Ev Endüstrisi Dersi 3. Ünite Özet

İstihdam Kavramı

İstihdam, iş başında olanlar ve iş başında olmayanlar grubuna dâhil olan kurumsal olmayan çalışma çağındaki nüfusun tümüdür. İstihdam ekonomi politikalarını şekillendiren faktörlerden biridir.

Formel işgücü piyasası, kentsel alanda endüstri, ticaret ve hizmetler sektöründe sürekli veya geçici işlerde çalışanlar ile kamu kesiminde çalışanları kapsayacak biçimde tanımlanmaktadır. Yasal nitelikte olan, ancak ulusal gereklere uygun olarak kayıt altına alınmayan, resmî makamlara bildirilmeyen her türlü ücretli faaliyet “bildirilmemiş” veya “enformel istihdam” olarak kabul edilmektedir. Kayıt dışı istihdam kavramı ile de referans haftasında yaptığı işten dolayı herhangi bir sosyal güvenlik kuruluşuna kayıtlı olmayanlar anlatılmaktadır.

Küçük işletmelerin kendi hesabına çalışmanın ve aile emeğinin yaygın olduğu enformel sektör, yasal ve kurumsal düzenlemelerin dışında yürütülen ekonomik faaliyetleri kapsamaktadır. Bu bağlamda evde bir işverene bağımlı olarak kayıt dışı çalıştırılan ev işçileri enformel sektör içinde önemli bir yer tutmakta ve son derece ucuz işgücü sunmaktadır. Enformel sektörde çalışanlara bazı örnekler şöyle sıralanabilir:

• Az topraklı çiftçiler
• Mevsimlik tarım işçileri
• Sokak satıcıları
• Vs. (Daha çok örnek için kitabınızın ilgili bölümüne başvurunuz.)

İstihdam Türleri

Tipik (standart) istihdam: Çalışanın iş hukuku koruması altında olduğu, genellikle toplu iş sözleşmesi ile çalışma koşullarının belirlendiği bir iş yerinde, sürekli ve tam süreli çalışma biçimidir. Dört temel unsuru şunlardır:

• İş sözleşmesinin (akit) belirsiz süreli olması,
• Gerçekleştirilen çalışmanın tam zamanlı yapılması,
• Tek işverene karşı çalışan sorumluluğunun bulunması,
• Haksız iş akdinin feshine ya da işten çıkarılmaya karşı çalışanın iş hukuku koruması ve güvencesi altında bulunması

Atipik (Esnek) istihdam: Tipik istihdamın etkinliğini yitirmesiyle, istihdam yapısı değişikliğe uğramış ve esnek istihdam olarak da adlandırılan istihdam şeklidir. OECD ye göre beş farklı esneklik türü şunlardır:

• İşçi sayısının işletmenin gereksinimlerine göre ayarlandığı, dışsal sayısal esneklik,
• Üretim sürecinin altsözleşmeler yoluyla parçalandığı ve taşeron ilişkilerinin yaygınlaştığı dışsallaşma,
• Çalışma saatlerini pazar ve işletme gereksinimleri doğrultusunda düzenlenmesini sağlayan içsel sayısal esneklik,
• Emek gücünün farklı biçimlerde istihdam edilebildiği işlevsel esneklik,
• Üretkenlik ve piyasa koşullarına göre emeğin ödüllendirilebilmesine ön açan ücret esnekliği.

TİSK’e göre ise:

Sayısal esneklik; “geçici istihdam, alt işveren uygulaması ve part-time işçi istihdamı” gibi farklı yollarla, işgücü miktarını değiştirebilme serbestîsi.

Fonksiyonel esneklik; işçilerin iş tanımlarının değişen üretim yükümlülüklerine bağlı olarak değiştirilebilmesi.

Ücret esnekliği; ücret esnekliğinde, ödenen ücretlerin, verimlilik, işletmenin ekonomik yapısı, performans, sahip olunan yetenekler vb. parametreler eşliğinde değerlendirilmesi.

