Hava Taşımacılığı Dersi 2. Ünite Özet

Giriş

Ulaşım insanlığın varoluşundan beri var olan ve insanlık geliştikçe de gelişen bir olgudur. Kara yolu, deniz yolu, demir yolu ve hava yolu olmak üzere canlı veya cansız varlıkların belirlenen gereksinimlere uygun olarak yer ve zaman faydası sağlayacak şekilde ekonomik bakımdan yer değiştirmesi olarak tanımlanan taşımacılık, zaman içerisinde küresel boyutta daha hızlı ve daha emniyetli bir şekilde faaliyet göstermeye başlamıştır.

Sivil Havacılık ve Hava Taşımacılığı Sistemleri

Havacılık kelime anlamıyla genellikle insanların, kargonun ya da postanın hava araçları ile bir yerden başka bir yere taşınması amacıyla kullanılmaktadır. Sivil havacılık ise askeri faaliyetlerin dışında kalan, askeri amaç güdülmeksizin yapılan havacılık faaliyetlerdir.

Yolcu ve yük taşımaya yönelik birbiri ile ilişkili faaliyetlerin ve birimlerin meydana getirdiği bir sistem olan hava yolu ulaştırma sektörü; hava yolu işletmeciliği, hava seyr-ü sefer ve hava trafik kontrol hizmetleri, yer ve ikram hizmetleri, eğitim, bakım, ilgili alt ve üst yapılar ve diğer havacılık faaliyetleri ile bu faaliyetlerin tümünün uluslararası kurallara uygun olarak koordinasyonu ve denetimiyle ilgili faaliyetleri kapsamaktadır. Sivil havacılık sisteminin ve alt sistemlerinin temel amacı, mevcut kaynakları en etkin ve verimli bir şekilde kullanarak, uçuş ve yer hizmeti faaliyetlerini en üst seviyede sağlayacak şekilde sivil havacılık faaliyetleriyle ilgili hizmet, ürün ve bilgi üretmektir. Her sistemde olduğu gibi sivil havacılık sisteminde de girdi, süreç, çıktı olmak üzere üç ana bileşen vardır. İnsan, hammadde, bilgi, araç-gereç gibi girdiler havacılık faaliyetlerinin gerekliliği olan çeşitli süreçlerden geçerek hizmet, mamul ve bilgi gibi çıktılara dönüşürler (S:30, Şekil 2.1).

Türkiye’de sivil havacılık faaliyetlerinin sınıflandırması ile ICAO’nun sınıflandırması arasında bir takım farklılıklar bulunmaktadır. ICAO sivil havacılık faaliyetlerini aşağıdaki gibi sıralamaktadır;

• Hava Araçları İmalat, Bakım ve Onarım Faaliyetleri
• Hava Araçları İle İşletmecilik Faaliyetleri
• Havaalanları Yapım ve İşletme Faaliyetleri
• Haberleşme, Seyrüsefer ve Hava Trafik Hizmetleri Düzenleme ve İşletme Faaliyetleri
• Havacılığı İlgilendiren Meteoroloji Faaliyetleri
• Çevre Koruma Faaliyetleri

Türkiye’de ise bu sınıflandırma 3 ana başlık altında yapılmaktadır (S:31, Tablo 2.1):

• Uçuş ile ilgili faaliyetler
• İmalat ve bakım ile ilgili faaliyetler
• Destek ile ilgili faaliyetler

Hava taşımacılığı sistemi belirlenen amaçları gerçekleştirmek amacıyla çevreden insan, hammadde, para, bilgi, araç-gereç gibi girdileri alıp bunları rezervasyon, biletleme, uçuş, uçuş, güvenlik, yolcu bindirme-indirme, bagaj ve kargo yükleme-boşaltma gibi çeşitli işlemlerden geçirerek hava taşımacılığı hizmetine dönüştüren bir bütün olarak değerlendirilmektedir.

Hava taşımacılığı sisteminin önemli unsurlarından biri hava taşımacılığıdır. Hava taşımacılığı da iki ana başlık altında sınıflandırılmaktadır (S:33, Şekil 2.2).

