Uçak Bilgisi Ve Uçuş İlkeleri Dersi 7. Ünite Sorularla Öğrenelim

Bir hava aracının emniyetli ve kullanışlı olabilmesi
için sağlaması gereken üç temel özellik nedir?

Bu üç temel özellik; hava aracının havada
tutunabilmesi, dengeli, kararlı olması ve kontrol
edilebilmesidir. Hava aracının havada tutunması kanatlar,
kararlılığı kanatlarla birlikte yatay ve dikey stabilize,
kontrol edilmesi uçuş kontrol yüzeyleri tarafından
sağlanır.

Bir özelliğin sabit olması durumu nasıl adlandırılır?

Bu durum denge halidir ve söz konusu özelliği
değiştirecek net bir etki olmadığı sürece dengeden
bahsetmek mümkündür.

Isı ve sıcaklık arasındaki fark nedir?

Isı bir enerji türüdür. Sıcaklık ise sistemlerin ısı
enerjilerini yansıtma/dışa vurma biçimidir. Aynı ısıya
sahip iki sistemin sıcaklıkları veya aynı sıcaklığa sahip iki
sistemin ısıları birbirinden farklı olabilir.

Bir hava aracı için dengeli duruş nedir?

Hava aracı için dengeli duruş, hava aracı
üzerinde bulunan bir düzlemin yer düzlemine göre yaptığı
açının belli bir süre içinde sabit kalmasıdır. Bu açılar ve
süreler uçuş gerekliliklerine göre değişebilmektedirler

Havada dengeli bir dönüş yapan bir hava aracının
yörünge merkezi ve yarıçapı hakkında ne söylenebilir?

Yörünge merkezi ve yarıçapı sabit kalmaktadır.

Hava aracı üzerinde, tümü ağırlık merkezinden geçen
ve birbirine dik olarak kabul edilen hayali üç eksen nedir?

• Uzunlamasına eksen
• Dikey eksen
• Yanal eksen

Uzunlamasına eksen nedir ve bu eksen etrafındaki
manevralar nasıl adlandırılır?
.

Uzunlamasına eksen, hava aracının burun simetri
noktasından, kuyruk simetri noktasına uzanan, gövde
silindirik eksenidir. Bu eksen etrafındaki dönüşler yatış
(roll) hareketi olarak adlandırılır.

Dikey eksen nedir ve bu eksen etrafındaki manevralar
nasıl adlandırılır?

Dikey eksen, uçak yere paralel iken yerçekimi
kuvvetine paralel ve uçak uzunlamasına eksenine dik olan
eksendir. Bu eksen etrafındaki dönüşler, kimi zaman özel
bir adlandırma yapılmadan basitçe dönüş veya sapma
(yaw) hareketi olarak adlandırılır.

Yanal eksen nedir ve bu eksen etrafındaki manevralar
nasıl adlandırılır?

Yanal eksen, uçak ağırlık merkezinden geçen ve
diğer iki eksene dik olan eksendir. Bu eksen etrafındaki
dönüşler yunuslama (pitch) olarak adlandırılır.

Uçağın bir eksen etrafında dengeli olma koşulu nedir?

İlgili eksen üzerine etki eden net moment sıfırsa
uçak o eksen etrafında dengelidir.

Uzunlamasına eksen etrafında denge koşulu nedir?

Uçak ağırlığının uzunlamasına eksen etrafında
simetrik olarak dağıldığı kabul edilirse, uçağın bu eksen
etrafında dengede olması için kanat ve yatay stabilize
taşıma kuvvetlerinin oluşturduğu net momentin sıfır
olması gerekir. Uzunlamasına eksen etrafında denge,
normalde kendiliğinden sağlanmaktadır.

Dikey eksen etrafında denge koşulu nedir?

Bir uçağa dikey eksen etrafında etki eden
kuvvetler, motor itkisi, kanat ve yatay stabilize üzerindeki
sürükleme kuvvetleridir. Yatay stabilize, uzunlamasına
eksen etrafında simetrik olduğundan, sürükleme kuvvetleri
eşit, dolayısıyla dikey eksen etrafındaki momentleri eşit ve
zıt yönlüdür. Dolayısıyla bu eksen etrafında denge, motor
itkisi ve kanat üzerindeki sürükleme kuvvetlerinin
momentleri toplamının sıfır olduğu durumda oluşur.

Yanal eksen etrafında denge koşulu nedir?

