Temel Bakım ve Rehabilitasyon 1 Dersi 4. Ünite Özet

Giriş

Transfer, bir kişiyi bir zemin üzerinde veya bir yerden başka bir yere doğru güvenli bir şekilde hareket ettirmeyi belirtmek amacıyla kullanılan terimdir. Mental ve fiziksel kapasitesine bağlı olarak bir hastanın transfer aktiviteleri, bağımsız, yardımlı (minimal, orta, maksimal veya gözlemle birlikte) veya bağımlı bir şekilde gerçekleştirilebilir ve adlandırma benzer şekilde kullanılır. Örneğin, “Bağımsız transfer yapabilir.” veya “Yardımlı transfer gerçekleştirebilir.” gibi. Transfer veya ambulasyon yardımı için kullanılan bazı terminolojiler kısaca şöyle açıklanabilir:

• Bağımsız: Hasta sözel veya manuel yardımsız bir şekilde transferini gerçekleştirebilir (bazı durumlarda, yardımcı ekipman veya alet kullanılabilir).
• Yardımlı: Hasta aktiviteyi zamanında ve güvenli bir şekilde gerçekleştirebilmek için birinin yardımına ihtiyaç duyar.
• Gözlemle birlikte (Gözlem altında): Hastanın aktiviteyi zamanında ve güvenli bir şekilde gerçekleştirebilmesi için hemen yanında duran biri tarafından fiziksel destek, oral veya taktil (dokunsal) destek, yönlendirme yapması gerekir.
• Kişi korumalı: Yardımcı personel hastanın hemen yanındadır ve elleri hastanın üzerindedir.
• Modifiye bağımsız: Hasta aktiviteyi gerçekleştirebilmek için adaptif veya yardımcı bir cihaza ihtiyaç duyar (örneğin; kaydırma tahtası, yatak rayı, mobilya gibi), hasta aktiviteyi zamanında ve güvenli bir şekilde gerçekleştirir.
• Minimal yardımlı: Hasta aktivitenin %75’ini veya daha fazlasını gerçekleştirir. Aktiviteyi tamamlayabilmek için yardıma ihtiyaç duyar.
• Orta derece yardımlı: Hasta aktivitenin %50 ile %74’ünü gerçekleştirir. Aktiviteyi tamamlayabilmek için yardıma ihtiyaç duyar.
• Maksimal yardımlı: Hasta aktivitenin %25’i ile %49’unu gerçekleştirir. Aktiviteyi tamamlayabilmek için yardıma ihtiyaç duyar.
• Bağımlı: Hasta aktiviteyi güvenli bir şekilde gerçekleştirebilmek için başka birinden fiziksel yardıma ihtiyaç duyar. Özel ekipman veya cihazlar gerekebilir.

Transfer

Hastanın pozisyonunun ayarlanması ve yatak mobilite aktiviteleri transfer tanımı için sıklıkla kullanılan terimlerdir. Hareket kabiliyeti, aşağı, yukarı hareket etme, vücudun bir tarafından diğer tarafına dönebilme, yattığı yerden farklı bir yere geçme, oturduğu oturaktan yatağa geçme gibi farklı aktiviteleri içerir ve bireyin günlük yaşamda bağımsızlık düzeyini önemli derecede etkiler. Hastanın transfer aktivitelerini gerçekleştirebilmesi bazı faktörlerle birlikte gerçekleşmektedir. Örneğin, kas kuvveti ve enduransı, eklem bütünlüğü, esneklik, normal eklem hareket açıklığı, bilişsel düzey gibi.

Transfer aktivitesi öncesi, hasta ile ilgilenen sağlık personeli veya bakım verenin bilmesi gereken kurallar şöyle özetlenebilir:

• Yapılması planlanan transfer aktivitesi hakkında bilgi,
• Transferin gerçekleştirilebilmesi için hastanın ne kadar yardıma muhtaç olduğu ve yardım tipinin ne olduğu,
• Hastanın transferi tamamlaması için ne kadar süreye ihtiyaç duyduğu,
• Gösterilen güvenlik düzeyi,
• Hareket kalitesi,
• Transfer sırasında dikkat edilmesi gereken faktörler ve alınması gereken önlemler (örneğin, total diz replasmanı, total kalça replasman cerrahileri gibi),
• Hastanın performansındaki tutarlılık,
• Kullanılan yardımcı cihaz ve araç-gereçler.

