Eski Türk Edebiyatının Kaynaklarından Şair Tezkireleri Dersi 1. Ünite Sorularla Öğrenelim

Türk edebiyatı tarihi açısından şair ve yazarların edebî eserleri başta olmak üzere tezkireler, çeşitli biyografi kitapları, tarihler, bibliyografyalar, sözlükler, seyahatnameler ve belagat kitapları başlıca kaynaklardır. Bu kaynakların hepsi önemli olmakla birlikte şair tezkirelerinin neden biraz daha ayrıcalıklı yeri vardır?

Çünkü şair tezkireleri hem şairlerin biyografilerini hem de şiirlerinden örnekleri içerir.

Tezkire, Arapça z k r kökünden türemiş, tefile vezninde bir kelime olup ne anlamına gelmektedir?

Hatırlamaya vesile olan şey anlamına gelir.

Tezkire, belli bir meslekte tanınmış kişilerin, başta şairler olmak üzere, velilerin, hattatların, mimar ve musiki ustalarının, hatta usta bir çiçek yetiştiricisinin hayat ve sanatından söz eden edebî türün adı olmuştur. Şairlerin toplandığı bu tür biyografik eserler sadece tezkire olarak zikredildiği gibi başka hangi isimlerle de zikredilir?

Tezkire-i şuara ve Tezkiretü’ş-şuara diye de zikredilir.

Sıra halinde üst üste konulmuş şeyler; zümre, sınıf, nesil ve kuşaklar. Aynı çağda yaşamış, aynı bilim dalıyla uğraşmış, kişilerin biyografilerinin anlatıldığı eserlerin genel adına ne ad verilir?

Tabakat

15.yüzyılın ikinci yarısında, Hüseyin Baykara döneminde, Çağatay devletinin ve bölgenin en önemli kültür merkezi olan bugün Afganistan’ın kuzeybatısında yer alan, İran ve Türkmenistan’a sınırı olan şehirin adı nedir?

Herat

Çağatay Türkçesi’yle yazmış olduğu Mecalisü’n-nefais (y.1491) adlı eseri, Türk edebiyatında tezkire türüne ilk örnek sayılan, ayrıca Türkçe’deki pek çok türde ilk çalışmanın sahibi olan (1441- l50l) yılları arasında yaşamış olan Özbek şairi kimdir?

Ali Şir Nevayî

Mecalisü’n-nefais, Çağatay edebiyatı, özellikle de İran edebiyatı için çok mü­him bir kaynaktır. Fakat asıl önemli yanı hangi tezkirelere modellik etmiş olmasıdır?

Anadolu’da meydana gelen tezkirelere modellik etmiş olmasıdır.

Herat ekolu tezkireleri olarak adlandırılan Ali Şir Nevayî ile birlikte bu ekolün başlıca temsilcelerinden sayılan Farsça yazılmış Baharistan (y.1497) adlı biyografik eserinin ve Tezkire-i Devletşah (y.1487) adlı şair tezkirelerinin sahipleri olan iki şair kimlerdir?

Camî ve Devletşah

Batı Türkçesi geleneğinde de biyografi önce umumi tarihlerin içinde yer aldı. Umumi tarihler dışında bizde müstakil biyografi kitabı olarak kale me alınan ilk örnek, Lamiî’nin (ö.1532) Nefahatü’l-üns’ün tercüme ve zeylini içe­ren Fütuhu’l-mücahidin li Tervihi Kulubi’l-müşahidin (y.1520) adını taşıyan eseridir. Şairler tezkiresi olarak ilk örnek ise kim tarafından kaleme alındı?

Şairler tezkiresi olarak ilk örnek Sehî bey tarafından kaleme alındı.

Latifî bizde tür­le ilgili olarak ilk kez tezkire adını kullanan yazardır. Onu izleyerek daha sonra bu vadide eser veren on üç yazar da eserine tezkire adını vermiştir. Türk edebiyatında şair biyografisi, yani tezkire olarak kaç adet eser vardır?