 Kanat taşıma kuvvetleri yanal eksen üzerinde
değilse veya motorlar ağırlık merkezi ile aynı yükseklikte
değilse, yanal eksen etrafında momentler oluştururlar.
Taşıma kuvvetleri ve momentleri, genellikle itki
kuvvetleri ve momentlerinden daha büyüktür. Ayrıca bazı
uçaklarda itki momentleri sıfır veya taşıma kuvveti
momentleriyle aynı yönlüdür. Dolayısıyla itki ve taşıma
kuvvetlerinin oluşturduğu momentlerin kendiliğinden
dengede olmaları söz konusu değildir. Öte yandan, taşıma
kuvvetlerinin yanal eksen üzerinde olmaları veya itki ve
taşıma kuvvetlerinin oluşturduğu momentlerin dengede
olması uçağın kararsız olmasına yol açtığından, tercih
edilen bir durum değildir. Bir uçak üzerinde kanat taşıma
kuvvetinin oluşturduğu momentler, taşıma kuvvetinin
uçak ağırlık merkezinin gerisinde veya ilerisinde olması
durumlarına göre, iki farklı şekilde ortaya çıkmaktadır.

Uçuşun farklı safhalarında, yanal eksen etrafında
dengenin sağlanması için kullanılan ilave yüzeylere ne
isim verilir?

Yatay stabilize, bu amaç için kullanılır. Kanat
formunda fakat daha küçük boyutlarda bir elemandır.
Hava hızı sıfırdan farklıyken yatay stabilize üzerinde,
kanat üzerinde olduğu gibi fakat daha küçük, bir
aerodinamik kuvvet oluşur.

Yatay stabilize, kanattan daha küçük yapıda olduğu
halde yatay stabilize tarafından oluşturulan momentler
kanat tarafından oluşturulan momentleri dengeleyebilir.
Bu nasıl mümkün olmaktadır?

Yatay stabilizenin kuvvet kolu, kanat taşıma
kuvvetinin kuvvet kolundan daha büyüktür.

Yatay stabilize uçak üzerinde nerede bulunur?

Genellikle uçağın kuyruk bölümünde yer almakla
birlikte çok farklı şekil ve yerleşimde yatay stabilize
uygulamaları mevcuttur. Düz uçuş sırasında yatay
stabilize üzerinde oluşan aerodinamik kuvvet, kanat tarafından oluşturulan momentin yönüne göre belirlenir.
Uçuş sırasında kanat aerodinamik merkezinin yeri
değiştiğinde yanal eksen etrafında dengenin sağlanması
için; yatay stabilize hareketli ise yeniden ayarlanması
gerekir, hareketli değilse uçuş kontrol yüzeylerinden biri
olan elevatör kullanılır.

Kararlılık nedir?

Kararlılık, bir sistemin denge halinde aşırı
olmayan bozulmalar sonrasında yeniden denge haline
dönme eğilimidir.

Hava araçlarında kararlılık niçin önemlidir?

Hava araçları dış etkilere çok açık ve hassas
sistemlerdir. Emniyetli uçuş için hava aracı kararlı bir
şekilde tasarlanmalıdır. Uçağın doğrusal hareketi
yönündeki istemsiz hız değişimleri çok önemli bir sorun
teşkil etmez ve pilotun müdahalesiyle düzeltilir. Dikey
düzlemde istemsiz hız değişimleri ise nadir karşılaşılan bir
durumdur fakat daha ciddidir.

Hava direncinin uçak kararlılığına katkısı var mıdır?

Evet, uçak üzerindeki tüm yüzeyler hareket
sırasında hava direnci ile karşılaştıklarından, kararlılığa,
moment kollarının uzunluğuna bağlı olarak, az ya da çok
katkıda bulunurlar.

Uzunlamasına eksen etrafında kararlılık nasıl olur?

Hava aracının uzunlamasına eksen etrafındaki
kararlılığı, öncelikle hava direnci ve bununla birlikte varsa
sarkaç özelliği sayesinde sağlanır. Bir uçağın kanatları ve
tüm yüzeyleri uzunlamasına eksen etrafında simetrik
olduklarından normalde aerodinamik moment dengesi
sağlanmaktadır. Bu yüzeylerin karşılaştıkları hava direnci,
bu dengenin bozulmasına karşı koyan önemli etkenlerden
biridir.

Sarkaç özelliğinin kararlılığa etkisi nedir?

Sarkaç özelliği, bir cismin ağırlık merkezinin
asılma noktasının altında olmasıyla kazanılır. Asılma
noktası, cisme etki eden yerçekimi kuvvetine zıt
kuvvetlerin bileşkesinin etki noktasıdır. Sarkaçların asılma
doğrultusunu koruma eğilimleri, dolayısıyla yere paralel
iki eksen etrafında kararlılık özellikleri vardır.

Bir hava aracının sarkaç özelliğine sahip olmasının,
dikey eksen etrafındaki kararlılığı üzerine etkisi ne olur?