Transfer Aktivitesinin Organizasyonu

Hastanın transferi gerçekleştirilmeden önce mutlaka iyi bir planlama ve organizasyon yapılmalıdır. Transfer gerçekleştirilmeden önce mutlaka hasta bilgilendirilmesi yapılmalı, manevralar sırasında hastanın yapması gerekenler ve beklentiler anlatılmalı ve gerekirse hastanın görebilmesi için öncelikle terapist veya diğer sağlık görevlisi kendi üzerinde veya hasta yakınları üzerinde aktiviteyi göstermelidir.

Transfer aktivitesine başlanmadan önce güvenlik prosedürü için gerekli olan yardımcı cihaz ve/ veya araçgereç kullanıldığından ve ekipmanların var olduğundan emin olunmalıdır.

Transfer Aktivitesi Öncesi Uygulamalar

Öncelikle hasta, çevre, terapist (veya transferi sağlayacak sağlık personeli) ve yardımcı diğer kişilerin hazırlıklarını yapmış olmaları gerekir.

Uygun bir transfer ve aktivite için yapılacak hasta değerlendirmesi, uygun bir şekilde yapılmış hasta bilgilendirmesi, hasta ve aile bireylerinden alınan bilgiler ve tedavi amaçları temel oluşturacaktır.

Aktivite planlaması yapılırken ihtiyaç duyulan yardımın türü de belirlenmiş olur. “Mekanik yardım mı gerekiyor yoksa insan yardımı mı gerekiyor?” Transfer için transfer tahtası (kaydırma tahtası), hidrolik veya pnömatik kaldıraç, elektrikli kaldıraç, yatak kenarı parmaklıkları veya barları gibi yardımcı ekipmanlar gerekli olabilmektedir.

Transfer Aktivitesi Sırasında Yapılacaklar

Transfer öncesi ayarlamalar yapıldıktan sonra artık uygulamaya geçilmelidir. Fakat uygulama için hastanın güvenliğinin sağlanabileceği en iyi pozisyon ve yöntem belirlenmelidir. Transfer aktivitesinin her bir aşamasının analiz edilmesi gerekir.

Hastanın, güvenlik sınırları içerisinde yapması gerekenleri hem mental hem de fiziksel olarak yerine getirebileceğinden mutlaka emin olunmalıdır. Fiziksel uygunluk kadar hastanın aktiviteyi gerçekleştirmek için mental olarak da hazır olması sağlanmalıdır.

Transfer Aktivitesinin Güvenliği

Hastanın durumu ne olursa olsun transfer sırasında yardıma ihtiyacı olan hastalar için bütün önlemlerin alınması gerekir. Bu durum özellikle, ayağa kaldırılacak hastalar için büyük önem taşımaktadır. Hastanın ayağını kaydırmayacak özellikte ayakkabı giymesi gerekir.

Hastanede yatan hastalarda, damar yolu açık olan veya beslenme tüpleri bulunan hastalarda transfer aktivitesi gerçekleştirirken dikkatli olunmalı, mümkünse rica edilerek ilgili sağlık personeli tarafından çıkarılması, transfer aktivitesi tamamlandıktan sonra sağlık personeli tarafından tekrar takılması sağlanmalıdır.

Özellikle, ilk defa yapılacak transfer aktivitelerinde yardımcı birey gerekliliği söz konusu ise mutlaka sağlanmalıdır. Transfer aktivitesini gerçekleştirirken, hastanın hangi tarafında durulacağı mutlaka belirlenmelidir. “Hastanın önünde, sağ veya sol lateralinde (yan) veya arkasında mı durmak daha güvenli olur?” sorusunun cevaplandırılmış olması gerekir.

