Engelli Mevzuatı ve Meslek Etiği Dersi 5. Ünite Özet

Engellilik, Bakım ve Rehabilitasyon Kavramları

Engellilik kavramının çeşitli tanımlamaları bulunmaktadır.

• Uluslararası İşlevsellik, Engellilik ve Sağlık Sınıflandırması [International Classification of Functioning, Disability and Health] (ICF) engelliliği; sakatlık, hareket sınırlılığı ve toplumsal katımında yetersizlik olarak geniş bir şekilde tanımlamaktadır .
• 2005 yılında yayımlanan 5378 sayılı Özürlüler ve Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun’da: “ Doğuştan veya sonradan herhangi bir nedenle bedensel, zihinsel, ruhsal, duyusal ve sosyal yeteneklerini çeşitli derecelerde kaybetmesi nedeniyle toplumsal yaşama uyum sağlama ve günlük gereksinimlerini karşılama güçlükleri olan ve korunma, bakım, rehabilitasyon, danışmanlık ve destek hizmetlerine ihtiyaç duyan kişi .”olarak tanımlanmaktadır.

2013 yılı öncesinde gerçekleştirilen yasal düzenlemelerde ve bazı raporlarda kullanılan “özürlü” kavramı 3 Mayıs 2013 tarihli ve 28636 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamayle birlikte kaldırılmış ve yerine “engelli” kavramı getirilmiştir.

Bu bölümün bir diğer anahtar kavramı olan bakım ise TDK tarafından; bir kişinin beslenme, barınma, giyinme vb. gereksinimlerini üstlenme ve sağlama işi olarak açıklanmaktadır. Bununla birlikte rehabilistasyon kavramı ise TDK tarafından; kaybedilen fonksiyonların yeniden kazandırılması, iyileştirme olarak tanımlanmaktadır. Önceleri rehabilitasyon sadece hastalık ve sakatlıkların tedavisinde kullanılan bir kavramken, daha sonraları hastalıkların, sakatlıkların ve engellilik oluşturan durumların, ilaç, cerrahi yöntemler, fiziksel ve psikolojik yöntemlerle ve yardımcı cihazlarla kısmen veya tamamen ortadan kaldırılarak bireylerin bağımsız yaşama entegre edilmesi süreci olarak tanımlanmaktadır.

Bakım ve rehabilitasyon hizmetlerinin yürütülmesinden sorumlu farklı kurumlar tarafından yürütülür. Bu kurumlar şöyle sıralanabilir;

• Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı
• İç İşleri Bakanlığı
• Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı
• Sağlık Bakanlığı
• Milli Eğitim Bakanlığı
• Sosyol Güvenlik Kurumu ve Belediyeler

Bakım ve rehabilitasyon hizmetlerinin sağlanmasında her ne kadar farklı bakanlıklar ve kurumlar belli konularda destek sağlıyor olsa da Türkiye’de bu hizmetlerin en geniş çaplı yürütücüsü Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığıdır.

Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname’nin ikinci bölümünün 6. maddesi Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığının engellilerle ilgili yürütmekle olduğu görevler şöyle sıralanmıştır;

• Engellilere ve yaşlılara yönelik koruyucu, önleyici, eğitici, geliştirici, rehberlik ve rehabilite edici sosyal hizmet faaliyetlerini yürütmek ve koordine etmek.
• Engellilerin insan haklarından yararlanarak toplumsal hayata katılmaları için belirlenen politika ve stratejileri uygulamak, uygulanmasını izlemek ve değerlendirmek.
• Engellilerin sorunlarını ve çözüm yollarını araştırılmasına yönelik çalışmalar yapmak.
• Engellilerle ilgili araştırmalar ve uygulamalar yapmak.
• Engelliler için hazırlanması gereken kimlik kartlarının hazırlanması sürecini yürütmek.
• Yaşlıların ve bakıma muhtaç engellilerin, yaşamlarını evlerinden ve sosyal çevrelerinden ayrılmadan sürdürebilmeleri için sosyal destek sağlamak
• Kamu kurum ve kuruluşlarıyla birlikte, özel dernek ve kişilerin engelli ve yaşlılara ilişkin sağlayacakları yardımları organize etmek, kurallarını belirlemek ve bu kurallara uyulmasını sağlamak