Sarkaç özelliğinin dikey eksen etrafındaki
kararlılığa hiçbir etkisi yoktur

 Yanal eksen etrafında kararlılık nasıl olur?

Uçakların burun yukarı hareketi halinde kanat ve
yatay stabilize hücum açıları, dolayısıyla taşıma kuvvetleri
ve uçağı burun aşağı yapmaya zorlayan momentleri artar.
Uçakların burun aşağı hareketinde ise bunun tersi
gerçekleşerek, her iki durum da uçağı tekrar denge
durumuna dönmeye zorlar.

Dikey eksen etrafında kararlılık nasıl olur?

Dikey eksen etrafında kararlılığı sağlamak için
dikey stabilize adı verilen yüzeyler kullanılır. Uçak, dikey eksen etrafında ani dönüşler sırasında hava direnciyle
karşılaşır. Bu hava direnci dönüş yönüne ters momentler
oluşturur. Dikey stabilizeler farklı şekillere sahip
olabilmekle birlikte daima kuyruk bölümünde yer alırlar.

Kuyruk bölümünde yer alan yatay stabilize, dikey
stabilize ve bazı uçuş kontrol yüzeylerine genel olarak ne
isim verilir?

Bu aksamlar genel olarak kuyruk takımı olarak
adlandırılır.

Uçuş kontrol yüzeylerinin temel görevi nedir?

Uçuş kontrol yüzeylerinin temel görevi, uçuş
sırasında veya yerde hava aracının manevra yapabilmesini
sağlamaktır. Bunun yanı sıra taşıma kuvvetini artırma,
denge ve kararlılık sağlama veya frenleme gibi görevleri
de yerine getirirler.

Birincil uçuş kontrol yüzeylerinin amacı nedir?

Hava aracının üç ekseni etrafındaki dönüşlerini
doğrudan sağlamaktır.

Birincil uçuş kontrol yüzeyleri hangileridir?

• Elevatör(ler)
• Aileronlar
• Rudder(lar)

Elevatörlerin görevi nedir?

Uçağın yanal ekseni etrafındaki dönüşlerini
sağlamak için kullanılan hareketli yüzeylerdir. Yatay
stabilize üzerinde bulunur, tek parça veya çok parçalı
olabilirler. Elevatörler kapalıyken kanat taşıma kuvvetinin
yanal eksen etrafında oluşturduğu moment, yatay stabilize
aerodinamik kuvveti tarafından dengelenir. Elevatörlerin
yukarı veya aşağı açılması bu moment dengesini bozarak
uçağın pitch ekseni etrafında dönüş yapmasını sağlar.
Elevatörler yukarı pozisyonda olduğunda uçak burun
yukarı manevra yapacaktır. Elevatörler, yatay stabilizenin
yeterli olmadığı durumlarda, pitch ekseni etrafında denge
sağlamak için de kullanılırlar.

Aileronların görevi nedir?

Her bir kanat uç ve firar kenarı bölgesinde en az
birer adet bulunan ve uçağın uzunlamasına ekseni
etrafında dönüş, denge ve kararlılığını sağlamak için
kullanılan hareketli yüzeylerdir. Yanal eksen etrafında
dönüşlerin sağlanması için aileronlar asimetrik olarak
açılır. Aşağı doğru açılan aileron, kanat taşıma kuvvetini
artırırken, yukarı doğru açılan aileron kanat taşıma
kuvvetini azaltır. Böylece uçağı yatırılmak istenen yönde
net bir moment oluşur. Kanat taşıma kuvvetlerinde veya
uçak ağırlık dağılımındaki dengesizliklerin sebep olduğu
istenmeye yatış hareket ve/veya açıları da yine aileronlarla
düzeltilir.

Aileronlar her zaman asimetrik mi çalışır?

Aileronlar gerektiğinde taşıma kuvvetini artırmak
veya azaltmak, frenlemeye yardımcı olmak gibi amaçlarla da kullanılabilirler. Taşıma kuvvetini artırmak için tüm
aileronlar aşağı, azaltmak için tüm aileronlar yukarı doğru
açılır. Aileronlar her iki yönde (aşağı veya yukarı) açılarak
da frenlemeye yardımcı olabilirler.

Aileronların çok parçalı olmasının avantajı nedir?

Aileronların üzerindeki yükü azaltmak, arıza
durumunda yedekleme yapabilmek gibi durumlardan ötürü
her bir kanat üzerindeki aileron bir tek parça yerine çok
parçalı olarak tercih edilebilir.

İstikamet dümeninin (rudder) görevi nedir?