• Hava yolu taşımacılığı
• Genel havacılık

Hava yolu taşımacılığı, canlı veya cansız varlıkların bir hava aracı vasıtasıyla zaman ve yer faydası sağlayacak şekilde ticari bir amaç güdülerek, ücret karşılığında yer değiştirmesi işlemidir. Temel olarak iki alt başlıkta sınıflandırılmaktadır:

• Tarifeli taşımacılık faaliyetleri
• Tarifesiz taşımacılık faaliyetleri

Genel havacılık faaliyetleri ise bireyler ve kamu kuruluşları tarafından farklı amaç ve faaliyetler kapsamında gerçekleştirilmektedir. Genel havacılık faaliyetleri ticari amaçla yapılabileceği gibi ticari bir kaygı olmaksızın toplum faydası gözetilerek de yapılabilir. Genel havacılık faaliyetleri de kendi içinde 5 sınıfa ayrılmaktadır;

• İş amaçlı taşımacılık faaliyetleri
• Kişisel ve sportif amaçlı taşımacılık faaliyetleri
• Ticari ve endüstriyel amaçlı taşımacılık faaliyetleri
• Uçuş eğitimi amaçlı taşımacılık faaliyetleri
• Kamu kurumları tarafından yapılan taşımacılık faaliyetleri

Türkiye’de Sivil Havacılığın Mevcut Durumu

Türkiye ekonomik ve toplumsal gelişim açısından önemli bir yeri olan hava taşımacılığında özellikle son yıllarda büyük önem vermekte, ülkemizde havacılık gelişmektedir. Bu bağlamda 1983 yılında çıkarılan 2920 Sayılı Türk Havacılık Kanunu ile özel hava yolu şirketlerinin kurulmasına ve taşıma hizmeti gerçekleştirmesine izin verilmesi suretiyle serbestleşerek özel teşebbüsün bu alanda faaliyette bulunmasının önü açılmıştır. 2003 yılından itibaren gerçekleştirilen yapılan yasal değişiklikler ve uygulanan ekonomik politikaların bir sonucu olarak sivil havacılık sektörü hızlı bir gelişim içerisine girmiştir. Türkiye’de uçak, yolcu ve kargo taşımacılığında dünya ortalamalarına göre 2014 yılında da önemli artışlar meydana gelmiştir. 2013 yılında 1.504.973 olan uçak trafiği 2014’te %11,45 artarak 1.677.350 olmuştur. Toplam yük trafiğinin ise, %11,21 artışla 2.886.192 tona çıktığı görülmektedir. 31 Aralık 2014 tarihi itibarıyla 13 hava yolu işletmesinde 422 uçak, 212 hava taksi işletmelerinde, 322 genel havacılık işletmelerinde, 213 balon, 62 zirai ilaçlama işletmelerinde olmak üzere hava aracı sayısı 1.231’e yükseldiği görülmektedir (S:35, Şekil 2.3-2.4).

SHGM tarafından hazırlanan 2017 yılı faaliyet raporuna göre, Uluslararası Hava Taşımacılığı Birliği (IATA) tarafından hazırlanan 20 Yıllık Tahmin Raporunda, 2016 yılında yolcu sayısı bakımından en büyük 10 pazar arasında yer almayan ülkemizin 2036 yılına kadar Dünya’da 9. sıraya yükseleceği tahmin edildiği ve ayrıca Ülkemizin 20 yıllık süreçte yolcu sayısını 119 milyon artırarak en hızlı büyüyen 5. pazar olacağının beklendiği belirtilmektedir.

DHMİ 2017 yılı faaliyet raporunda belirtildiği üzere, 2017 yılında Türkiye genelinde sivil ticari uçak trafiğine açık 55 havalimanına gelen-giden yolcu trafiği 109.511.390 iç hat ve 83.533.953 dış hat olmak üzere toplam 193.045.323 olarak gerçekleşmiş olup, 2016 yılına göre ( direkt transit hariç) toplam yolcu trafiğinde % 11,1 oranında artış olmuştur. 2017 yılında iç hat yolcu trafiğinde % 6,8 , dış hat yolcu trafiğinde ise % 17,3 oranında artış olmuştur. 2016 yılında iç hat yolcu trafiğinin toplam yolcu trafiği içindeki payı % 59 iken, 2017 yılında % 56,7’ye yükselmiştir. 531.501 direkt transit yolcu ile birlikte havalimanları toplam yolcu sayısı 193.576.824 olmuştur. Daha ayrıntılı bilgilere DHMİ web sitesinden ulaşılabilmektedir.

