Çoklu Engellilerin Bakım ve Rehabilitasyonu Dersi 7. Ünite Özet

Giriş

Bağımsız yaşam becerilerinin ilk basamağını özbakım becerileri oluşturmaktadır. Yeme, içme, giyinme, soyunma ve tuvalet becerileri yaşamın ilk yıllarında edinilen ve tüm yaşam boyunca kullanılan öz bakım becerileridir. Çoklu özre sahip olsa bile bireyin temel beceri edinimi tamamlandığında bireysel bağımsızlığı için kişisel bakım becerilerinin öğretimi başlatılmalıdır.

Çoklu Engellilere Kişisel Bakım Becerilerinin Öğretimi

Kişisel bakım becerilerini kendi başına yerine getirebilmek, bireyin ebeveynlerinden bağımsızlaşmasının ilk adımı olarak görülmektedir. Kişisel bakım becerileri;

• Yemek yeme becerileri,
• Tuvalet becerileri,
• Giyinme ve kişisel temizlik becerileri ve
• Eşyaların temizliği/bakımı,

olarak sınıflandırılmaktadır. Gelişimsel herhangi bir yetersizliği bulunmayan bireylerde bu becerilerin öğrenimi, çoğu zaman olgunlaşmayla birlikte kendiliğinden ya da yetişkinlerden model alınarak kolay ve sancısız bir şekilde geçmektedir. Ancak engelli bireylerde, engel durumunun getirdiği olumsuzluklar, kişisel bakım becerilerinin sistematik yöntemlerle öğretilmesini zorunlu hâle getirmektedir. Çoklu engelli bireyler için kişisel bakım beceri öğretim programı geliştirme ve uygulama aşamasında, aşağıda sıralanan kriterler göz önünde bulundurulmalıdır:

• Ekip üyeleri ile işbirliği içinde olmak
• Bireyin içinde bulunduğu kültüre, yaş ve gelişim düzeyine uygun, aynı zamanda sosyal olarak geçerli öğretim süreçlerine yer vermek Akranları sürece dâhil etmek
• Uyarlamalara yer vermek
• Etkili bir değerlendirme sürecine yer vermek ve değerlendirme sonuçlarını kullanmak
• Öğretim için uygun ortamları ve süreleri belirlemek
• Etkili bir öğretim yöntemi seçmek

Çoklu engellilere kişisel bakım becerilerinin öğretimi aşamasında; öğretmenler öncelikle aile üyeleri, bireye hizmet sunan diğer alan uzmanları, genel eğitim öğretmenleri ve çoklu engelli bireyler ile bir ekip oluştururlar. Bu ekip; öğretilecek becerileri seçme, öğretimsel hedefleri düzenleme, öğretim programları geliştirme ve bireyin performansını izleme konularında iş birliği içerisinde çalışır. Çoklu engelli bireylerin kendisi ve aile üyelerinin dışında, önemli ekip üyelerinden biri de öğretmenlerdir. Özel eğitim öğretmenlerinin ekip içerisinde;

• ekip toplantılarının yeri ve zamanını planlama,
• toplantıda alınan kararları kaydetme ve
• ekibin öğretimsel önerileri doğrultusunda uygulamalar yapma

gibi görevleri bulunmaktadır.

Genel eğitim öğretmenleri de; çoklu yetersizliği olan bireylere kişisel bakım becerilerinin öğretilmesinde görev alan ekibin daimi üyeleri arasında yer almalıdırlar. Çoklu engellilere kişisel bakım becerilerinin öğretiminde, bireye hizmet sunan diğer alan uzmanlarının da önemli rolleri bulunmaktadır. Bu uzmanlar; fizyoterapistler, dil ve konuşma terapistleri, iş ve meslek terapistleri, okul hemşireleri olarak sıralanabilir.