Uçağın dikey ekseni etrafındaki dönüşlerini
sağlamak için kullanılan hareketli yüzeylerdir. Rudder,
dikey stabilize üzerinde bulunur, tek parça veya çok
parçalı olabilir. Rudder, uçak uzunlamasına eksenine göre
simetrik olduğundan normalde dikey eksen etrafında bir
moment oluşturmaz. Rudder, bir tarafa doğru açıldığında
ise uçak burnunu aynı tarafa döndürecek şekilde bir
aerodinamik kuvvet oluşur. Bu kuvvet, uçak dikey ekseni
etrafında bir moment oluşturarak uçağın dönmesini sağlar.

Uçağın havada sabit bir yörünge etrafında dönüşü
niçin tek başına rudder ile sağlanmaz?

Uçağın bir yörünge etrafında dönüşü sırasında
üzerine etki eden merkezkaç kuvvet, karşı bir kuvvet ile
dengelenmelidir. Bu şekilde bir dönüş yapmadan önce
veya dönüşle birlikte, uçak dönüş yönünde yatırılmalıdır.

İkincil uçuş kontrol yüzeylerinin amacı nedir?

İkincil uçuş kontrol yüzeylerinin amacı, birincil
uçuş kontrol yüzeylerinin manevralarına yardımcı olmak,
hareketlerini kolaylaştırmak, taşıma veya sürükleme
kuvvetlerini ayarlamak gibi ikincil görevleri yerine
getirmektir

Flap ve slat’ların görevi nedir?

Taşıma kuvvetini artırmaktır.

 Spoiler’ın görevi nedir?

 Yatış manevrası sırasında yukarı açılan
aileron’lara yardımcı olarak, taşıma kuvvetini azaltmak
veya sürüklemeyi artırmaktır (frenleme yapmak).
Açıldıklarında kanat üst yüzeyi üzerindeki hava akışını
bozarak taşıma kuvvetini azaltan ve sürükleme kuvvetini
artıran yüzeylerdir. Her bir kanat üst yüzeyinde eşit sayıda
bulunur ve bir menteşe etrafında hareket ederler. Uçak tipi
ve boyutuna göre değişen sayıda ve genellikle çok
parçadan oluşurlar.

Yer spoiler’ı nedir?

Bazı spoiler’lar sadece yerde kullanılır ve bunlara
yer spoiler’ı denilir. Kanat kök kısmına yakındırlar.

Uçuş spoiler’ı nedir?

 Hem yerde hem havada kullanılan spoiler’lara
uçuş spoiler’ı denilir. Kanat uç kısmına yakındır.

Kontrol veya denge ayar (trim) kanatçıklarının
(fletnerler, tab’lar) görevi nedir?

Pilot veya yapay güç sistemlerinin uygulamak
zorunda kalacakları kuvvetleri azaltmak (bazı tab’lar pilotun uygulaması gereken kuvveti artırmak içindir) için
kullanılmaktadır. Yardımcı kanatçıklar, aerodinamik
kuvvetler kullanılarak, birincil uçuş kontrol yüzeylerinin
hareketini veya sabit bir pozisyonda tutulmasını
kolaylaştırmak için kullanılan yüzeylerdir. Yardımcı
kanatçıklar, asıl uçuş kontrol yüzeylerinin firar kenarının
hareketli bir parçası şeklindedir ve asıl uçuş kontrol
yüzeylerine zıt yönde açılırlar. Yardımcı kanatçık üzerinde
oluşan aerodinamik kuvvet, asıl uçuş kontrol yüzeyinin
menteşe ekseni etrafında bir moment oluşturur. Bu
moment, uçuş kontrol yüzeyinin hareket ettirilmesini veya
sabit bir pozisyonda tutulmasını sağlar.

Kontrol tab ve trim tab nedir?

 Yardımcı kanatçıklar, kullanım amacı ve hareket
şekillerine göre farklı şekillerde sınıflandırılabilir ve farklı
(kontrol tab, trim tab, balance tab, servo tab gibi) isimler
alabilirler. Manevra yapmak için kullanılan kanatçıklar
kontrol tab, uçağın dengesini sağlamak için kullanılan
kanatçıklar trim tab olarak adlandırılır (trim tab’ler, ilgili
uçak ekseni etrafında sürekli bir moment oluşturarak, pilot
lövye veya pedallara dokunmadan uzun süreli manevra
yapmak için de kullanılabilir). Yardımcı kanatçıklar her
türlü birincil uçuş kontrol yüzeyi üzerinde bulunabilir ve
bir uçuş kontrol yüzeyi üzerinde hem kontrol tab hem de
trim tab bulunabilir.

Denge ayar (trim) işleminin önemi nedir?