Hava Yolu Taşımacılığında Arz ve Talep

Hava yolu taşımacılığında arz ve talebin anlaşılması aynı zamanda yolcu davranışları, bilet fiyatları, hava yolu geliri ve hava yolu yöneticilerinin verdikleri kararların anlaşılması bakımından son derece önemlidir. Talep, tüketicilerin bir zaman diliminde çeşitli fiyat seviyelerinden farklı miktarlardaki mal veya hizmetleri satın alma durumları ya da satın alma istekleridir. Talebin ölçümü her sektörün kendine özgü birimleriyle gerçekleştirilir. Hava yolu taşımacılığında sıkça kullanılan ölçüm araçları aşağıdaki gibidir;

• Yolcu sayısı
• Ücretli yolcu-mil: Ücret karşılığında taşınan yolcu sayısı ile mil cinsinden uçulan mesafenin çarpımıyla elde edilir.
• Ücretli yolcu-kilometre: Ücret karşılığında taşınan yolcu sayısı ile kilometre cinsinden uçulan mesafesinin çarpımıyla elde edilir.
• Ücretli mil-ton: Ücretli olarak taşınan yük miktarı ile mil cinsinden uçulan mesafenin çarpımıyla elde edilir.
• Ücretli ton-kilometre: Ücretli olarak taşınan yük miktarı ile kilometre cinsinden uçulan mesafesinin çarpımıyla elde edilir.

Hava yolu endüstrisinde talep fonksiyonu, talebi etkileyen fiyat dışındaki faktörlerinde dikkate alındığı fonksiyondur. Diğer bir ifade ile burada hava yoluna olan talebin belirleyicisi sadece fiyat değildir. Fiyat dışındaki faktörler de göz önüne alınmaktadır. Talebin belirleyicileri aşağıdaki gibidir;

• Bilet fiyatları
• Yolcuların finansal durumu ve gelir seviyeleri
• Rakiplerin ve ikame ulaşım araçlarının fiyatları
• Belirli bir pazarda yolcu sayısı
• Gelecekte yolcuların fiyat ile ilgili beklentileri
• Ekonomik koşulların durumu
• Yolcu tercihleri
• Müşteri sadakati
• Uçuşta sağlanan kolaylıklar
• Uçuş sıklığı
• Emniyet
• Sıra dışı gelişen SARS, 11 Eylül terör saldırısı

gibi durumlar.

Hava yolu arzı ise, belirli bir zaman diliminde, belirli bir pazarda, belirli bir fiyattan, belirli sayıdaki koltuk kapasitesinin firma tarafında kullanıcıların hizmetine sunulması ya da firmanın bunu sunma yeteneği olarak tanımlanmaktadır. Hava yolu sektöründe arz bir takım kısıtlamalara tabidir. Bunlar, uçak kapasitesi, havaalanı kapasitesi, hava yolu kapasitesi, yolcu talebi, slot tahsisi şeklinde sıralanabilir. Diğer sektörlerde olduğu gibi havacılık sektöründe de arz ve talep birbirinden bağım- sız değil, aksine birbiri ile sıkı bir etkileşim içerisindedir. Uçağın tipi ve hızı, kalkış ve varış zamanı, frekans sıklığı (uçuşların hangi sıklıkla yapıldıkları), fiyat seviyesi, uçuş esnasında sunulan hizmetler, uçağa yer hizmeti veren işletmelerin kalitesi ve alternatif hava yolu şirketlerinin arzı gibi bir takım özellikler hava yoluna olan talebi önemli ölçüde etkilemektedir. Arzın belirleyicileri aşağıdaki gibidir:

• Bilet fiyatları
• Girdi fiyatları
  • Yakıt fiyatları
  • Emek fiyatları
  • Havaalanı iniş ücretleri
  • Hava aracı maliyeti
  • Bakım maliyetleri
• Seyrüsefer ücretleri
• Kullanılan teknoloji
• Diğer ulaşım modlarının durumu
• Kamu düzenlemeleri
• Rassal faktörler
  • Hava durumu koşulları
  • Grevler

Hava yolu şirketlerinin başlıca performans göstergeleri aşağıda listelenmektedir;

• Arz Edilen Koltuk Kilometre
• Arz Edile Koltuk Mil
• Arz Edilen Ton-Mil
• Arz Edilen Koltuk-Mil Maliyeti
• Doluluk Oranı
• Ücretli Yolcu-Kilometre
• Ücretli Yolcu-Mil
• Ücretli Ton-Kilometre
• Ücretli Ton-Mil

Hava Yolu Taşımacılığının Özellikleri

Hava yolu taşımacılığı hizmetinin birçok özelliği vardır. Bunlar, kamu kontrolü, maliyet kontrolü ve talep esnekliğinin değişken olması gibi hava yollarını direkt olarak etkileyen özelliklerdir. Buna ek olarak hava yolu taşımacılığı hizmetinin direkt veya dolaylı; ekonomik, sosyal, siyasal, teknolojik, çevresel ve hukuksal olmak üzere birçok etkisi vardır. Hava yolu taşımacılığı, birkaç satıcının aynı ya da benzer ürünleri üretip piyasaya sürdüğü piyasa türü olan oligopolistik bir piyasadır. Oligopol piyasaların en belirgin özelliği ise pazara girişin zor olmasıdır. Hava yolu endüstrisinde fiyat ve fiyat dışı (sık uçan yolcu programı gibi) rekabetin önemli yer tuttuğu görülmektedir. Hava taşımacılığının oligopolistik özellikleri aşağıdaki gibidir:

• Ölçek ekonomisinden yararlanması
• Karşılıklı ve çoklu bağımlılık
• Sektöre giriş koşullarının zor olması
• Fiyat katılığı ve fiyat dışı rekabet
• Hava yolu sayısı ve pazar sayısı

Hava yolu taşımacılığının oligopolistik özelliklerinin yanı sıra Sektörel özellikleri de mevcuttur. Bunlar devlet sübvansiyon desteği, teknolojideki yüksek devir hızı, yüksek yakıt ve işgücü maliyetleri, ekonomik dalgalanmalara karşı duyarlılık ve fazla kapasite-düşük marjinal maliyetler şeklindedir.

Hava taşımacılığı hem ekonomik hem sosyal açıdan büyük önem teşkil etmektedir. Ekonomik büyüme ve hava taşımacılığı talebi arasında karşılıklı bir ilişikli söz konusudur. Ekonomik büyüme, hava taşımacılığı talebini olumlu olarak etkiler. Buna ek olarak hava taşımacılığına yönelik talep artışı da, ekonomik büyümeye olumlu yönde katkı sunar. Bu açıdan değerlendirildiğinde hava taşımacılığının, ekonomik büyümenin sağlanmasında önemli bir girdi olduğu açık bir şekilde görülmektedir. Ekonomik açıdan önem üç ana başlık altına ele alınabilir:

• Hava taşımacılığı küresel ekonomik refaha önemli katkı sağlar
• Altyapı yatırımlarının ek kaynak kullanılmadan yapılmasını sağlar
• Hava taşımacılığı verimliliğin artmasına önemli katkı sağlar

Havacılığı diğer ulaşım sistemlerinden ayıran en önemli özellik uzun mesafeleri hızlı bir şekilde kat etme olanağı sağlamasıdır. Doğal bir afet meydana geldiğinde (deprem, sel, tsunami gibi) ya da istenmeyen çevresel bir olayın gerçekleşmesi durumunda (orman yangınları gibi) en hızlı müdahale aracı olması havacılığın sosyal faydalarına önemli bir örnektir. Bunun dışında ülkenin eğitim ve kültür entegrasyonuna katkı sağlar. Ayrıca yabancı ve uzak ülkelere seyahat imkânı sağlayarak farklı kültürlerin kaynaşmasına yardımcı olur.