Kişisel bakım becerilerinin öğretimi ve gelişimin izlenmesi süreçleri çoklu engelli olan bireyin yaşına ve kültürel özelliklerine de uygun olmalıdır. Öğretim öncesi değerlendirme, öğretim ve öğretim sonrası değerlendirme süreçlerinde, başka bir deyişle öğretimin tüm aşamalarında ekip;

• aile/ hizmet sunan uzmanların öğretimsel önceliklerini,
• akran standartlarını (çoklu yetersizliği olan bireyin tipik gelişim gösteren akranlarının, öğretilecek kişisel bakım becerisini hangi yollarla ve ne düzeyde gerçekleştirdiği) ve
• toplumsal normları göz önünde bulundurmalıdır.

Göz önünde bulundurulması gereken bu ilkeler; genellikle sosyal geçerlik kriterleri olarak tanımlanmaktadır.

Yapılan araştırmalar, yetersizliği olan bireylerin tipik gelişim gösteren akranlarını gözlemleyip model alarak onların davranışlarına benzer davranışlar sergilediğini göstermektedir. Bu davranışlar iki farklı şekilde oluşmaktadır: (a) akranlarına giysi seçimi, saç stili ve kişisel bakım alışkanlıklarında benzeme çabası ve (b) kişisel bakım becerilerini akranlarıyla aynı ortam ve zamanda sergileme çabası. Bu açıdan bakıldığında; çoklu engelli bireyler için özellikle giyinme ve kişisel temizlik ve bakım becerilerinde akranların öğretmenlerden çok daha iyi bir model oldukları ortaya çıkmaktadır. Tipik gelişim gösteren akranlar, çoklu engelli arkadaşlarının öğretim süreçlerine dâhil olarak, onların özellikleri ve gereksinimlerini daha iyi anlayacaklardır. Çoklu engelli bireyler ise yetişkin bir birey yerine, kendisine benzer özellikleri bulunan akranlarını becerileri sergilerken izleyecek, bu da öğretimin etkililiğini artıracaktır.

Çoklu engelli bireylerin, hedeflenen kişisel bakım becerisini bağımsız olarak yerine getirebilmesi için; öğretmenin bireyin özelliklerini dikkate alarak çeşitli uyarlamalara yer vermesi gerekmektedir. Uyarlama yaparken dikkat edilmesi gereken temel nokta, çoklu engelli bireyin uyarlamadan en üst düzeyde yarar elde edebilmesi için, sunulacak desteğin ne zaman silikleştirileceğinin ve ortadan kaldırılacağının belirlenmesidir. Çoklu engelli bireylere kişisel bakım becerilerinin öğretiminde yer verilebilecek uyarlamalar aşağıda sıralanmıştır:

• Bireyin özelliklerine göre uyarlanmış araçgereçlere yer verme.
• Uyarlanmış açma/kapama düğmeleri veya otomatik çalışan cihazlar.
• Bir etkinlik içerisindeki beceri basamaklarının değiştirilmesi.
• Kişisel destekte bulunmak.

Beceri öğretiminde değerlendirme sürecine yer vermek aşağıdaki nedenlerden dolayı önemli ve gereklidir. Değerlendirme sayesinde;

• Bireyin sergileyebildiği beceriler belirlenir.
• Bireyin sergileyemediği ya da eksik olarak gerçekleştirdiği beceriler belirlenir.
• Bireyin öğrenmediği becerilerin hangilerinin, şu anda ve gelecekte içinde bulunacağı ortamlarda öncelikli beceriler olduğu belirlenir.
• Bireyin beceriyi nasıl sergileyeceği belirlenir.
• Bireyin kazandığı beceriyi akıcı bir şekilde gerçekleştirip gerçekleştiremediği belirlenir.
• Bireyin kazandığı beceriyi farklı ortamlarda gerçekleştirip gerçekleştiremediği belirlenir.
• Bireyin öğretim süreci sonucunda sağladığı ilerleme ortaya koyulur.
• Öğretim sürecinde herhangi bir değişiklik yapmaya gereksinim olup olmadığı belirlenir.