 Hava araçlarının üç eksen etrafındaki hassas
dengeleri çeşitli sebeplerle kolaylıkla bozulabilir. Denge
kendiliğinden sağlanmazsa pilotun, tüm uçuş boyunca
uçuş kumandalarına müdahale etmesi gerekir. Uçakların
denge ayar işlemi, denge ayar kanatçıkları (trim tabs),
yatay stabilize hücum açısı ayarlanarak, sağ ve sol kanat
yakıt tankları arasında veya merkez yakıt tankları ile
kuyruk yakıt tankları arasında yakıt transferi yapılarak
gerçekleştirilir.

Denge ayar kanatçıklarının, yardımcı uçuş kontrol
kanatçıklarından farkı nedir?

Denge ayar kanatçıkları (trim tabs) bir kez
ayarlandıktan sonra uzun süre (denge sağlandığı sürece)
pozisyonları değiştirilmemektedir.

Hareketli yatay stabilize ile pitch ayarı nasıl yapılır?

Bazı uçaklarda yatay stabilize hareketlidir ve
hücum açısı değiştirilebilir. Böyle uçaklarda yanal eksen
etrafında denge ayarı, yatay stabilizenin hücum açısı
değiştirilerek yapılır. Kuyruk bölümünde yer alan yatay
stabilizenin burun yukarı açıları uçağa burun aşağı
momentler uygulanmasını sağlar.

Tüm uçuş kontrol yüzeylerinin kumanda araçları
nerede bulunur?

Kokpitte yer alırlar.

Mekanik kontrollü uçaklarda aileronlar ve elevatörler
nasıl kontrol edilir?

Birleşik kumanda tekeri ve lövyesi ile kontrol
edilir. Aileron tekerinin sağa-sola çevrilmesi, her bir kanat üzerindeki aileronların asimetrik açılmasını sağlar.
Lövyenin ileri geri hareketleri elevatörlerin aşağı-yukarı
açılmasını sağlar. İki pilotlu uçaklarda, kaptan pilot ve
yardımcı pilotun lövye-teker kumandası genellikle
birbirine mekanik olarak bağlantılıdır ve bir tarafta yapılan
hareket aynı anda diğer tarafta da gerçekleşir.

Kokpitte bulunan stick’in görevi nedir?

Bazı uçaklarda kumanda lövyeleri ve tekerlekleri
yerine stick bulunur. Stick dikey pozisyondayken
aileronlar ve elevatörler sıfır açılma pozisyonundadır.
Stick’in sağa-sola ve ileri-geri yatış açıları ile belirli bir
pozisyonda tutulma süreleriyle hareket sağlanır. Stick
pozisyonu elektriki sinyale çevrilerek ilgili yüzeyi kontrol
eden bilgisayara gönderilir. Pilot ve yardımcı pilotun
stick’leri arasında herhangi bir bağlantı bulunmamaktadır.

Rudder’a hareket nasıl verilir?

 Her pilotun ayakucunda bulunan ve birbirine
mekanik olarak bağlantılı bir çift pedal ile kumanda edilir.
Sağa dönüş için sağ pedal, sola dönüş için sol pedal ileri
ittirilir. İki pilotlu uçaklarda pedal çiftleri birbirine
mekanik olarak bağlantılıdır ve bir tarafta yapılan hareket
aynı anda diğer tarafta da gerçekleşir.

Flap/slat hareketi nasıl verilir?

Flap/slat, spoiler lövyeleri ve çeşitli trim araçları
merkez pedestal üzerinde bulunur. Flaplar ve slatlar
birlikte kumanda edilir ve tek bir lövyesi vardır. Tüm
spoiler’ların manuel kontrolü de bir tek lövye ile sağlanır.

Hücum açısı ayarlanabilir yatay stabilizelerin trim
işlemi nereden yapılır?

Bu ayar; her bir aileron tekeri, lövyesi veya stick
üzerinde bulunan düğmeler yardımıyla elektriki olarak ve
merkez pedestal her iki yanında bulunan ve birbirine
mekanik olarak bağlı iki volan yardımıyla mekanik olarak
yapılabilir

Uçuş kontrol sistemleri, yüzeylerin hareket
yöntemlerine göre kaça ayrılır?

Üç temel gruptan bahsetmek mümkündür:
• Doğrudan pilot kas gücüyle hareket ettirilen
sistemler
• Yardımcı güç kullanan sistemler
• Tümüyle yapay güç kullanan sistemler

Mekanik hareketli sistemler nedir?

Birincil uçuş kontrol yüzeylerinin doğrudan pilot
kas gücüyle hareket ettirildiği uçuş kontrol sistemleridir.
Pilotun kokpitte bulunan uçuş kontrol araçları üzerine
uyguladığı kuvvetler, çelik kablolar, itme-çekme çubukları
ve tork tüpleri gibi mekanik iletim vasıtasıyla uçuş kontrol
yüzeylerine iletilir. Pilot da uçuş kontrol yüzeyi üzerindeki
kuvvetleri hisseder. Kabloların rahat hareketi için
makaralar, yön değiştirmesi için makaralar ve/veya kablo
kadranları kullanılır.

