Etkili Davranış Yönetimi Dersi 1. Ünite Özet

Giriş

İnsan davranışları sosyal bilimin en çok çalışılan konularından biri olmuştur. Geçmişten bu yana pek çok kuram, insan davranışlarının nedenlerini açıklamaya çalışmıştır. Ölçülebilen ve gözlenebilen davranışları kendisine inceleme konusu olarak alan davranışçı öğrenme kuramı davranışların öğrenmenin bir sonucu olduğunu kabul eder. Ayrıca davranışların öğrenilmesinde pekiştirme, ceza ve sönme gibi davranış değiştirme teknikleri kullanır. Temelinde davranışsal öğrenme kuramını benimseyen uygulamalı davranış analizi de sosyal açıdan önemli olan insan davranışlarını anlamayı ve iyileştirmeyi hedefleyen bir disiplin alanıdır. Uygulamalı davranış analizinde değiştirilmesi hedeflenen davranışlar tarafsız olarak ve deneysel olarak kontrol altına alınmış ortamlarda ele alınır.

Etkili Davranış Yönetimi

Etkili davranış yönetimi bireye bir beceri ya da davranış kazandırılmasında ya da olumsuz bir davranışın değiştirilmesinde en önemli unsurlardan biridir.

Bireyin gözlenebilen ya da gözlenemeyen, açık ya da açık olmayan eylemlerinin tamamı davranış olarak kabul edilir. Ancak davranış yönetimi söz konusu olduğunda davranış iki ya da daha fazla kişi tarafından güvenilir biçimde gözlenebilen ve ölçülebilen, başlangıcı ve bitişi olan, tekrarlanabilen eylemler olarak tanımlanabilir. Davranış gözlenebilir ve ölçülebilir olduğunda davranışın ne zaman, nasıl, hangi koşullarda sergilendiği, ne olduğunda davranışın sıklığında ya da süresinde azalma veya artış olduğu rahatlıkla belirlenebilir. Sıklık bir davranışın belirli bir sürede ya da zaman diliminde kaç kez ortaya çıktığını ifade etmek için kullanılan bir kavramdır. Bu nedenle davranışlar, davranış analistleri tarafından açıkça gözlenebilen ve açıkça gözlenemeyen davranışlar olmak üzere iki grupta incelenmektedir.

Bir eylemin davranış olarak tanımlanması için belirli özelliklere sahip olması gerekmektedir. Bu özellikler şu şekildedir;

• Davranışın canlı bir organizmaya ait olması,
• Organizmanın çevreyle etkileşim içinde olması,
• Davranışın fiziksel olarak ortaya çıkması,
• Davranışın gerçekleşmesi ile bir değişikliğin meydana gelmesidir.

Etkili Davranış Yönetimi için Yapılması Gerekenler

Etkili davranış yönetimi bireyin yaşadığı ortamın normları ve kuralları doğrultusunda davranışlar sergilemesi için yapılan düzenlemeler olarak adlandırılabilir. Etkili davranış yönetiminde temel amaç uygun davranışların artırılması, uygun olmayan davranışların ise azaltılmasıdır. Uygulamalı davranış analizinin temel ilkeleri göz önünde bulundurularak gerçekleştirilecek bir etkili davranış yönetiminde bireyin çevresinde birtakım düzenlemeler yapılacağı unutulmamalıdır. Bu düzenlemeler davranışı ortaya çıkaran durum ya da olayların düzenlenmesi ve davranış ortaya çıktıktan sonra ortaya çıkan durum ya da olayların düzenlenmesi şeklinde iki genel kategoriye ayrılabilir. Uygun davranış, sergilendiğinde bireye ve çevresine herhangi bir zarar vermeyen ve toplum tarafından kabul gören davranışlardır. Uygun olmayan davranış, birey ve çevresindekilerin yaşamını olumsuz yönde etkileyen öğrenmeye engel olan davranışlara problem davranışlar ya da uygun olmayan davranış denir.

Uygulamacı bir ortamda etkili bir davranış yönetimi hedefliyorsa öncelikle kuralları belirlemeli, kurallara uyulması ve uyulmaması durumunda neler yapılması gerektiğine ilişkin planlama yapmalıdır. Kurallar koyarken dikkat edilecek noktalar şu şekildedir;

• Kuralların kolaylıkla anlaşılabilir olması,
• Kuralların görsellerle desteklenmesi,
• Kuralların olumlu ifadelerle açıklanması,
• Mümkün olan en az sayıda kural belirlenmesidir.

