Havayolu İşletmelerinde Operasyonel Planlama Dersi 7. Ünite Özet

Giriş

Havayolu operasyonlarında, operasyon süreci; yer operasyonu ve uçuş operasyonu olarak iki bölüme ayrılmaktadır.

• Yer operasyonu koordinasyon birimi (Ground Operation Coordination Department), uçağın bir havalimanına inişinden kalkışına kadar olan bölümünde yerde aldığı hizmetlerin planlama ve kontrolünü yapar.
• Uçuş operasyon koordinasyon birimi (Flight Operation Coordination Department) ise uçağın havadaki sürecinin planlamasını ve kontrolünü yapar.

Uçuşun aşamalarını içeren uçuş planları hem pilotlara hem de hava trafik kontrolörlerine rehberlik eder ve özetle şu bilgileri içerir:

• Uçağın yapısal performans değerlerini
• Kalkış, iniş, yol boyu ve yedek meydan bilgilerini
• Yakıt ve yük bilgilerini
• Uçağın geçeceği rota bilgilerini
• Uçağın haberleşme bilgilerini

Havayolu işletmelerinde Uçuş Planlama ve İzleme Sürecini (kitabın 182. sayfasındaki Şekil 7.1’de gösterildiği gibi) üç aşamada inceleyebiliriz:

• Uçuş Planlama Verileri
• Uçuş Harekât Analizi
• Uçuş Bilgilendirme Toplantısı ve Başlama Onayı (Brifing-Release)

Uçuş Planlama Verileri

Uçuş planlama işlemleri operasyon kontrol merkezlerinde yetkili Uçuş Harekât Uzmanları tarafından yapılır. Uçuş Harekât Uzmanı, uçuşların emniyetle gerçekleştirilmesi için gerekli tüm uçuş planlamalarını yapmak ve uçuş boyunca uçuşu takip etmekten sorumlu havacılık uzmanıdır. Bu planlama uçuş brifingi aşamasında kokpit (kaptan) ve kabin (hostes) ekibine kısa bir toplantı ile anlatılır.

Havayolu operasyon planlama ve uygulama süreçleri, Uluslararası Sivil Havacılık Örgütü (International Civil Aviation Organization - ICAO) dokümanlarına göre hazırlanmalıdır. ICAO tarafından yayımlanan dokümanlarda; hava sahasının kullanım izinleri (trafik hakları), personel lisansları, kullanılacak ölçü birimleri, hava araçlarında bulunması gereken işaretlemeler, hava aracının uçuşa elverişliliği, çevresel düzenlemeler ve güvenlik gibi kurallar tanımlanmıştır.

Avrupa Birliği hava sahası üzerinde faaliyet gösteren ticari havayolu işletmeleri içinse Avrupa Hava Sahası Operasyon Düzenlemeleri (EU-OPS) mevcuttur. EU-OPS bir havayolu işletmesindeki uçuş operasyonuna katılan ekibin eğitimi, uçuşta kullanılacak dokümantasyon, uçuş prosedürleri ve kullanılan araçların uygunlukları ile ilgilidir.

Uçuş planlamasını yapan uçuş harekât uzmanının tüm bu düzenlemeleri bilmesi ve bu düzenlemelere uygun biçimde uçuşu planlaması gerekir.

Havayolu Kuralları

Havayolu işletmeleri başta ICAO kuralları olmak üzere, bölgesel ve yerel havacılık kurallarına uymak zorundadır. Avrupa hava sahası için Avrupa Havacılık Emniyeti Ajansı (EASA - European Aviation Safety Agency) kuralları geçerliyken; Türkiye’de faaliyet gösteren havayolu işletmeleri ise Sivil Havacılık Genel Müdürlüğünün hazırlamış olduğu düzenlemelere uymak zorundadır.

İşletme yöneticileri sundukları hizmetlerin prosedürlerini standart operasyon prosedürleri içine yazarlar (Standard operating procedures - SOPs) ve SOP’lar uçuş operasyonlarının emniyetle sürdürülmesi için yapılması gerekenleri adım adım yazan dokümanları içerir.

Diğer taraftan havacılık yayınları ise havacılık alanında çalışanlara güncel teknik veri sağlamak için kurulmuş bir yapıdır. Havayolu, havaalanı, hava trafik kontrol kulesi ve yer hizmetleri işletmelerinde çalışanlar operasyonel bilgi ve değişiklikleri havacılık bilgi yayınları aracılığı ile alırlar.

Uçuş harekâtı ile ilgili geçici durumların hızlı ve etkili şekilde havacılık paydaşlarına ulaşması amacıyla da NOTAM (Notice to Airman) yayımlanır. NOTAM’lar, uçuş harekâtı ile ilgili ekibe herhangi bir havacılık kolaylığı, hizmeti, yöntemi ya da bir tehlikenin varlığı koşulları veya değişikliğine ilişkin bilgileri zamanında duyurma amacıyla yapılan bir uyarı yayınıdır.