Sürekli, değişken ve hızlı kontrol gerektiren uçuş kontrol yüzeyleri için hangi yardımcı güç sistemleri
kullanılmaktadır?

Uçak ağırlığı ve hızı arttıkça uçuş kontrol
yüzeyleri üzerindeki aerodinamik kuvvetler pilotun
karşılayamayacağı seviyelere ulaşır. Bu durumda elektrik,
hidrolik, pnömatik ve aerodinamik güçlerden
yararlanılabilir.

Pnömatik ve aerodinamik sistemler nedir?

Pnömatik sistemler, havanın yapay olarak
basınçlandırılarak güç elde edilen, aerodinamik sistemler
ise havanın kendiliğinden hareketinden kaynaklanan
gücün kullanıldığı (ayrıca bir güç sistemi gerektirmeyen)
sistemlerdir.

Aerodinamik güç yardımcılı sistemler nasıl çalışır?

Kanatçıklar (fletner’ler, tab’lar), aslında
aerodinamik yardımcılı uçuş kontrol sistemlerinin
elemanıdırlar. Bu tür sistemlerde pilot kas gücü, yardımcı
kanatçık veya birincil uçuş kontrol yüzeyi üzerine
uygulanır. Her iki durumda da yardımcı kanatçık, birincil
uçuş kontrol yüzeyine ters yönde açılır. Kanatçık üzerinde
oluşan aerodinamik kuvvet, birincil uçuş kontrol
yüzeyinin hareket ettirilmesini veya belli bir pozisyonda
tutulmasını sağlar.

Hidrolik güç kontrol elemanı nedir?

Servo-valfler hidrolik güç kontrol elemanı olup,
kontrol valflerinin pozisyonuna bağlı olarak, akçüatöre
uygulanan

Senkronize hidrolik güç yardımcılı sistemlerin çalışma
prensibi nasıldır?

Bu tür uçuş kontrol sistemlerinde, pilot aynı anda
hem birincil uçuş kontrol yüzeyine hem de bir hidrolik
akçüatörün servo-valfinin kontrol valfine kuvvet uygular.
Hidrolik güç yeterli ve düzgün çalışıyorken bir hidrolik
akçüatör, uçuş kontrol yüzeyi üzerine pilotun uyguladığı
kuvvetle orantılı bir kuvvet uygulayarak, pilotun
uygulaması gereken kuvveti azaltır. Hidrolik güçte bir
arıza meydana geldiğinde veya hidrolik basınç yetersiz
olduğunda, pilot uçuş kontrol yüzeyini doğrudan kendi kas
gücü ile kontrol etmeye devam edebilir. Bu sırada hidrolik
akçüatör, pilota engel olmaması için by-pass edilir.

Hidrolik hareketli, kablo yedekli uçuş kontrol
sisteminin çalışma prensibi nasıldır?

Bu tür uçuş kontrol sistemleri, senkronize
hidrolik güç yardımcılı sistemlere benzer. Aralarındaki tek
fark, hidrolik güç normal iken pilotun uçuş kontrol yüzeyi
üzerine hiçbir kuvvet uygulamaması, yalnız hidrolik
akçüatörün kontrol valfine çok küçük bir kuvvet
uygulamasıdır.

Hidrolik hareketli, kontrol kanatçığı yedekli uçuş
kontrol sisteminin çalışma prensibi nasıldır?

Bu tür uçuş kontrol sistemlerinde, normalde pilot
kas gücü yalnız hidrolik akçüatörü kontrol eden valfe
uygulanır. Bu durumda kanatçık, birincil uçuş kontrol yüzeyi ile birlikte hareket eder. Hidrolik sistemde bir arıza
meydana geldiğinde ise akçüatör by-pass edilerek pilot kas
gücü kanatçığa uygulanır. Bu durumda birincil uçuş
kontrol yüzeyi, kanatçığa ters yönde açılır.

Tümüyle yapay güç hareketli uçuş kontrol sisteminin
çalışma prensibi nasıldır?

Bu tür uçuş kontrol sistemlerinde, birincil
ve/veya ikincil uçuş kontrol yüzeyleri tümüyle hidrolik,
pnömatik veya elektriki akçüatörler tarafından hareket
ettirilir. Pilot sistemde çok küçük kuvvetler
uygulamaktadır.

Tümüyle yapay güç kullanan sistemlere niçin tek yönlü
veya kuvvet geri bildirimsiz sistemler denilmektedir?