Transfer prosedürünün gözden geçirilmesi;

Transfer hazırlığı;

• Hastanın durumu ile ilgili bilgileri edin (örneğin, ağırlık aktarma durumu, cerrahi sonrası prosedür, eklem hastalığı veya osteoporoz olup olmadığını kontrol et).
• En kısa yoldan yapılacak olan transfer aktivitesini planla.
• Hastanın en güçlü tarafından zayıf tarafına doğru yapabileceği hareket biçimini planla. Bu durumda, hastanın kuvvetli olan tarafı daha çok kullanılmış olur.
• Gerekli olması durumunda, kullanılabilecek yardımcı ekipman veya araç-gereçlerin ne olacağını belirle.
• Hastanın transfer için uygun bir şekilde giyinmiş olduğundan emin ol.
• Hastanın aşırı şekilde giyinmemiş olması, uzun giysilerinin olmaması ve ayaklarının çorap ve ayakkabısız olmaması gerekir.
• Gerekli olması durumunda, ellerini yıkayıp eldiven giymelisin.
• Kendini hastaya tanıtıp, yapılacak işlemi ve hastadan beklentilerini mutlaka hastanın anlayabileceği bir dille (kısa, basit ve anlamlı cümleler kurarak) ifade et.
• Hastanın seni anladığından ve yapılacak işlemi kabul ettiğinden, olası riskleri anlayıp kabul ettiğinden emin ol.
• Tekerlekli sandalye, yatak veya transfer bölgesinin hareketliliğinin kısıtlandığından (kilit sistemlerinin kilitlendiğinden) emin ol.
• Eğer hasta, hastanede ise ve drenaj tüpleri, beslenme tüpleri var ise transfer aktivitesine engel olmayacağından, hastaya dolanmayacağından emin ol.
• Stabilizasyon ve kontrolü sağlamak için hastanın dizleri, pelvisi ve kalçasından müdahalelerde bulun. Bunun için asla hastanın kıyafeti veya üst ekstremitesini kullanma. Düşme riskini arttırmış olursun.
• Hastaya çok yakın durman gerekir.
• Transfer sırasında hastaya yapılması gerekenlerle ilgili doğru bilgi ve direktifleri vermeye devam etmen gerekir.

Transfer Tipleri

Transferler, gerçekleştirilme şekillerine göre farklı şekillerde isimlendirilebilmektedir. Bazı transferler, yardım eden kişi sayısı göz önünde bulundurularak (plus 1 veya plus 2 gibi), bazı transferler hastanın yardıma ihtiyaç duyup duymamasına göre veya fonksiyon bağımsızlığına göre isimlendirilebilmektedir. Terminolojinin transferi gerçekleştirecek bütün bireyler tarafından bilinmesi büyük önem taşımaktadır. Transfer tipleri hastanın veya engelli bireyin günlük yaşamdaki bağımlılık derecesine göre adlandırılmaktadır.

Bağımlı bir şekilde ayağa kalkma: Hastanın bağımlı bir şekilde ayağa kaldırılması için en az bir yardımcı personelin olması gerekir. Hasta, sıklıkla yatak, tuvalet oturağı veya tekerlekli sandalyeden ayağa kaldırılır, daha sonra yönlendirilecek ya da transfer edileceği noktaya doğru sırtı döndürü- lür. Hastayı ayağa kaldırabilmek ve ayakta tutabilmek için diz ve kalçalarını stabilize etmek ve daha sonra da onun yeniden oturmasına yardımcı olmak gerekir.

Yardımlı bir şekilde ayağa kalkma: Yardımlı ayağa kalkma aktivitesinde yardımcı personel (veya bakım veren), hastanın ayağa kalkmasına, kendi ekseni etrafında dönmesine ve daha sonra transfer olacağı alana (yatak, tuvalet oturağı veya tekerlekli sandalye) geçmesine yardımcı olur.

Gözlemle ayağa kalkma: Gözlem eşliğinde ayağa kalkma aktivitesini gerçekleştirecek olan hastanın ayağa kalkması, kendi ekseni etrafında dönerek bir objeden diğer bir objeye (örneğin, yataktan tekerlekli sandalyeye) geçebilmesi gerekir.