Bakım ve Rehabilitasyon Hizmetlerine İlişkin Yasal Düzenlemeler

Bakım ve rehabilitasyon hizmetlerine ilişkin çeşitli yasal düzenlemeler bulunmakla birlikte bu düzenlemelerin de kendi içerisinde bir hiyerarşisi bulunmaktadır. Bu düzenlemeler hiyerarşisine mevzuat hiyerarşisi denilmekle beraber anayasa, yasa, kanun hükmünde kararname, tüzük ve yönetmelik gibi düzenlemelerin tamamına mevzuat denmektedir. Mevzuat hiyerarşisi ise yukarıdan aşağıya doğru şöyle sıralanamktadır (Bkz. Şekil. 5.2);

1. Anayasa
2. Milletarası Antlaşmalar
3. Kanun
4. Kanun Hükmünde Kararname
5. Tüzük
6. Yönetmelik
7. Yönerge, Tebliğ, Genelge, Talimat

Bakım ve rehabilitasyon hizmetlerinin sağlanabilmesi için birçok kanun hazırlanmıştır. Kanunlarla ilgili unutulmaması gereken temel konu, sağlanacak hizmetlerin nasıl olacağını açıklamaktan çok, hangi hizmetlerin sağlanması gerektiğini ifade ediyor olmalarıdır. Bu kanunlar şöyle sıralanmaktadır (Bkz. Şekil 5.3);

• Engelliler Hakkında Kanun (2005)
• Belediyeler kanunu (2005)
• Engellilerin Haklarına İlişkin Sözleşmenin Onaylanmasının Uygun Bulunduğuna Dair Kanun (2008)
• Engellilerin Haklarına İlişkin Sözleşmeye Ek İhtiyari Protokolün Onaylanmasının Uygun Bulunduğuna Dair Kanun (2014)

Engelliler Hakkında Kanun: “Engellilerin temel hak ve özgürlüklerden faydalanmasını teşvik ve temin ederek ve doğuştan sahip oldukları onura saygıyı güçlendirerek toplumsal hayata diğer bireylerle eşit koşullarda tam ve etkin katılımlarının sağlanması ve engelliliği önleyici tedbirlerin alınması için gerekli düzenlemelerin yapılmasını sağlamak” amacıyla yapılan 5378 sayılı bu kanun 7/7/2005 tarihinde 25868 no. lu Resmî Gazete’de yayımlanmıştır. Yapılan bu kanun; engelli bireyleri, ailelerini ve onlara hizmet sağlayan kurumları kapsamaktadır. Kanunda ele alınan konulardan bazıları ise şöyle sıralanabilir;

• Engellilere yönelik ayrımcılık
• Çevre düzenlemeleri
• İş ortamları ve erişebilirlik
• Bakım ve rehabilitasyon

Belediye Kanunu: 03.7.2005 tarihinde kabul edilen 5393 sayılı Belediye Kanunu 13.7.2005 tarihinde 25874 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanmıştır. Belediyelerin görev, yetki ve sorumluluklarının belirtildiği bu Kanun’da bakım ve rehabilitasyon hizmetlerinin sağlanmasında belediyelere düşen rol ve sorumluluğu belirten maddeler bulunmaktadır. Kanunda belirtilen belediyeye düşen görev ve sorumluluklardan bazıları şöyle sıralanmaktadır;

• Belediye hizmetlerini vatandaşlara en yakın yerlerde ve en uygun yöntemlerle sunmak ve hizmet sunumunda engelli, yaşlı, düşkün ve dar gelirlilerin durumuna uygun yöntemler uygulamak.
• Bütçede yoksul ve muhtaçlar için ayrılan ödeneği kullanmak, engellilere yönelik hizmetleri yürütmek ve engelliler merkezini oluşturmak.
• Belediye; sağlık, eğitim, spor, çevre, sosyal hizmet ve yardım, kütüphane, park, trafik ve kültür hizmetleriyle yaşlılara, kadın ve çocuklara, engellilere, yoksul ve düşkünlere yönelik hizmetlerin yapılmasında beldede dayanışma ve katılımı sağlamak
• Hizmetlerde etkinlik, tasarruf ve verimliliği artırmak amacıyla gönüllü kişilerin katılımına yönelik programlar uygulamak.

