Etkili Davranış Yönetimi Dersi 4. Ünite Özet

Giriş

İnsanlar her gün milyonlarca davranış sergilerler ancak bu davranışların nedenleri herkes için çok farklıdır. Her davranışın bir nedeni, bir işlevi vardır. Her davranış bir amaca hizmet etmekte ve belli bir amaca ulaşmayı sağlamaktadır.

Davranışlar ve Davranışları Etkileyen Uyaranlar

Davranış, bireyin fiziksel dünyada değişiklikler meydana getiren herhangi bir hareketi, eylemi ya da işlevi olarak tanımlanabilir.

Bireylerin sergiledikleri davranışların hangilerinin uygun davranış, hangilerinin uygun olmayan davranış olduğunu belirlemek kimi zaman oldukça güçtür. Toplumun gereklilikleriyle ve/veya toplumdaki bireylerin beklentileriyle uyumlu olan ve kabul edilebilir davranışlardır. Bireyin kendisine ya da başkasına zarar veren, bireyin kendisinin ya da başkasının öğrenmesini engelleyen, sosyal ilişkileri ve etkileşimi olumsuz yönde etkileyen, uzun süreli, gelişimsel ve kültürel normların dışındaki davranışlardır. Uygun olmayan davranış tanımlaması; davranışı sergileyen bireyin yaşına, gelişim düzeyine ve yetersizlik türüne göre farklılık gösterebilir. Uygun olmayan davranış tanımlaması, davranışın sergilendiği bağlama, ortama ve kültüre bağlı olarak değişebilir. Uygun olmayan davranış tanımlaması, davranışa tolerans gösteren kişiye göre de farklılaşabilir. Bakıma gereksinimi olan bireylerin sergiledikleri uygun olmayan davranışları aşağıdaki gibi;

a) Kendine zarar verme davranışları,

b) Başkalarına zarar verme davranışları,

c) Nesnelere zarar verme davranışları,

d) Alışılmışın dışında yeme davranışları,

e) Yinelenen davranışlar,

f) Takıntılı davranışlar,

g) Etkinlik dışı davranışlar,

şeklinde sınıflamak mümkündür.

Davranışların ortaya çıkmasını ve sürmesini sağlayan uyaranlar;

1. Davranışa zemin hazırlayan uyaranlar,
2. Öncüller,
3. Sonuçlar,

şeklinde üç grup altında toplanır.

Davranışa zemin hazırlayan uyaranlar, açlık, susuzluk, hastalık, yalnızlık, ayrılık, ölüm ve uykusuzluk gibi davranışın ortaya çıkmasından daha önce ya da davranışla aynı anda gerçekleşen ve davranışın ortaya çıkma olasılığını arttıran ya da azaltan, içsel durumlar ya da çevresel etmenlerdir. Davranışa zemin hazırlayan uyaranlar, davranıştan önce gerçekleşen uyaranlar ve davranışla aynı anda gerçekleşen uyaranlar olarak iki farklı şekilde ortaya çıkabilir. Yaygın olarak karşılaşılan davranışa zemin hazırlayan uyaranlar;

• Biyolojik/ Fizyolojik,
• Fiziksel/ Çevresel,
• Psikolojik/ Sosyal

Olarak tanımlanabilir.

Öncüller, belirli bir kişi, zaman dilimi, ortam, etkinlik, araç-gereç, yönerge ya da görev talebi gibi davranışın hemen öncesinde gerçekleşen ve davranışların ortaya çıkmasına neden olan durumlar ya da olaylardır. Öncüller sözel, jestsel, görsel, yazılı ya da fiziksel uyaranlar şeklinde olabilir.

Davranışa zemin hazırlayan uyaranların ve öncüllerin yanı sıra davranışların ortaya çıkmasını etkileyen diğer bir uyaran, sonuçlardır. Sonuçlar, davranışın hemen ardından ortaya çıkan ve davranışların ileride gerçekleşme olasılığını arttıran ya da azaltan olaylar ya da durumlardır.

Davranış değişikliği sağlamak üzere gerçekleştirilen işlevsel değerlendirme sürecinde davranışı etkileyen uyaranlara ilişkin bilgi edinmek amacıyla öncül-davranışsonuç (ÖDS) kaydı adı verilen bir kayıt tekniği kullanılmaktadır.

Davranışların İşlevleri

Davranışların elde etme ve kaçma olmak üzere iki temel işlevi vardır. Pek çok davranış elde etme işlevine hizmet eder ve insanlar bu davranışları sergileyerek davranış sonucunda bir şey elde ederler. Elde edilen işlevler şu şekildedir;

• İlgi, sergilenen davranış ilgi elde eder.
• Duyusal uyaran, davranışın sonucunda görme, işitme, tatma, koklama ya da dokunma gibi bir duyusal uyaran elde etmektir.
• Nesne/etkinliktir, Pek çok davranış istenilen bir yiyeceğe, oyuncağa ya da araç-gerece erişmeyle sonuçlanır.

