştirilebilir. Özellikle küçük yatırımcı için önem taşıyan kolektif portföy yöneticiliği, finansal varlıklardan oluşan portföylerin, her bir müşteri adına, müşterilerle yapılacak portföy yönetim sözleşmesi çerçevesinde maddi bir menfaat sağlamak üzere vekil sıfatıyla yönetilmelidir. Vekalet ilişkisinin gereği ve üstlendiği görevle ilgili olarak, müşteriye karşı işi sadakat ve özenle
yerine getirme yükümlülüğü altındadır. Bunun gereği olarak ilgili tebliğde bazı somut yükümlülüklere yer verilmiştir. Bu kapsamda şirketler, portföyde yer alan varlıklar üzerinde, kendi veya üçüncü şahıslar lehine herhangi bir hukuki tasarrufta bulunamaz. Müşterinin yazılı bir talimatı olmadan portföyde yer alan varlıkları, portföy yönetimi amacı dışında bir başka şahsa devir veya teslim edemez. Yine yatırım kararlarını, güvenilir gerekçe, belge ve analizlere dayandırmakla yükümlüdür. Portföy yönetim şirketleri, özellikle yatırım için gerekli tasarruf birikimine sahip fakat yatırım tercihleri hakkında yeterli bilgi ve tecrübeye sahip olmayan yatırımcıların istifade edebileceği bir sermaye piyasası kurumudur. Ancak, yapılan yatırımın riski her zaman için müşteriye aittir.

Varlık finansmanı fonu nedir?

Varlık finansmanı fonu, ihraç edilen varlığa dayalı menkul kıymetler karşılığında toplanan parayla varlığa dayalı menkul kıymet sahipleri hesabına inançlı mülkiyet esaslarına
göre oluşturulan mal varlığıdır.

Sermaye piyasası hukuku denilince akla ne gelmektedir?

Hukuk, en genel anlamıyla toplum düzenini korumaya yönelik olan ve devlet otoritesi vasıtasıyla müeyyide altına alınmış kurallar bütünü olarak ifade edilebilir. Sermaye piyasası hukuku da bu tanım çerçevesinde sermaye piyasasını düzenlemeye yönelik devlet otoritesi müeyyidesi ile desteklenmiş kurallar bütünü olarak tanımlanabilir. Sermaye piyasasının işleyişi esnasında piyasanın taraflarının karşılaşabileceği ihtilaflar genellikle özel hukuk karakterlidir. Fakat sermaye piyasası hukukunun ana kaynağını teşkil eden Sermaye Piyasası Kanunu ağırlıklı olarak kamu hukuku karakterli hükümleri içermektedir. Bu nedenle bir bütün olarak sermaye piyasası hukukunun, hem kamu hem özel hukuka ilişkin kurallarla şekillendiği söylenebilir.