Uzaklaştırma stratejileri; Bu esnekliğin benimsenmesinde ekonomik nedenler, konjonktürel dalgalanmalar, teknolojik gelişmeler, yasal yükümlülükler, taşeron çalıştırılması zorunlu, uzmanlık gerektiren işler” gibi faktörler rol oynamaktadır. Çalışma hayatında yaygın olarak kullanılan bu türde yapılan işin başka işyerlerinde ya da başka işletme içinde başka işçilerin çalıştırılarak gerçekleştirilmesi söz konusudur.

Zamana göre esneklik; işletmenin işçiyi normal iş saatleri dışında da farklı sürelerle çalıştırabilmesini ifade etmektedir.

Atipik istihdam bazı faktörler sebebiyle ortaya çıkmıştır. Bunlar:

Sosyo-Ekonomik Faktörler:

• II. Dünya Savaşı sonrası ekonomik ve konjonktürel dalgalanmalar sonucunda zaman zaman üretimi artırma ya da azaltma gerekliliği,
• Küreselleşme, artan uluslararası rekabet, verimlilik artışı ve çok uluslu şirketlerin ortaya çıkması,
• Hizmet sektöründeki gelişmeler ve istihdamın sektörel yapısında meydana gelen değişim,
• Geleneksel üretim tarzının ortaya çıkardığı “zaman birliği”, “mekân birliği” ve “ürün birliği” kavramlarının ortadan kalkma eğilimine girmeleri,
• İşçilerin vasıf düzeylerinde meydana gelen değişimle birlikte işsizliğin artması,
• Sendikalar ve taraflar arası uzlaşma,
• Hükümetlerin sosyal ve ekonomik sebeplerle esnek işgücü çalıştırmayı teşvik etmesi

Teknolojik Faktörler:

• Teknolojik değişimlerin üretim şeklinde ve yapısında meydana getirdiği değişimler,
• Yeni teknolojiler ile birlikte yeni işlerin ortaya çıkması,
• Makinelerin kullanım ömürlerinin uzaması,
• İletişim teknolojilerinde yaşanan hızlı değişim,
• Elektronik ticaretin her geçen gün artması şeklinde sıralanabilir.

Psikolojik Faktörler: Dünyada yaşanan ekonomik gelişmelerin bireylerin gelir düzeylerini arttırması sonucunda çalışanların boş zaman taleplerini arttırması esnek çalışma şeklinin tercih edilmesine, bu da çalışma sürelerinin esnek bir şekilde ayarlanarak çalışanların taleplerine yanıt verilmeye çalışılmasına neden olmuştur.

Part-Time (Kısmi zamanlı) Çalışma

Bu çalışma, günlük, haftalık veya aylık iş sürelerinden daha kısa süreyi kapsayan çalışma için kullanılmakta ve işyerinde normal çalışma saatlerinden daha kısa süre ile çalışma olarak ifade edilmektedir. Diğer kısa surely çalışmalardan farkı:

• Sürekli olması,
• Düzenli yapılması,
• İsteğe bağlı olmasıdır.

Part-time çalışma, pazar esnekliğinin geliştirilmesi ve çalışma zamanının yeniden düzenlenmesi, aile politikaları ve mevcut istihdamın yeniden dağıtılmasında dolayısıyla işsizliğin azaltılmasında ve işletmelerin rekabet gücünü artırmada bir araç olarak görülmektedir. Part-time çalışma, pazar esnekliğinin geliştirilmesi ve çalışma zamanının yeniden düzenlenmesi, aile politikaları ve mevcut istihdamın yeniden dağıtılmasında dolayısıyla işsizliğin azaltılmasında ve işletmelerin rekabet gücünü artırmada bir araç olarak görülmektedir. Part time çalışmanın kadınlar tarafından tercih edilmesinin nedenleri şöyledir:

• Kadın çalışanlar, çocuklarına yeteri kadar zaman ayırabilmekte ve aile bütçesine katkı da sağlayabilmektedir.
• Ailevi nedenlerle iş yaşantısına hiç dâhil olmamış ya da uzun bir süre iş yaşantısından ayrı kalmış kadın çalışanlar bu çalışma şekli ile tecrübesizliğin getireceği baskıdan kurtulmaktadır.
• Evlenme yaşının yükselmesi, ailelerin küçülmesi, erken boşanmalar, aile bütçesine katkıda bulunma zorunluluğu, kadının eğitim seviyesinin yükselmesi, daha iyi şartlarda yaşama isteği gibi kentleşme ile başlayan değişiklikler olması.
• Teknolojinin ilerlemesi ve ev işlerinde artan teknoloji kullanımı nedeniyle boş zamanın artması.
• Türkiye’de de part time çalışma diğer Avrupa ülkelerinde olduğu gibi işsizliğe karşı bir politika olarak değerlendirilmektedir.

Part time çalışmanın işletmeler tarafından tercih edilmesi:

• İşgücü maliyetlerinin az olması,
• İşgücünün daha verimli olması,
• Ekonomik durgunluğa bağlı talebin dolayısıyla da üretimin azalması halinde işletmeye esneklik sağlaması,
• Kalifiye işgücüne olan talebin artması.

Çağrı Üzerine Çalışma

• Çağrı üzerine çalışma bir istihdam türüdür. türüdür.
• Çağrı üzerine çalışmada iş sürelerinde sınırlamalar vardır.
• Çağrı üzerine çalışma sözleşmesi yazılı olarak yapılır.
• Çağrı üzerine çalıştırılmak için belirlenen sürede çalışan çalıştırılmasa dahi ücrete hak kazanır.
• Çağrı üzerine işe çağrılan çalışan, belirlenen süre dahilinde kendisine verilen işi yerine getirmekle yükümlüdür.
• Çağrı üzerine çalışmaya ilişkin kurallara uymayan işveren hakkında idari para cezası öngörülmüştür.

Çağrı üzerine çalışmanın iki türü bulunmaktadır. Birincisinde, çalışan ve işveren tarafından belirli bir süre içinde toplam ne kadar çalışılacağı sözleşme ile önceden belirlenir ve işverenin talebi üzerine çalışan bu yükümlülüğünü yerine getirir. İkincisinde ise çalışanın belirlenen süre içinde toplam ne kadar süre ve ne zaman çalışacağı tamamen işveren tarafından belirlenir.

İş Paylaşımı

İşyerinde tam gün çalışılarak görülmekte olan bir işin, birden fazla çalışan (genellikle iki) arasında paylaşılması şeklinde ortaya çıkan bir çalışma modelidir. Bu çalışma şeklinde, çalışanlar iş görme ediminin yerine getirilmesinden toplu olarak sorumlu olmakla beraber kimin ne zaman ve ne kadar süre ile çalışacağına kendi aralarında karar vermektedirler.

Yaygın olarak kullanılan dört farklı iş paylaşımı bulunmaktadır. Bunlar;

• Bölünmüş gün,
• Bölünmüş hafta,
• Değişimli hafta,
• Sabit olmayan takvim şeklinde sıralanabilir.

Evde Çalışma

Evde çalışma en basit tanımıyla, dışarıda gelir getirici olarak yapılan işin evde yapılmasıdır. ILO’ya göre ev işçisi, kendi evinde veya işverenin işyeri dışında olmak kaydıyla kendi seçtiği yerlerde, bir ücret karşılığında, malzeme ekipman ve diğer girdilerin kendisi, işveren veya aracı tarafından temin edilmesine bakılmaksızın, üretim ya da servisin işveren tarafından kararlaştırıldığı, işverence belirlenen mal ve hizmetlerin üretimi için çalışan kişidir.