Kişisel bakım becerilerinin değerlendirilmesi genellikle aile üyeleriyle gerçekleştirilen görüşmeler, kontrol listeleri, çevresel değerlendirme süreçleri ve doğrudan gözlem şeklinde gerçekleştirilmektedir.

Çoklu engelli birey için öncelikli kişisel bakım becerisi seçildikten sonra ekip, öğrenme ortamları ve öğretim takvimi ile ilgili olarak:

• Hedeflenen kişisel bakım becerisi nerede öğretilecek?
• Beceri öğretimi sırasında kişisel mahremiyet sağlanabilecek mi?
• Beceri ne zaman öğretilecek?
• Beceri hangi sıklıkla öğretilecek?

sorularının cevapları oluşturulmalıdır

Çoklu engelli bireylere kişisel bakım becerilerinin öğretiminde başarıya ulaşmanın temel unsurlarından birisi de etkili bir öğretim yöntemi seçmektir. Etkili öğretim yöntemi; değerlendirme sonuçları üzerine inşa edilen, uygun olduğu durumlarda akranların da sürece dâhil edildiği, çoklu engelli bireyin beceri düzeyini geliştiren, yaş, gelişim düzeyi ve kültürel özelliklere hassas öğretim yöntemidir. Etkili öğretim yöntemleri seçilirken bireyin öğrenmenin hangi aşamasında olduğunu belirlemek gerekmektedir. Öğrenmenin dört temel aşaması bulunmaktadır. Bunlar; (a) edinim, (b) akıcılık, (c) kalıcılık ve (d) genelleme olarak sıralanmaktadır.

Çoklu Engellilere Tuvalet Becerilerinin Öğretimi

Tuvalet becerisi; öğrenilmesi uzun bir zaman aldığı ve içsel bazı uyaranlara (mesane doluluğu, bağırsak baskısı vb.) karşı farkındalık gerektirdiği için öğretilmesi en zor kişisel bakım becerilerinden biridir.

Tuvalet eğitimine başlayabilmek için üç temel ön koşul özellik bulunmaktadır:

• Tuvalet sıklığı konusunda istikrarlı olma,
• Gün içerisinde 1-2 saatlik sürelerle kuru kalma ve
• Takvim yaşının 2 yaş veya daha fazla olması şeklinde sıralanmaktadır.

Genel olarak tuvalet eğitimine hazır hâle gelen çocuklar, gün içerisinde bir kez bağırsak boşaltımı, üç- beş defa da mesane boşaltımı gerçekleştirmektedirler.

Çoklu engellilere tuvalet becerisinin öğretiminde, gerçekleştirilen çevresel değerlendirme, beceri analizine dayalı değerlendirme, tuvaletini altına kaçırma ya da tuvalete yapmasının kaydedilmesinin yanı sıra kuru kalma aralıklarının da kaydedilmesini gerektirmektedir. Tuvalet örüntüsünün değerlendirilmesine ek olarak; tuvalet eğitimine başlamadan önce bireyin tuvalet rutini ile ilgili becerilerinin de değerlendirilmesi gerekmektedir.

Tuvalet kontrolü üzerine yapılan çalışmalar iki ayrı genellemeyi ortaya çıkarmıştır. Bu genellemeler şunlardır;

a)    bireyler genel olarak, bağırsak kontrolünü mesane kontrolünden önce kazanmaktadırlar ve

b)    bireyler çoğunlukla gündüz tuvalet kontrolünü gece tuvalet kontrolünden
önce kazanmaktadırlar.