Davranışların temel işlevlerinden diğeri de kaçmadır. Davranışların bir kısmı da kaçma işlevine hizmet eder ve insanlar bu davranışları sergileyerek bir şeylerden kaçarlar. İnsanlar genellikle;

• İlgi, birçok davranış hoşa gitmeyen bir uyaranı sonlandırma ya da ertelemeyle sonuçlandığı için öğrenilir.
• Duyusal uyaran, İnsanlar görme, işitme, tatma, koklama ya da dokunma gibi itici ya da hoşa gitmeyen duyusal uyaranlardan kaçmak ya da kaçınmak için bazı davranışlar gerçekleştirirler.
• Nesne/etklinliklerden kaçarlar, insanlar bazı davranışları hoşlarına gitmeyen nesnelerden ya da kendilerine zor ve sıkıcı gelen etkinliklerden kaçmak için sergilerler

Davranışların İşlevlerinin Belirlenmesi: İşlevsel Değerlendirme

İşlevsel değerlendirme, uygun olmayan davranışlar ile bu davranışların ortaya çıkmasına neden olan öncüller ya da uygun olmayan davranışlar ile bu davranışları sürdüren sonuçlar arasındaki ilişkiyi ortaya koymak üzere gerçekleştirilen bir bilgi toplama sürecidir. İşlevsel değerlendirme, alanyazında işlevsel davranışsal değerlendirme ya da betimsel değerlendirme olarak da adlandırılır.

İşlevsel değerlendirme sürecinin ilk basamağı, bireyin kendisiyle ya da öğretmen, anne-baba, terapist ve bakım personeli gibi çevresindeki önemli kişilerle görüşme yapma, anket uygulama ve davranış dereceleme ölçekleri doldurma gibi dolaylı değerlendirme tekniklerini kullanarak bilgi toplamadır.

İşlevsel değerlendirme sürecinde bilgi toplamak amacıyla kullanılan diğer teknikler, doğrudan değerlendirme teknikleridir. Doğrudan değerlendirme teknikleri, davranışın ortaya çıktığı doğal ortamlarda davranışı tetikleyen öncüllerin, davranışın sürmesini sağlayan sonuçların ve davranışın ortaya çıkma sıklığının ya da süresinin, yapılan gözlemler yoluyla belirlenmesini sağlayan değerlendirme teknikleridir. Doğrudan değerlendirme teknikleri sürekli kayıt ve yaklaşık kayıt şeklinde gerçekleştirilebilir. Doğrudan değerlendirme teknikleri arasında; ÖDS kaydı, işlevsel davranışsal değerlendirme gözlemi, davranış dağılım çizelgesi ya da sıklık ve süre kaydı gibi teknikleri saymak mümkündür. ÖDS kaydı olarak da bilinen öncül-davranış-sonuç kaydı, bireyin, uygun olmayan davranışları sergileme olasılığı yüksek olan doğal ortamlarda, 10-20 dakika gibi belli bir süre boyunca gözlenmesi, bu süre içinde bireyin sergilediği davranışlar ile davranışların öncesinde ve sonrasında ortaya çıkan olayların kaydedilmesidir.

Uygun olmayan davranışların işlevlerini belirlemek üzere kullanılan deneysel değerlendirme tekniği, başka bir ifadeyle işlevsel davranışsal analiz, dolaylı ve doğrudan değerlendirme teknikleri aracılığıyla toplanan bilgilere dayalı olarak geliştirilen ve uygun olmayan davranışların işlevlerine ilişkin hipotezlerin sınandığı süreçtir. işlevsel değerlendirme süreci,

1. Bilgi toplama,
2. Hipotez geliştirme,
3. Hipotezleri test etme,
4. Müdahale planı hazırlama

olmak üzere dört basamaklı bir süreçten oluşur.

İşlevsel değerlendirme sürecine, davranışı değiştirilmek istenen kişinin kendisiyle ya da çevresindeki kişilerle görüşme yapmak ve anketler ya da davranış dereceleme ölçekleri doldurmak şeklindeki dolaylı değerlendirme teknikleriyle başlamak en uygun yoldur. İşlevsel değerlendirme sürecinin ikinci basamağı, dolaylı ve doğrudan değerlendirme teknikleri aracılığıyla toplanan bilgileri yorumlamak ve bu bilgilere dayalı olarak, uygun olmayan davranışların işlevlerine ilişkin hipotezler geliştirmektir. İşlevsel değerlendirme sürecinin üçüncü basamağı, davranışların işlevine ilişkin geliştirilen hipotezlerin test edilmesidir. Hipotezlerin test edilmesi için test oturumları düzenlenmesi ve deneysel süreç içinde işlevsel davranışsal analiz yapılması gerekir. Hipotezler de test edildikten sonra, işlevsel değerlendirme sürecinin son basamağı olan müdahale planı hazırlama basamağına geçilir. Bu basamakta, uygun olmayan davranışı değiştirmek üzere farklı müdahale planları hazırlamak mümkündür. Müdahale planında işleve dayalı olarak kullanılabilecek şu uygulamalardan yararlanmak mümkündür;

1. Davranışa zemin hazırlayan uyaranları ortamdan kaldırma ya da bu uyaranların etkisini azaltma,
2. Uygun olmayan davranışla aynı işleve sahip olan uygun davranışı ortaya çıkaran öncül ekleme,
3. Uygun olmayan davranışı ortaya çıkaran öncülü ortamdan kaldırma,
4. Uygun olmayan davranışla aynı işleve sahip ancak uygun olmayan davranıştan daha etkili uygun bir davranış öğretme,
5. Uygun olmayan davranışla aynı işleve sahip uygun davranışı pekiştirme,
6. Uygun olmayan davranışı sürdüren sonuçları ortamdan kaldırma