Davranış yönetiminin en önemli unsurlarından biri de günlük rutinlerin planlanmasıdır. Rutinler bireyin günlük yaşamda hemen hemen her gün tekrar ettiği, neredeyse alışkanlık haline gelmiş, belirli bir sıraya uygun olarak yerine getirilen eylemlerdir.

Geçiş en genel tanımıyla bir durum, ortam, yer ve zamandan diğerine geçme süreci olarak tanımlanabilir. Uygun olmayan davranışların en çok sergilendiği zamanlardan biri de gün içindeki etkinlikler arası geçişlerdir.

Davranış yönetiminde kullanabileceğiniz bir başka yaklaşım adil eşleme yapmadır. Adil eşleme yapma bireyin uygun olmayan davranışı davranış azaltma teknikleri kullanılarak azaltılırken bu davranışın yerine alternatif oluşturabilecek olumlu bir davranış kazandırılmasıdır.

Etkili Uygulayıcının Özellikleri

Etkili davranış yönetimi sistematik öğretim süreçleri olmadan gerçekleştirilemez. Başka bir deyişle uygun davranışların artırılması ya da uygun olmayan davranışların azaltılması için uygulamacı mutlaka davranış değiştirme tekniklerini kullanılmalıdır. Rastgele bir biçimde birey davranışlarına müdahale etmeye çalıştığınızda amaçladığınızın tam tersi sonuçlarla karşılaşma olasılığınız söz konusudur. Siz uygun olmayan bir davranışı ortadan kaldırmaya çalışırken bir bakmışsınız davranışın yoğunluğu artmış ve davranış çeşitlenmiş olur. Dolayısıyla bir davranışa müdahale etmeden önce bilgilerinizin yeterli olması ve bu teknikleri kullanan uygulamacının da etkili davranış yönetimi için belli başlı özelliklere sahip olması önemlidir. Bu özellikler şu şekilde sıralanabilir;

• Zamanı etkili kullanma,
• Davranışı kontrol altında tutma,
• Uygun davranışa karar verme,
• Öğretimi kaydetme,
• Geribildirim sunmaktır.

Uygulamalı Davranış Analizi

Uygulamalı davranış analizi 20.yy’da yaşamış olan davranışçı psikolog B. F. Skinner’ın edimsel koşullanma kuramı ilkelerinden yola çıkarak insan davranışlarını anlamayı ve değiştirmeyi amaçlayan bir disiplin alanıdır. Hem klinik alanlar hem de eğitim alanları uygulamalı davranış analizinin çalışma alanları arasında yer alır. Tüm bu alanlarda gözlenebilir ve ölçülebilir toplumsal/ sosyal açıdan önemli olan insan davranışları üzerinde odaklanılır. Değiştirilmesi planlanan davranışlar uygulama öncesinde, sırasında ve sonrasında sürekli olarak kaydedilir ve böylece uygulamanın davranışlar üzerindeki etkisi değerlendirilmiş olur.

1968 yılında uygulamalı davranış analizinin özellikleri yedi başlık altında incelenmiştir ve bu özellikler şu şekilde sıralanır;

• Uygulamalılık; bir çalışma birey ya da bireyler için öncelikli öneme sahip davranışları sosyal olarak anlamlı bir şekilde inceliyorsa bu çalışmaya uygulamalıdır diyebiliriz.
• Davranışsallık; değiştirilmesi planlanan davranış tam olarak gözlenebilir ve ölçülebilir olmalıdır.
• Analitiklik; uygulamalı davranış analizinde analitik olma davranışın gerçekleşmesi ya da gerçekleşmemesinin çevresel koşullarla ilişkili olması durumudur.
• Teknolojiklik; bir başka uygulamalı davranış analizi ilkesi olan teknolojiklik ise uygulamacının nasıl bir uygulama süreci yürüttüğünü detaylı olarak açıklaması böylece aynı uygulama sürecinin bir başkası tarafından da kolaylıkla anlaşılabilir ve yinelenebilir (tekrar edilebilir) olması anlamına gelir.
• Kavramsal Olarak Sistematik Bütünlük; bir uygulamanın teknolojik olmasının yanı sıra, uygulama sürecini detaylı biçimde anlatmak için kullanılacak belirli kavramsal bir bütünlüğe de sahip olması gerekmektedir.
• Etkililik; bir uygulamanın davranışta istendik ölçüde bir değişiklik yaratması şeklinde açıklanabilir.
• Genellenebilirlik; uygulama sonucunda elde edilen davranış değişikliğinin farklı ortamlara, durumlara ve koşullara da genellenebilmesidir.