Gündüz tuvalet öğretim yaklaşımları geleneksel tuvalet öğretim yöntemi ve hızlandırılmış tuvalet öğretim yöntemi olarak ifade edilebilir. Tuvalet becerisi genellikle üç aşamada kazanılmaktadır. Bu aşamalar;

(a) tuvalet sıklığının düzenli hâle gelmesi,
(b) tuvalete kendi başına gitme ve
(c) bağımsız olarak tuvalet becerilerini yerine getirme

olarak sıralanmaktadır. Geleneksel tuvalet öğretimi yaklaşımının bazı temel kuralları bulunmaktadır. Bu kurallardan yapılması gerekenler olarak:

• Öğrenci tuvaleti kullandığında onu ödüllendirin.
• Herhangi bir altına kaçırma durumunda, derhâl öğrencinin temizlenmesini sağlayın.
• Öğrenci altını ıslattığında sosyal pekiştireçlere ulaşmasını engelleyin.
• Altına kaçırma durumu olduğunda, öğrencinin ıslak mendille temizlenmesini ve kuru kıyafetler giymesini sağlayın. Bu işlemi ya parken öğrenciyi azarlamayın, pekiştirici herhangi bir müdahalede bulunmayın. Öğrenciye tuvalete gitmesi için düzenli aralıklarla fırsatlar sunun.
• Öğrenci tuvaletteyken yanında bekleyin, boşaltımın gerçekleşip gerçekleşmediğini kontrol edin. Boşaltım gerçekleştiği anda derhâl öğrenciyi pekiştirin.

ifade edilenler bunlardır.

Hızlandırılmış tuvalet öğretim yönteminde tuvalet öğretimi yapılacak bireye fazladan sıvı tükettirilerek, daha sık mesane baskısına maruz kalmasının sağlanmaktadır. Bu tuvalet öğretim yönteminin “hızlandırılmış” olarak betimlenmesinin sebebi, öğretim programının yüksek yoğunlukta sunulması ve öğrencilerin tuvalet becerisi performanslarında hızlı değişimlerin yaşanmasıdır. Hızlandırılmış tuvalet öğretim yöntemi ile ilgili çekinceler;

a) sıvı miktarının artırılmasının birey için tehlikeli olabileceği,

b) tuvalet öğretimi sırasında öğrencinin diğer öğretim fırsatlarından tamamen mahrum edildiği,

c) tuvalet öğretimi sırasında öğrencinin tipik gelişim gösteren akranlarıyla yaşayacağı
olası iletişim  fırsatlarından mahrum edildiği,

d) tüm bu ayrıştırmanın öğrenci için aşırı bir ceza durumu oluşturabileceği,

olarak sıralanmaktadır.

Çoklu Engelliler Yemek Yeme Becerilerinin Öğretimi

Yemek yeme, bireyin yaşamı için en işlevsel ve en sık kullanılan kişisel bakım becerileri arasında yer almaktadır. Yemek yeme becerileri gelişimsel olarak aşağıdaki sıralamayı izlemektedir:

• Başkasına bağımlı olarak beslenme (kaşık dudaklarına dokundurulduğunda ağzını açma ve yiyeceği yutma),
• Parmakları kullanarak yeme,
• Kaşık kullanarak yeme,
• Bardaktan sıvı içme,
• Çatal kullanma,
• Bıçak kullanarak yiyecekleri sürme ve kesme,
• Yiyecek servis etme,
• Yemeğin üzerine tuz, baharat ve soslar ekleme,
• Yemek masasında görgü kurallarına uyma.

Çoklu engelli bireylerin bağımsız olarak yemek yemeyi öğrenebilmeleri için emme, dudaklarını kapalı tutabilme, yutma, ısırma ve çiğneme becerilerinin yanı sıra boğazına yemek takıldığında öğürme refleksine sahip olmaları gerekmektedir. Yemek yeme becerisi çalışılacak çok engelli birey, sandalyenin tam ortasında stabil bir şekilde oturmalı ve çenesi mümkün olduğu kadar zeminle paralel bir düzlemde olmalıdır.

Çoklu engelli bireylerin yemek zamanlarında, yemek yeme performanslarının izlenmesi çeşitli yollarla gerçekleştirilmektedir. Bu yollar;

a) doğru yemek yeme tepkilerinin oranı/sıklığının belirlenmesi,
b) doğru yemek yeme tepkilerinin süresini belirleme,
c) yanlış yemek yeme tepkilerinin sıklığını/oranını belirleme,
d) yanlış yemek yeme tepkilerinin süresini belirleme ve
e) beceri analizine dayalı değerlendirme

olarak sıralanmaktadır.