35 adet eser vardır.

Tanrı’nın insanlara verdiği en değerli nesne konuşma ve yazma yetisidir. Bu yüzdendir ki şiirin tarihi insanla yaşıttır ve ilk şiir Hz. Âdem tarafından söylenmiştir. Bu bölümde bazan tezkireci eserini hangi yöntemleri kullanarak yazdığını ve eserine girecek isimleri nasıl seçtiğini de anlatır. Bu yüzdendir ki tezkirelerin bir bölümünün mukaddimesi “ Bir sanat dalı üzerine üretilen düşünce ve teoriler bütünü” demek olan orjinal birer ne denemesi gibidir?

Poetika

İlk örnek olan Sehî Tezkiresi, üslûp, ifade ve terminoloji açısından da acemilikler gösterir. Bu konuda Latifî Tezkiresi daha sonraki yazar­lara modellik etmiştir. Latifî eserini kendi çağının yazı dili ile fakat bu eserin bilgi vermeyi hedefleyen bir çalışma olduğunu da unutmadan kaleme almıştır. Ken­disinden sonra tezkire yazan Hasan Çelebi, Sâlim ve Râmiz süslü ve mutantan bir anlatımı tercih etmişlerdir. Aralarında bu manada üslup farkı bulunmasına rağmen tezkireler, aynı sanat ve kültür telakkisinin ürünleri oldukları için biçim ve muhteva yanında neler bakımından da benzerlik gösterirler?

Üslup, dil ve terminoloji bakımından da benzerlik gösterirler.

Bugün Afganistan sınırları içerisinde bulunan Herat şehri Timurlular döne­minde önemli bir kültür merkeziydi. Timurlulardan Şahruh, Miranşah ve Ebu Said’e tahtlık görevi de yapan Herat en görkemli devrini kim dö­neminde yaşar?

Herat en görkemli devrini Hüseyin Baykara dö­neminde yaşar.

16.yüzyılın önemli tezkirelerinden biri Meşa’irü’ş-şuara (y.1568) adlı hacimli eserin uzun mukaddimesinde, Fars şairleri hakkında Devletşah ve Molla Camî’nin tezkire yazdıklarını, Nevayî’nin Mecalisü’n-nefais adında bir tezkire tertip et­tiğini söyleyerek Herat tezkireleri hakkında bilgi sahibi olduğunu ifade eden şair kimdir?

Âşık Çelebî

Divan edebiyatı geleneği içinde yazılan eserlerde bölümleri ifade etmek için kullanılan aynı zamanda bahçe, cennet bahçesi anlamına gelen kelimenin adı nedir?

Ravza

Tezkirenin her tabakası başında o tabaka için Türkçe açıklama ve her tabaka sonunda-sekizinci tabaka hariç-ise yine “Bir eksiği tamamlamak için katılan şey anlamına gelen” Türkçe bir kısım bulunmaktadır. Bir eksiği tamamlamak için katılan şey anlamına gelen kelimenin adı nedir?

Tetimme

Bir mısranın iki cüzunü metatez ile başka bir mısra oluşturma ve bu şekilde bir beyit teşkil etme tarzında olan kafiyelerine ne ad verilir?

Tard u aks

Sehî Bey’in “Ta­baka” adını verdiği sekiz bölüm ile Ali Şîr Nevayî’nin “Toplanılacak yer, toplantı mekânı demek olan ve Mecalisü’n-nefais’te, ön sözden sonraki bölümlere verilen ad anlamına da gelen” sekiz bölüme verdiği ad ne idi?

Meclis

Eskiden taşrada memur olan vezir veya amirlerin mektupçuluk vazifesini gören memura ne ad verilirdi?

Divan Kâtibi

Bir vakfın idaresine bakan kişiye Mütevelli denirdi. Vakıf işlerine bakma görevine ne ad verilirdi?

Tevliyet