Eğer yapay bir kuvvet hissettirici (artificial feel)
sistem yoksa, pilot uçuş kontrol yüzeyleri üzerindeki
aerodinamik kuvvetleri hiçbir şekilde hissedemeyeceği
için bu şekilde de bir adlandırma yapılması söz konusudur.

Motor şeklindeki akçüatörler hangi yüzeylerin
hareketlerini sağlamak için kullanılır?

Genellikle flap, slat, yatay stabilize gibi sürekli
olarak kontrol gerektirmeyen yüzeylerin hareketlerini
sağlamak için kullanılırlar. Motor şeklindeki akçüatörler
çalışmadıklarında bir kuvvet veya güç üretmediklerinden
kriko benzeri bir mekanizma ile kullanılırlar. Akçüatör
motoru çalışırken krikoyu veya üzerindeki bir dişliyi
döndürerek uçuş kontrol yüzeyinin istenen yönde hareket
etmesini sağlar. Motor durduğunda ise kriko uçuş
kumanda yüzeyinin sabit kalmasını sağlar.

Tümüyle yapay güç hareketli (genellikle hidrolik) uçuş
kontrol sistemlerinde niçin hemen her elemanın bir yedeği
veya alternatifi bulunur?

Çünkü bir tek güç kaynağı veya kontrol kanalına
bağlı kalınırsa, güç veya kontrol sistemleri görevlerini
yerine getiremediğinde pilotun uçuş kontrol yüzeylerini
hareket ettirmesi mümkün değildir

Bir uçuş kontrol yüzeyinin tüm güç kaynakları veya
kontrol kanallarının kullanılamaz olması durumunda
uçuşun ve sistemlerin emniyeti nasıl sağlanır?

Üç temel gruptan bahsetmek mümkündür:
• Akçüatör ve/veya uçuş kontrol yüzeyi merkezi
bir pozisyona alınabilir
• Akçüatör ve/veya uçuş kontrol yüzeyi tamamen
kilitlenebilir
• Akçüatör by-pass edilerek; uçuş kontrol yüzeyi
hareketlerini serbestçe veya sönümleyerek takip
etmesi sağlanabilir.

Uçuş kontrol nedir?

Uçuş kontrol, hava aracının uçuş şeklinin veya
manevralarının belirlenmesi olup uçuş kontrol yöntemleri
ise, uçuş kontrol yüzeylerinin pozisyon veya
hareketlerinin belirlenmesi ve/veya yönlendirilmesi ile
ilgilidir.

Uçuş kontrol yöntemleri, pilotun kontrol sürecine dâhil
olup olmayışına göre nasıl sınıflandırılır?

• Manuel
• Otomatik

Manuel ve otomatik kontrol sistemleri arasındaki fark
nedir?

Manuel kontrol sistemleri, gerçekleştirilmesi
istenen işlemlerin her biri için komut verilmesini
gerektiren, otomatik kontrol sistemleri ise bunun için
harici bir komut gerektirmeyen sistemlerdir.

Pilotun fiziksel iş yükü niçin manuel uçuş kontrolünde,
otomatik uçuş kontrolündekine göre daha fazladır?

Manuel uçuş kontrolünde uçuş kontrol yüzeyleri
pilotun kas gücüyle hareket ettirilirken, otomatik uçuş
kontrolü elektrik-elektronik devreler veya bilgisayarlar
tarafından gerçekleştirilmektedir.

Uçuş kontrol yöntemleri, kontrol işaretlerinin
(sinyallerinin) fiziksel özelliğine göre nasıl sınıflandırılır?

Bir uçuş kontrol sisteminde hem mekanik hem elektriki
kontrol edilen bir eleman olması mümkün müdür?

 Evet; örneğin hidrolik akçüatör servo-valfinin
kontrol valfi, kokpit kumandalarına bağlı çelik kablolar
yardımıyla hareket ettiriliyorsa mekanik kontrollü, bir
elektro-mıknatıs ile hareket ettiriliyorsa elektrik
kontrollüdür.

Denge nedir ve hangi durumda mümkündür?

Denge, bir özelliğin sabit olması durumudur ve ancak söz konusu özelliği değiştirecek net bir etki olmaması halinde mümkündür.

Hava aracı için dengeli bir duruş denince ne anlaşılmalıdır?

Hava aracı için dengeli bir duruş denince, hava aracı üzerinde bulunan bir düzlemin (örneğin döşeme düzleminin) yer düzlemine göre yaptığı açının belli bir süre içinde sabit kalması anlaşılmalıdır. Bu açılar ve süreler uçuş gerekliliklerine göre değişebilir.

Uzunlamasına eksen nedir?

Hava aracının burun simetri noktasından, kuyruk simetri noktasına uzanan, gövde silindirik eksenidir.

Yunuslama (pitch) nedir?