Öğretmenler, çoklu engelli bireylerin yemek yeme becerilerini bağımsız olarak sergilemelerini sağlayabilmek için; yemek yeme becerisine ait çok farklı becerileri değerlendirmelidirler. Değerlendirmede odaklanılması gereken temel beceriler;

• Yiyeceğe kaşık/çatalını uzatma,
• Yiyeceği tabağın/kasenin içinden alma,
• Yiyeceği ağzına götürme,
• Ağzını açarak yiyeceği ağzının içine koyma,
• Ağzını kapatma,
• Yiyeceği çiğneme ve
• Yiyeceği yutma,

olarak sıralanmaktadır.

Çoklu engelli bireylere yemek yeme becerisinin öğretiminde başarılı bir biçimde kullanılan birçok yöntem bulunmaktadır. Yemek yeme becerisinin ediniminin sağlanmasında öne çıkan yöntemler;

(a)  şekil verme ve
(b)  fiziksel ipucu (aşamalı yardım ve bekleme süreli öğretimin içinde kullanılan fiziksel ipuçları)

süreçleridir. Bu yöntemler özellikle, temel yemek yeme becerilerinin oluşturulmasında (edinim aşamasında) etkin bir şekilde kullanılır. Çoklu engelli birey, basit temel yeme becerilerini (kaşığı eline alma vb.) kazandıktan sonra diğer öğretim yöntemleri daha etkili bir şekilde kullanılmaya başlanır.

Çoklu Engellilere Giyinme ve Kişisel Temizlik Becerilerinin Öğretimi

Çoklu engellilere giyinme ve kişisel temizlik becerilerinin öğretiminde önerilen mümkün olduğu ölçüde gerçek araçgereçlerle (örneğin gerçek giysiler, diş fırçaları, deodorant vb.) çalışılmasıdır. Ancak giyinme becerilerinden iç çamaşırı giyme-çıkarma ve kişisel temizlik becerilerinden ped değiştirme gibi becerilerin öğretiminde mahremiyet nedeniyle doğal ortamda gerçek araç-gereçlerle çalışılması uygun olmayabilir. Böyle bir durumla karşılaşıldığında simülasyon eğitimine yer vererek oyuncak bir bebek üzerinde öğretim yapmak daha doğru bir yöntem olarak görünmektedir.

Çoklu engelli bireylere giyinme ve kişisel temizlik becerilerinin öğretiminde sıklıkla kullanılan öğretim yöntemleri gözleyerek öğrenme ve model olma, pasif model olma, videoyla kendine model olma ve eş zamanlı ipucuyla öğretim olarak ifade edilmektedir.

Çoklu Engelli Bireylerle Çalışırken Bakım Personelinin Dikkat Edeceği Noktalar ve Öneriler

Çoklu engellilerin günlük yaşamlarında daha bağımsız olabilmeleri için; bakım personelleri tarafından desteklenmeleri gerekmektedir. Bakım personellerinin, çoklu engelli bireyleri desteklemede kullanabilecekleri çeşitli öneriler bulunmaktadır:

• Çoklu engelli bireyin, engel durumu ile ilgili her ayrıntıyı öğrenin.
• Çoklu engelli bireyin gereksinimlerini bilin ve onun güçlü yanlarına odaklanın.
• Çoklu engelli bireylerle çalışan diğer uzmanlarla bir takım olun.
• Çoklu engelli birey için yardımcı/destekleyici teknolojileri araştırın
• Çokça uygulama fırsatları sunun ve olumlu davranışları anında pekiştirin.
• Çalıştığınız bireye yerine getirebileceği günlük işler verin
• Çalıştığınız çoklu engelli bireyin destek programına hâkim olun.
• Uyarlamalar yapın.
• Çalıştığınız bireyin ihtiyacı olan destek hizmetlerinden faydalanmasını sağlayın.
• Çalıştığınız bireyin bağımsızlığını destekleyin.