Uygulamalı davranış analizi davranış değiştirme sürecinde sistematik olarak uygulandığında etkili sonuçlar elde edilmesini sağlayan bir disiplin alanıdır. Uygulamalı davranış analizinin de kendi içerisinde belirli bir sıra ile uygulanmasını sağlayan basamakları bulunmaktadır. Bu basamaklar yedi adımdan oluşur ve şu şekildedir;

1. Hedef davranışın belirlenmesi ve tanımlanması,
2. Öğretimsel amaçların belirlenmesi,
3. Hedef davranışın ölçülmesi ve kaydedilmesi,
4. Performans düzeyinin belirlenmesi,
5. Uygulamaya karar verilmesi, sürecin planlanması ve uygulamanın gerçekleştirilmesi,
6. Davranış değişikliği ve uygulama sürecinin değerlendirilmesi amacıyla davranış değişikliğinin kaydedilmesi,
7. Uygulamada gerekli uyarlamaların yapılması ve uygulama sürecinin etkililiğinin değerlendirilmesidir.

Uygulamalı Davranış Analizine İlişkin Temel Kavramlar

Uygulamalı davranış analizinde sıklıkla kullanılan bazı kavramlar vardır.

Öncül: Davranış öncesinde meydana gelen, davranışın gerçekleşmesine temel oluşturan her şey olarak tanımlanabilir.

Davranış: Davranış iki ya da daha fazla kişi tarafından güvenilir biçimde gözlenebilen ve ölçülebilen, başlangıcı ve bitişi olan, tekrarlanabilen eylemlerdir.

Hedef Davranış: Öğretimde üzerinde durulan değiştirilmesi (arttırılması/azaltılması) istenen davranıştır.

Uyaran: Bir tepkiye neden olan nesne ya da olaylara uyaran adı verilir.

Tepki: Uyarana bağlı olarak gelişen eyleme tepki denir.

Pekiştirme: Davranışın ardından sunulan ve davranışın ileride yapılma olasılığını artıran olay ya da durumlara pekiştirme denir. Pekiştirme olumlu ve olumsuz pekiştirme olmak üzere ikiye ayrılır.

İpucu: Bireyin tepkisinden önce davranışın gerçekleşme olasılığını arttırmak için planlı olarak sunulan durumdur.

Sönme: Önceden pekiştirilen bir davranışın pekiştirilmemesi durumudur. Davranış pekiştirilmediği için azalır ve zamanla ortadan kalkar.

Ceza: Bir davranışın ardından ortama itici ve hoşa gitmeyen bir uyaranın eklenmesi ya da ortamdan hoşa giden bir uyaran geri çekilmesiyle davranışın ileride yapılma olasılığının azaltılmasıdır.

Uyaran kontrolü: Bireyin kendisine belli bir davranış öncesi uyaran sunulduğunda, bu uyarana tahmin edilebilir, güvenilir ve tutarlı bir biçimde tepkide bulunmasıdır.

Bakım Personeline Etkili Davranış Yönetiminde Kullanabileceği Öneriler

• Birey için davranış yönetimi sağlarken bireyin yaş grubu, fiziksel ve psikolojik özelliklerini ve yaşamın doğal akışını göz ardı etmeyiniz.
• Davranışların yönetimi sırasında anlaşılır, açık ve akıcı bir dil kullanmaya özen gösteriniz.
• Çalıştığınız bireylerin davranış sorunlarının psikolojik durumlarından ve içsel süreçlerinden kaynaklanabileceğini, bu durumda psikolojik destek almaları gerektiğini unutmayınız.
• Davranış yönetimine başlamadan önce davranışın sıklığını, yoğunluğunu ve davranışa neden olan etmenleri iyi gözlemleyiniz.
• Davranış yönetimi sırasında bireyin kişiliği yerine davranışları üzerinde odaklanınız.
• Davranış yönetimi sürecinde sabırlı olunuz.
• Bireylerden beklentilerinizi gerçekçi düzeylerde oluşturunuz.
• Davranış yönetiminde davranış değişikliğinin nedenlerini anlamlı ve açık gerekçelerle belirtiniz. Birey hangi davranışı neden azaltması ya da artırması gerektiğini anladığında davranışını değiştirmesi daha kolay olabilir.
• Olumlu davranışları pekiştiriniz.
• Davranışlara vereceğiniz tepkilerde her seferinde tutarlı olunuz.