Oturma veya lateral yardımlı transfer: Oturmada veya lateral yardımlı transfer aktivitesinde hasta, en az bir yardımcı eşliğinde bir noktadan diğer bir noktaya oturma pozisyonunda iken geçiş yapar. Bunun için kaydırma tahtası veya benzer fonksiyonu olan yardımcı ekipman kullanımı gerekebilmektedir.

Oturmada bağımsız transfer: Oturma pozisyonunda iken bağımsız transfer, hastanın bir yüzeyden diğer başka bir yüzeye doğru yardım almaksızın oturur pozisyonundaki transferini içerir.

Oturma pozisyonunda bağımlı transfer: Oturma pozisyonunda bağımlı yükselme aktivitesi, en az bir yardımcı personel ile (bu sayı 2 veya 3 kişi de olabilir) hastanın oturduğu yerden kaldırılarak başka bir yere oturma pozisyonunda transferi şeklinde gerçekleşir.

Yatma pozisyonunda bağımlı transfer: Bu transfer yöntemi, oturma pozisyonunda yardımla dahi bir yüzeyden diğer yüzeye hareket ettirilemeyen (veya hareket ettirilmesinde sakınca olan) ve maksimum fiziksel desteğe ihtiyacı olan hastalarda kullanılır. Duruma göre bir, iki veya üç yardımcı personel veya özel bir yardımcı ekipmanın kullanımı ile gerçekleştirilir.

Mobilite Aktiviteleri

Mobilite aktiviteleri sıklıkla, hastanın yatak içi hareketliliğini tanımlamak amacıyla kullanılmaktadır. Hastanın bu aktiviteleri gerçekleştirebilme durumu bağımsız, bir veya birkaç personel tarafından sağlanan yardımla birlikte veya ekipman kullanımı ile mümkün olabilmektedir. En sık kullanılan hareketler;

• Sırtüstü pozisyondan yana doğru kayma hareketi,
• Sırtüstü pozisyonda yukarı doğru kayma,
• Sırtüstü pozisyonda aşağı doğru kayma,
• Sırtüstü yatma pozisyonundan yan yatma pozisyonuna gelme,
• Sırtüstü pozisyondan yüzükoyun pozisyona gelme,
• Yüzükoyun pozisyondan sırtüstü pozisyona gelme ve
• Yatmadan oturmaya gelme pozisyonudur.

Yatak içi mobilite sıklıkla, uzun yatmaya bağlı sağlık sorunlarının gelişimini engellemek (yatak yaraları, eklem kısıtlılıkları ve şekil değişiklikleri gibi) ve hastanın bağımsız aktivite düzeyini geliştirebilmek amacıyla yapılmaktadır.

Mobilite aktivitesinin mümkün olan en kolay şekilde gerçekleştirilebilmesi için hastanın vücudu ile yatak veya mat arasındaki sürtünmenin en aza indirgenmesi, hastanın ağırlık merkezinin kullanılması ve yerçekiminin yardım edebileceği pozisyonların değerlendirilmesi gerekir.

Sırtüstü Pozisyonda İken Yana Doğru Kayma Hareketi

Sırtüstü pozisyonda yana doğru kayma hareketini gerçekleştirebilmek için bir veya birden fazla sağlık personeli gerekli olabilmektedir. Eğer yana doğru kaydırma işlemini yapacak olan sağlık personeli tek başına ise hasta sırtüstü yatar pozisyonda iken hastanın ellerini gövdesinin önünde çaprazlar ve hastanın aktivite süresince ellerini bu şekilde tutmasını ister.

Sırtüstü Yatar Pozisyonda İken Yukarı Kaydırma

Yukarı kaydırma aktivitesine başlamadan önce hastanın, klinisyene doğru iyice yaklaştırılması (özellikle, yatağın ortasına yatan hastalarda), daha sonra kaydırma işleminin gerçekleştirilmesi gerekir. Hasta, uygun olmayan bir yatakta yatıyor ise baş ve gövdesinin aynı hizada olduğundan emin olunmalıdır. Bunun için hastanın başının altındaki yastık alınmalıdır. Bu durum, hastanın daha iyi kontrol edilmesini ve işlemin daha az enerji harcanarak gerçekleştirilmesini sağlar.