Havacılık Bilgi Yayınları ve Pilot Raporları (kitabın 185. sayfasındaki Şekil 7.2’de gösterildiği gibi), havaalanı işletmesi havaalanı çevresinde uçuşları etkileyecek nitelikte faaliyetleri gözlemleyerek Havalimanındaki AIM birimine iletir. AIM birimi havacılık faaliyetlerini etkileyecek durumu NOTAM formatında hazırlayarak AIS merkez ofis aracılığı ile NOTAM’ı yayınlar. Bölgede uçuş yapmayı planlayan havayolu işletmeleri Havacılık Bilgi Yayınlarını kontrol eder ve uçuş planlamasında gerekli önlemleri alırlar.

Meteorolojik Veriler

Uçuş operasyonlarını etkileyen faktörlerden en önemlisi hava şartlarıdır. ICAO tarafından Birleşmiş Milletlere üye ülkelerde havacılığa yönelik meteorolojik hizmet verilmesi zorunlu tutulmuştur.

Uçuşun planlanması ve izlenmesi aşamasında başvurulan meteorolojik verilerden biri meteoroloji haritalarıdır. Meteoroloji haritaları gözlemlenen hava olaylarının haritalar ile görselleştirilmiş hâlidir.

Aynı zamanda etkili bir uçuş planlaması yapabilmek için meteorolojik olay ve parametrelerin günün belirli zamanlarında ölçülmesi ve değerlendirilmesi yani gözlem (rasat - observation) ve buna bağlı olarak ta geleceğe dönük hava tahminlerinin yapılması gerekmektedir. Havacılık meteoroloji raporlarından uçuş planlaması için önemli olanlar şu şekilde sınıflandırılabilir:

• METAR (Meteorological Terminal Air Report), havalimanında görevli meteoroloji ofisi tarafından rutin aralıklarla yayınlanan güncel hava gözlem raporudur.
• SPECI (Aviation Selected Special Weather Report), rutin gözlemlere ilave olarak, meteorolojik olayların ve parametrelerin belirli ölçütlere ulaşması, aşması veya düşmesi durumunda yayınlanan gözlem raporudur.
• TREND: Havaalanındaki meteorolojik şartların beklenen eğilimidir ve Pist İniş Tahmini olarak da adlandırılır.
• TAF (Terminal Aerodrome Forecast), belirli saatlerde havaalanında beklenen yer rüzgârı, görüş mesafesi, bulut bilgileri, yağış durumu gibi meteorolojik şartlar için beklenen değişiklikleri kısa ve öz olarak ifade eden meydan tahmin raporudur.
• SIGMET (Significant MeteorologicalInformation), uçuş emniyetini etkileyebilecek hava olaylarının meydana gelmesi beklendiğinde pilotlara ve ilgili diğer havacılık paydaşlarına uyarı niteliğindeki ihbar mesajıdır.

Wind Shear (Kırık Rüzgâr) ise atmosferdeki iki nokta arasındaki dikine ve yatay rüzgâr hızında ve/veya rüzgâr yönündeki birim mesafedeki değişiklikleri sunan rapordur.

Uçuş Harekât Analizi

Uçuş planlamasında veriler (kitabın 187. sayfasındaki Şekil 7.3’te gösterildiği gibi) uçuş emniyeti, yolcu konforu ve ekonomiklik yönünden değerlendirilmelidir.

Uçuş harekât analizinde uçuş harekât uzmanı uçuş verilerini kullanılarak şu hesaplamaları ve planlamaları yapar:

1. Meteoroloji analizi
2. Performans hesapları
3. Rota planlanması
4. Yakıt planlaması
5. Hava trafik kontrol planının hazırlanması

Meteoroloji Analizi

Uçuş harekât uzmanı, harekât analizine başlamadan önce sorumluluk bölgesindeki ve uçuş aşamalarına göre etkili olabilecek havacılık olaylarını (kitabın 188. sayfasındaki Tablo 7.1’de gösterildiği gibi) analiz etmelidir. Böylelikle hem emniyetli bir uçuşun hem de yakıt ekonomisi sağlayacak bir uçuşun planlaması yapılmış olur.

Performans Hesapları

Aynı zamanda, planlama yaparken performansın önündeki engelleri (limit) göz önünde bulundurmak gerekir. Uçuşta hedeflenen sonuçları yakalayabilmek için uçuş harekât uzmanı ilk olarak uçağın teknik limitlerini göz önünde bulundurmalıdır. Daha sonrasında kalkış ve varış meydanlarının tabi olduğu hava trafik ve seyrüsefer kurallarının göz önünde bulundurulması gerekmektedir.