Engellilerin Haklarına İlişkin Sözleşmenin Onaylanmasının Uygun Bulunduğuna Dair Kanun ve Engellilerin Haklarına İlişkin Sözleşme: Türkiye Cumhuriyeti’nin taraf olduğu ve 30 Mart 2007 tarihinde New York’ta imzalanan “Engellilerin Haklarına İlişkin Sözleşme” Türkiye Cumhuriyeti yasalarına, 3.12.2008 tarihinde 5825 sayılı Kanun’la girmiştir. Sözleşmede engellilere pek çok madde yer almaktadır. Bu maddeler genel olarak bireysel farklılıklara saygı gösterilmesi ve engellilere sağlanması gereken imkanlardan bahseder. Sözleşme’nin 4. maddesi, 7. maddesi ve 26.maddesinde ise engellerilere sağlanması gereken rehabilitasyon hizmetlerden ve bu hizmetlerin içeriğinden bahsedilmiştir.

Engellilerin Haklarına İlişkin Sözleşmeye Ek İhtiyari Protokolün Onaylanmasının Uygun Bulunduğuna Dair Kanun: Bu Kanun 3.12.2014 tarihinde kabul edilen ve 6574 kanun numaralı Birleşmiş Milletler nezdinde imzalanan bu protokol aslında “Engellilerin Haklarına İlişkin Sözleşmenin” teyit edilmesi ve garanti altına alınması amaçlanarak oluşturulmuştur. Bu Kanun engelli bireylerin bireysel veya bir gruba bağlı olarak gerekli durumlarda Engelli Hakları Komitesine başvurabilme hakkı vermiştir.

Anayasa, kanunlar ve kanun hükmünde kararnameler engellilerin hayat şartlarının iyileştirilmesi adına alınması gereken tedbirleri garanti altına almakla birlikte, bu şartları hangi kurumların sağlaması gerektiğini belirtse de sağlanacak hizmetlerin nasıl sunulacağını yönetmelikler açıklamaktadır. Engellilere yönelik bakım ve rehabilitasyon hizmetlerinin nasıl sağlanacağına ilişkin olarak da başta Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı olmak üzere, Sağlık Bakanlığı, Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü çeşitli yönetmelikler yayımlamışlardır.

Bakım ve rehabilitasyon hizmetlerinin sağlanması ve yürütülmesine yönelik olarak yayınlanan yönetmeliklerin kronolojik sırası aşağıdaki gibidir (Bkz. Şekil 5.4)

• Evde Bakım Hizmetleri Sunumu Hakkında Yönetmelik (2005)
• Özel Mesleki Rehabilistasyon Merkezleri Hakkında Yönetmelik (2006)
• Bakıma Muhtaç Özürlülere Yönelik Resmi Kurumve Kuruluşlar Bakım Merkezleri Yönetmeliği (2006)
• Büyükşehir Belediyeleri Özürlü Hizmet Birimleri Yönetmeliği (2006)
• Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Genel Müdürlüğü Özürlülerin Bakımı, Rehabilitasyonu ve Aile Danışmanlığı Hizmetlerine Dair Yönetmelik (2010)
• Aile Hekimliği Uygulama Yönetmeliği (2013)
• Engelli Bireylere Yönelik Özel Bakım Merkezleri Yönetmeliği (2016)

Evde Bakım Hizmetleri Sunumu Hakkında Yönetmelik: Sağlık Bakanlığı tarafından hazırlanan 35 maddelik yönetmelik 10.03.2005 tarihli 25751 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanmıştır. Fertlerin ve toplumun sağlığını korumak maksadıyla, evde bakım hizmeti veren sağlık kuruluşlarının açılması, çalışması ve denetlenmesi ile bunları işleten kurum ve kuruluşların, özel hukuk tüzel kişilerinin ve gerçek kişilerin uyması gereken usul ve esasları düzenlemek” amacıyla hazırlanan bu Yönetmelik 35 maddeden oluşmaktadır ve yönetmelik’in hükümlerini yürütme görevi Sağlık Bakanlığına aittir.

Özel Mesleki Rehabilitasyon Merkezleri Hakkında Yönetmelik: “Özel Mesleki Rehabilitasyon Merkezleri Hakkında Yönetmelik” 2.5.2006 tarihli 26156 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanmıştır. Bu Yönetmelik’in yürütmesinden Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı, Millî Eğitim Bakanlığı ve Çalışma ve Güvenlik Bakanlığı ortaklaşa sorumludur. Yönetmeliğe göre mesleki rehabilitasyon merkezlerinde sağlanacak hizmetlerin türleri şöyle sıralanmaktadır;

• Ergoterapi
• Fizyoterapi ve rehabilitasyon
• Sosyal rehabilitasyon
• Mesleki eğitim
• Mesleki rehberlik