Evde çalışma daha çok kadınlar tarafından tercih edilen bir çalışma şeklidir. Bu çalışma şeklinin kadınlar tarafından tercih edilmesinde birçok faktör rol oynamaktadır:

• Evde çalışmanın çalışanlara evde çalışıp aynı zamanda çocuklara bakma ve diğer ev hizmetlerini görme olanağı sunması,
• Kadınların evde iş yapmaları dışarıda ücretli bir işte çalışmalarından daha kolay olması ve bunun kadınlar tarafından ev işlerinin bir uzantısı olarak algılanması,
• Kamusal bakım hizmetlerinin bulunmaması ve özel bakım hizmetlerinden yararlanmanın maliyetinin çok yüksek olması,
• Dışarıda çalışmanın temposunun yüksekliği nedeniyle geriye az bir zaman kalması ve çalışan kadının evde kendisini bekleyen işler, yemek yapmak, temizlik, ev bakımı ve aile ile ilgilenmek için enerji ve isteğin kalmaması,
• Evin daha rahat olması, çalışma saatine bağımlı kalınmaması, çalışma temposunun istenilen şekilde düzenlenebilir olması,
• Evde çalışmanın başkalarının koyduğu kurallar çerçevesinde ve gerektiğinde can sıkıcı olan denetim veya gözetimden uzak bir çalışma şekli olması,
• Evde çalışmanın, işe gidip gelmelerde trafiğin neden olduğu stresi ortadan kaldırması,
• Evde çalışmanın ulaşım, giyim ve çocuk bakım maliyetini düşürmesi,
• Aynı anda farklı işler alarak bazı hallerde normal çalışandan daha çok kazanmaya olanak tanımasıdır.

Evde çalışma işletmenin maliyetleri ve kar oranları üzerinde doğrudan etkili olmakla birlikte evde çalışmanın işverene sağladığı diğer faydaları aşağıdaki gibi sıralamak mümkündür:

• Evde çalışanlara dağıtılacak iş miktarının planlamasında işverene esneklik sağlaması,
• İşletmenin pazardaki mevsime bağlı ve düzensiz dalgalanmalara uyum göstermedeki yeteneğini iyileştirmesi,
• Üretim yapısını değiştirebilme olanağı sağlaması,
• Üretim miktarının ve özelliklerinin pazar koşullarına göre ayarlanabilmesinde uygun bir araç olması,
• Fabrika ve bürolardaki kira, ısıtma, aydınlatma ve diğer enerji harcamalarından ve bazı durumlarda sigorta primleri ile faiz gibi diğer ödemelerden önemli ölçüde tasarrufsağlaması,
• İşgücü maliyetini azaltması.

Tele Çalışma (Tele- Working)

Temel özellikleri:

• İşin işyeri dışında ayrı bir yerde görülmesi,
• Bu yer ile işyeri arasında elektronik iletişim araçları ile kurulmuş bir bağın olması,
• İşin programlanabilir bir araç ile yapılabilmesidir.

Tele çalışmayı ortaya çıkaran faktörler:

• Bilgi toplumunun oluşması
• Bilgi toplumu oluşum sürecinde işletmelerde yapısal dönüşüm
• İşin yapısındaki değişim.

Bir tele çalışan:

• Araştırma öncesi dört hafta içerisinde, işveren için en az on çalışma işgünü veya on çalışma gününe eşit saat miktarında çalışan,
• İstihdam statüsü veren veya vermeyen, işveren ile yapılmış direkt bir sözleşmeye sahip olan,
• İletişim teknolojisi olmaksızın uzaktan çalışamayan,
• Çalıştığı firma veya organizasyon içerisinde çalışan statüsüne tabi olan,
• Çalışma zamanının en az %50’sini tele çalışan olarak işverenin ana işyerinden uzakta harcayan kimsedir.