Yanal eksen etrafındaki dönüşlerdir. 

Bir uçağa dikey eksen etrafında etki eden kuvvetler nelerdir?

Motor itkisi, kanat ve yatay stabilize üzerindeki sürükleme kuvvetleridir.

Yanal eksen etrafında momentler nasıl oluşur?

Kanat taşıma kuvvetleri yanal eksen üzerinde değilse veya motorlar ağırlık merkezi ile aynı yükseklikte değilse, yanal eksen etrafında momentler oluştururlar.

Yanal eksen etrafında dengenin sağlanması için ne yapılır?

Yatay stabilize adı verilen ilave yüzeyler kullanılır.

Dengesi bir kez bozulmasına rağmen hava aracının sürekli bir değişim içine girmesine engel olan nedir?

Uçağın sahip olduğu kararlılık özelliğidir.

Hava aracının uzunlamasına eksen etrafındaki kararlılığı nasıl sağlanır?

Öncelikle hava direnci ve bununla birlikte varsa sarkaç özelliği sayesinde sağlanır. Bir uçağın kanatları ve tüm yüzeyleri uzunlamasına eksen etrafında simetrik olduklarından normalde aerodinamik moment dengesi sağlanmaktadır. Bu yüzeylerin karşılaştıkları hava direnci, bu dengenin bozulmasına karşı koyan önemli etkenlerden biridir.

Hava aracının uzunlamasına eksen etrafında kararlılığını sağlayan bir diğer etken, sarkaç özelliğidir.

Sarkaç özelliği nasıl kazanılır?

Bir cismin ağırlık merkezinin asılma noktasının altında olmasıyla kazanılır. Asılma noktası, cisme etki eden yerçekimine zıt kuvvetlerin bileşkesinin etki noktasıdır. Sarkaçların asılma doğrultusunu (asılma noktasıyla ağırlık merkezi arasındaki doğrultu) koruma eğilimleri, dolayısıyla yere paralel iki eksen etrafında kararlılık özellikleri vardır. Hava aracının sarkaç özelliğine sahip olmasının dikey eksen etrafında kararlılığı üzerine hiçbir etkisi yoktur

Dikey eksen etrafında kararlılığı sağlamak için ne kullanılır?

Dikey stabilize adı verilen yüzeyler kullanılır.

Uçuş kontrol yüzeyleri nedir?

Hava aracının üç ekseni etrafında dönüşlerini doğrudan sağlayan yüzeylerdir.

Birincil uçuş kontrol yüzeyleri nelerdir?

Birincil uçuş kontrol yüzeyleri: elevatör(ler), aileronlar ve rudder(lar) dır.

Elevatörler nedir ve nerede bulunurlar?

Uçağın yanal (kanat) ekseni etrafında dönüşlerini sağlamak için kullanılan hareketli yüzeylerdir. Elevatörler yatay stabilize üzerinde bulunur ve tek parça veya çok parçalı olabilirler.

Aileron’lar nedir?

Her bir kanat uç ve firar kenarı bölgesinde en az birer adet bulunan ve uçağın uzunlamasına ekseni (yatış ekseni) etrafında dönüş, denge ve kararlılığını sağlamak için kullanılan hareketli yüzeylerdir.

İstikamet dümeni/ rudder’lar nedir?

Uçağın dikey ekseni etrafında dönüşlerini sağlamak için kullanılan hareketli yüzeylerdir.

Spoiler’lar ne için kullanılmaktadır?

Yatış manevrası sırasında aileron’lara yardımcı olarak, taşıma kuvvetini azaltmak veya sürüklemeyi artırmak (frenleme yapmak) için.

Yardımcı kanatçıklar ne için kullanılır?

Aerodinamik kuvvetler kullanılarak, aileron, elevatör, rudder gibi birincil uçuş kontrol yüzeylerinin hareketini veya sabit bir pozisyonda tutulmasını kolaylaştırmak (daha küçük kuvvetlerle gerçekleştirilmesini sağlamak) için kullanılan yüzeylerdir.

Uçakların denge ayar (trim) işlemi nasıl yapılabilir?

Denge ayar kanatçıkları (trim tabs), yatay stabilize hücum açısı ayarlanarak, sağ ve sol kanat yakıt tankları arasında veya merkez yakıt tankları ile kuyruk yakıt tankları arasında yakıt transferi yapılarak (böylelikle ağırlık merkezinin yeri değiştirilerek) yapılabilir.

Servo-valfler nedir?

Hidrolik güç kontrol elemanlarıdır.Servo-valfler, kontrol valflerinin pozisyonuna bağlı olarak, akçüatöre uygulanan hidrolik basınç yönünü ve hidrolik akışını belirleyen elemanlardır.