Bakıma Muhtaç Özürlülere Yönelik Resmî Kurum ve Kuruluşlar Bakım Merkezleri Yönetmeliği: 30.07.2006 tarihinde 26244 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan bu Yönetmelik’in amacı, “resmî kurum ve kuruluşların bünyesinde açılacak bakıma muhtaç özürlülere yönelik bakım merkezlerinin açılış izni, çalışma şartları, personel standardı, denetlenmeleri ile ücret tespiti ve ödemelerine ilişkin usul ve esasları belirlemektir.” Toplamda 28 maddeden oluşan yönetmeliğe göre bakım hizmetleri 1) kişisel bakım hizmetleri ve 2) psiko-sosyal destek hizmetleri olarak ikiye ayrılmaktadır.

Büyükşehir Belediyeleri Özürlü Hizmet Birimleri Yönetmeliği: Yürütmesinden İçişleri Bakanlığının sorumlu olduğu bu yönetmelik, 16.08.2006 tarihli 26261 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanmıştır. Bu yönetmelik; büyükşehir belediyelerinde engelli bireylerle ilgili bilgilendirme, yönlendirme, danışmanlık, bakım, sosyal ve mesleki rehabilitasyon hizmetleri verecek olan engelli hizmet birimlerinin kuruluş, işleyiş ve görevleri ile bu birimde çalışan personelin, yetki, sorumluluk ve görevlerine ilişkin usul ve esaslarını düzenlemek amacıyla oluşturulmuştur.

Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Genel Müdürlüğü Özürlülerin Bakımı, Rehabilitasyonu ve Aile Danışmanlığı Hizmetlerine Dair Yönetmelik: 03.09.2010 tarih ve 27691 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan Yönetmelik’in amacı; engelleri sebebiyle sosyal hayata tam katılım gerçekleştiremeyen engelli bireylerin; tespitini, incelenmesini, bakımını ve rehabilitasyon hizmetlerinden yararlandırılmalarını, ayrıca engelli bireylere ve ailelerine danışmanlık hizmeti vererek, bu hizmetleri sağlayacak personelin görevlerini belirlemek olarak ifade edilmiştir.

Aile Hekimliği Uygulama Yönetmeliği: Hükümlerini Sağlık Bakanlığının yürüttüğü bu yönetmelik, 25.01.2013 tarihli 28539 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanmıştır. Bu yönetmeliğe göre;

• Kişiye yönelik koruyucu sağlık hizmetleri ile birinci basamak teşhis, tedavi, rehabilitasyon ve danışmanlık hizmetlerini vermek,
• Evde takibi zorunlu olan engelli, yaşlı, yatalak ve benzeri durumdaki kendisine kayıtlı kişilere evde veya gezici/yerinde sağlık hizmetlerinin yürütülmesi sırasında kişiye yönelik koruyucu sağlık hizmetleri ile birinci basamak teşhis, tedavi, rehabilitasyon ve danışmanlık hizmetlerini vermek

aile hekiminin görev, yetki ve sorumlukları arasında gösterilmekedir.

Engelli Bireylere Yönelik Özel Bakım Merkezleri Yönetmeliği: 04.11.2016 tarihinde 29878 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan bu Yönetmelik’te özel bakım merkez- lerinin işleyişi ve esasları konusunda 21 maddede 8 fıkra bulunmaktadır. On üç yaşından büyük engelli bireylerin bir arada olduğu kurumlarda, cinsiyete göre ayrım yapılması gerektiği, mümkünse farklı katlarda bulunmaları, mümkün olmadığı durumlarda da farklı odalarda bulunmaları gerektiği açıklanmıştır.

Tüzüğün hiyerarşik sıralamasında bilindiği gibi yönetmeliklerden sonra genelgeler/yönergeler gelmektedir. Bakım ve rehabilitasyon hizmetlerine ı·lişkin genelge, yönerge ve tebliğler ise şöyle sıralanmaktadır;

• Evde Bakım Hizmetinden Yararlanan Engelli Bireylerin Diğer Hizmetlerden Yararlanması Hakkında Genelge (2013)
• Özel Bakım Merkezlerine Yerleştirmede Öncelik Hakkında Genelge (2014)
• Zihinsel ve Ruhsal Engellilere Yönelik Özel Bakım Merkezleri Hakkında Genelge (2014)
• Umut Evleri Yönergesi (2016)
• Engelli Bireylerin Acil Yerleştirilmesi İşlemleri Hakkında Genelge (2017)
• Sağlık UygulamaTebliği ((SUT)) (2017)