Tele çalışmanın desteklenme sebepleri ise şöyledir:

• Yeni iş olanakları yaratması,
• Bölgesel dengesizlikleri gidermeye etkisi,
• Merkezden uzak mekânlarda iş yapabilme olanağı sağlaması,
• Trafik sorununu azaltması,
• Enerji tasarrufu gibi çevre sorunlarının çözümüne yardımcı olması,
• Kırsal kesimin ekonomik gelişiminde ve özürlülerin istihdamında yeni bir strateji olarak görülmesi.

Ev Endüstrisinde İstihdam

Bu endüstrideki istihdam yapısı geleneksel istihdam yapısından işgücü piyasasında daha çok belirli bir cinsiyetten olanların, yani kadın işgücünün katılımını gerçekleştiren şekliyle ayrılmaktadır. Ev endüstrisinin sektörel çeşitliliğin fazla olduğu ve diğer endüstrilerin üretimine katkı sağlayan kişilerin istihdam edildiği bir endüstri olduğunu söylemek mümkündür. Ev endüstrisinde istihdam edilen kişilerin çalışma şekilleri işin yapıldığı yer ve zaman açısından farklılık gösterdiğinden atipik bir istihdam şekli söz konusudur.

Evde çalışanlar geçici çalışan olarak ücretli çalışan statüsünde kabul edildiği gibi, kendi hesabına bağımlı çalışan (sokak satıcıları, otomobil şoförleri gibi) veya aile çalışanı olarak da ücretsiz istihdam statüsünde de olabilmektedir. Ev endüstrisinde istihdamın farklı bir özelliği de çalışanın aynı zaman diliminde farklı rollerde olabilmesidir. Diğer bir ifadeyle, istihdam edilen bir birey aynı anda hem bir işverene bağlı çalışan, hem kendi hesabına çalışan hem de aracı olabilir.

Ev endüstrisinde istihdamın özellikleri:

• Ev endüstrisinde çalışanlar doğrudan işveren kontrolü altında değildir.
• Ev endüstrisinde istihdam edilenler genellikle sanayi bölgelerinde ve büyük kent merkezlerinde yoğunlaşmaktadır.
• Ev endüstrisinde istihdam edilen kişiler çoğunlukla evli ve çocuk sahibi kadınlardır.
• Ev endüstrisi ailevi nedenler dışında eve bağımlı olanlar (engelli olanlar) için bir mesleği yerine getirme ve ekonomik bakımdan aktif olma olanağısağlamaktadır.
• Ev endüstrisinde istihdam edilen kişiler genellikle kayıtlı istihdam içerisinde yer almazlar.
• Ev endüstrisinde istihdam edilenler kendi hesabına çalışan olabileceği gibi parça başı ücret usulü ya da sipariş usulü ile de çalışabilmektedir.
• Ev endüstrisinde çalışan kişi aynı zaman diliminde bazen işveren bazen aracı bazen de çalışan olarak farklı roller de olabilir.
• Ev endüstrisinde hem bağımlı hem bağımsız çalışanlar istihdam edilmekte ancak her iki grubun belirleyici özelliği kayıtdışılık olmaktadır.
• Evde çalışanlar kendilerine iş veren kimse ile hukuki bağımlılık emir ve talimat altıda değillerdir, ekonomik bağlılık vardır.
• Evde çalışanlar sosyal güvenceden ve iş güvencesinden yoksundurlar.
• Ev eksenli çalışanlar genelde hiçbir sendikaya ya da kuruma kayıtlı değildir. Bu nedenle sektörün büyüklüğünü tahmin etmek çok zordur.
• Tekstil sektörünün yanı sıra elektronik, bilgisayar, telekomünikasyon, cam vs. gibi sektörlerde de eve iş verme gittikçe yaygınlaşmaktadır.
• Evde yapılan eve iş verme sistemi içerisinde üretilen ürüne ait ayrı bir mal piyasası bulunmamaktadır.