Uçuş planlama ve seyrüsefer açısından bilinmesi gereken önemli kavramlardan bazıları şu şekilde gibi sıralanabilir:

• IFR (Instrument Flight Rules): Aletli uçuş kurallarına göre uçuşun planlandığını ve sürdürüleceğini gösterir.
• VFR (Visual Flight Rules): Görerek uçuş kurallarına göre uçuşun planlandığını gösterir.
• VOR (VHF Omni Directional Radio Range):Pilota uçuş esnasında yön bilgisi verir.
• DME (Distance Measuring Equipment): Pilota yer istasyonu ile uçak arasındaki uzaklığı verir.
• ILS (Instrument Landing System): Pist başına yerleştirilmiş vericiler vasıtasıyla uçakların inişine yardımcı olan hassas yaklaşma sistemidir.
• Karar İrtifası/Yüksekliği (Decision Altitute - DA / Decision Height - DH): Pilotun iniş esnasında iniş yapıp yapmayacağına karar vermesi gereken yüksekliği ifade eder.
• Uçuş Seviyesi (Flight Level - FL): Uçuşun planlanması ve sürdürülmesinde uçağın dikey konumu deniz seviyesi referans alınarak feet cinsinden gösterilir.
• Geçiş Yüksekliği (Transition Altitude): Düz uçuşlarda uçakların atmosferik basınç değişikliklerinden ve yeryüzü şekillerinden bağımsız şekilde aralarında yapılmasını gerektiren dikey ayırımı ifade eder.
• RVSM (Reduced Vertical Separation Minimum): Hava trafiği üç boyutlu olduğu için uçakların aralarındaki mesafe hem yatay hem de dikey olarak ayrılır. Verimliliği arttırmak için IFR uçuşlarda belirli bölgelerde azaltılmış dikey ayırma minimumu kullanılır.

Hava trafik ve seyrüsefer kurallarının değerlendirilmesinden sonra tarifeye atanan hava aracının teknik özellikleri de bir diğer kısıtlayıcı olarak göz önünde bulundurulmalıdır. Çünkü hava aracının teknik özelliklerine göre uçuş hızında, ağırlık merkezi ve denge hesaplamalarında, iniş ve kalkış performansında değişiklikler olmaktadır.

Uçuş planlama açısından hava aracı performansı konusunda bilinmesi gereken önemli kavramlardan bazıları şunlardır:

• Ağırlık ve Denge (Weight & Balance): Uçuş aşamalarında uçak üreticileri tarafından belirlenen ağırlık merkezinin üst ve alt limitleri aşılmamalıdır.
• V süratleri (V-speeds): Uçuş performansının hesaplanmasında hava aracının marka, model ve türünden bağımsız belirlenen hızlara V süratleri (V-speeds) denir.
• ETOPS (Extended-range Twin-engine Operation Performance Standards): Uçağın planlanan düz uçuşunda karşılaşabileceği olası teknik arıza vb. her zaman göz önünde bulundurulmalıdır. Tedbir olarak uçağın havada bulunduğu konumdan en çok 60 dakika uzaklıkta yönlendirilebileceği (divert) bir havaalanının olması zorunludur.

Son olarak havalimanı analizlerinin yapılması gerekmektedir. Uçuş planlaması yapılan pistin uzunluğu, genişliği, dayanıklılığı (mukavemeti) gibi fiziksel özellikleri ve havalimanındaki seyrüsefer cihazları, ışıklandırma gibi donanım özellikleri, planlanan uçuş hattında bulunan yükseltiler (mania) uçuşu kısıtlayıcı etkenlerdir.

Rota Planlanma

Uçuş harekât uzmanları kalkış ve iniş meydanları arasında seyredilecek uçuş aşamaları ve uçuş sürecinde kullanılacak seyrüsefer hizmetlerine göre planlama yapar. Uçuşun aşamaları (kitabın 193. sayfasındaki Şekil 7.6’da gösterildiği gibi) şöyle özetlenebilir:

• Taksi
• Kalkış
• Tırmanma
• Düz uçuş
• Alçalma
• Yaklaşma ve iniş
• Yedek meydana yönelme

Planlanan meydana inişin sakıncalı olması veya acil durumlar için yedek meydanlar seçilmelidir. Uçuş planlamada üç çeşit yedek meydan vardır:

• Kalkış yedek meydan
• Teknik yedek meydan
• Yol boyu yedek meydan

Diğer taraftan rota planlama aşamasında kullanılan Hava Yolu El kitapları mevcuttur. Bu kitaplar; havaalanı bilgileri (AIP), hava yolu rotaları, havacılık kuralları gibi bilgileri toplayarak uçuş harekât uzmanı ve pilotların kullanımına sunmaktadır. Bu kitaplar genelde şu bölümlerden oluşmaktadır:

• Giriş Bölümü (Introduction Tab)
• Bilgilendirme Bölümü (Briefing Bulletin)
• Grafiksel NOTAM Bölümü (Chart NOTAMs Tab)
• Yol Boyu Bölümü (Enroute Tab)
• Radyo Yardımcıları Bölümü (Radio Aids Tab)
• Meteoroloji Bölümü (Meteorology Tab)
• Tablo ve Kodlar Bölümü (Table and Codes Tab)
• Hava Trafik Kontrol Bölümü (Air Traffic Control Tab)
• Giriş Gereklilikleri Bölümü (Entry Requirements Tab)
• Acil Durum Bölümü (Emergency Tab)
• Havaalanı Rehberi Bölümü (Airport Directory Tab)
• Terminal Bölümü (Terminal Tab)

Uçuş rotasının planlanmasında hava yolu elkitapları içinde bulunan haritalar kullanılır. Haritalar havada bulunan yollara ait koridorları gösterir. Bu yollar seyrüsefer cihazları ile oluşturulmuş hava koridorlarıdır. Böylece hava trafiği düzeni sağlanır.

Uçuş rotasının belirlenmesinde dikkat edilecek en önemli unsurlardan biri en düşük irtifaya karar verilmesidir. Burada kullanılan kavramlar şunlardır:

• Minimum Mania Temizleme İrtifası (Minimum Obstacle Clearance Altitude - MOCA)
• Minimum Yol Boyu Rota İrtifası (Minimum Enroute Altitude - MEA)
• Minimum Rota İrtifası (Minimum off route altitudes - MORA)
• GRID MORA

Yakıt Planlama

Dördüncü uçuş planı olarak, yolcu ve yük durumları ve yedek meydanları dikkate alınmalı ve kalkışta uçakta bulundurulması zorunlu yakıt miktarları da havayolu işletmesinin standart operasyon prosedürlerine uygun olarak tespit edilmelidir. Hesaplamaya konu olan yakıt türleri şunlardır:

• Taksi yakıtı
• Uçuş yakıtı
• Varış meydanı bekleme yakıtı
• Yedek meydan yakıtı (Alternate Fuel)
• Yedek meydan bekleme yakıtı
• Fren bırakmada asgari yakıt
• Yedek yakıt (Reserve Fuel)
• Beklenmeyen olay yakıtı (Contingency Fuel)
• İlave yakıt

Hava Trafik Kontrol Planı

Son olarak ta Uluslararası Sivil Havacılık Örgütü hava trafik kontrol planı (ICAO ATC Plan) formu oluşturulur. Bu plan uçuş safhalarına ait ve uçuşla ilgili bilgileri içeren pilot, hava trafik kontrolör ve uçuş harekât uzmanları tarafından kullanılan temel dokümanlardan biridir. Hava trafik kontrol planı (kitabın 200. sayfasındaki Şekil 7.9’da Uçuş Planlamada ICAO Plan Formunun bir örneği gösterildiği gibi); uçağın tüm yapısal özelliklerini, meydan bilgilerini, yakıt ve yük bilgilerini, izlenecek rota bilgilerini ve haberleşme bilgilerini içerir.

Uçuş Bilgilendirme

Uçuş harekâtında emniyetli, düzenli ve etkili sonuçların alınmasında pilot ve uçuş harekât uzmanı arasındaki işbirliği önemli bir faktördür. Uçuşun başlatılmasından önce yapılacak toplantıda uçuş rejimi, varış meydanı ve yedek meydana giderken izlenecek hava koridorları, uçuş harekâtının emniyetini etkileyebilecek koşullar paylaşıldıktan sonra hem pilotun hem de uçuş harekât uzmanının yapılan planlama evraklarını onaylaması gerekir. Uçuş bilgilendirme toplantısı ve uçuş başlatma işlemlerinde kullanılan dokümanlarda bulunması gereken bilgilerden bazıları şunlardır:

• Sefer numarası
• Tahmini kalkış saati ve varsa gecikme
• Uçak tanıtma işareti ve uçak tipi
• Uçuş rejimi (IFR/VFR)
• Fren bırakmada asgari yakıtı
• Kalkış meydanı, varsa ara meydanlar, iniş meydanı ve yedek meydan
• Varış meydanı, planlanan yol boyu ve yedek meydanları kapsayacak havacılık meteoroloji gözlemeleri ve tahminleri
• Varış meydanı, planlanan yol boyu ve yedek meydanları kapsayacak NOTAM’lar ve önemli havacılık bilgi yayınları