Sırtüstü Yatar Pozisyonda İken Aşağı Kaydırma

Hastanın aşağı doğru kaydırma işlemi için hasta, kalça ve dizleri fleksiyon (bükülü) pozisyonunda, ayaklar yatakla temas hâlinde, dirsekler gövdeye yakın ve hafif bükülü olacak şekilde pozisyonlanır. Gerekirse desteklemesi için kalçasının altına yastık da yerleştirilebilir. Hastanın aktiviteyi bağımsız bir şekilde gerçekleştirebildiği durumlarda, dirsekleri ve başının arkası ve ayaklarıyla yatağa bastırırken kalçasını yukarı doğru doğru kaldırması ve bu esnada, omuzlarını aşağı doğru ittirerek kendini aşağı kaydırması istenir.

Sırtüstü Yatma Pozisyonundan Yan Yatma Pozisyonuna Gelme

Hasta, sırtüstü pozisyondan yan yatma pozisyonuna alınmadan önce yan döneceği tarafta yeteri kadar mesafenin olduğundan emin olunmalı ve güvenlik önlemleri alınmalıdır. Aynı zamanda, yatağının sabitlendiğinden (varsa tekerlekleri kilitlenmelidir) emin olunmalıdır. Hastanın döneceği tarafta klinisyen, bakımveren durmalı veya duvar olmalıdır. Daha sonra klinisyen, hastayı hafifçe kürek kemiğinden (omuzu da destekleyecek şekilde) ve pelvisinin yukarı bölümünden yuvarlayarak yana dönmesine yardımcı olur. Hasta, yan tarafa doğru döndürüldükten sonra hemen bırakılmamalı ve stabil bir şekilde desteklenmelidir.

Sırtüstü Pozisyondan Yüzükoyun Pozisyona Gelme

Aktiviteye başlamadan önce, yatağın tekerleklerinin kilitlendiğinden ve yatağın stabil olduğundan emin olunmalı ve hastanın yatağın bir tarafına doğru gelmesi (döndürülecek tarafın aksi yönde yatağın ucuna) sağlanmalıdır. Bu durum, aktivite gerçekleştirilirken yeterli alan oluşturulması bakımından önemlidir. Klinisyen, mümkün olduğunca hastaya yakın durmalıdır.

Yüzükoyun Pozisyondan Sırtüstü Pozisyona Gelme

Öncelikle, döndürülmek istenen tarafta hasta için yeterince yer olduğundan emin olunmalıdır. Daha sonra, hastanın döndürme işlemi başlatılmalıdır. Eğer hastanın, sağ tarafa doğru döndürülmesi isteniyorsa sol bacak sağ bacağın üstünde çaprazlanmalıdır. Sağ üst ekstremite (kolu) gövdenin yanında avuç içi yukarı bakacak şekilde, dirsek düz hafif kalçanın altına gelecek gibi pozisyonlanmalıdır. Hasta, pozisyonlandıktan sonra, hastanın sağ yanında durularak yan yatış pozisyonuna doğru döndürülür. Hasta, yan pozisyona alındıktan sonra yeterli mesafe kalındığı düşünülüyorsa tam sırtüstü pozisyona doğru döndürülür.

Sırtüstü Yatma Pozisyonundan Oturmaya Gelme Pozisyonu

Hasta, sırtüstü yatarken öncelikle, yatağın kenarına doğru kaydırılır (oturtulmak istenen tarafa doğru). Daha sonra, dizler hafif bükülü olacak şekilde hasta yan yatış pozisyonuna alınır. Hasta üst ekstremitelerini kullanabiliyorsa tek bir üst ekstremitesi veya her iki üst ekstremitesini kullanarak kol ve omuzları ile yatağa doğru bastırarak doğrulması istenir. Eğer hasta üst ekstremitelerini yeterince kullanamıyorsa omuzlarından (yatağı iten taraf) yukarı doğru çekilerek doğrulması sağlanır.

Transfer Aktiviteleri

Engelli bireylerde transfer aktiviteleri, belli sınırlar içerisinde, vücut mekaniği kullanılarak farklı yöntemlerle gerçekleştirilebilir. Transfer aktivitesine başlamadan önce, hastanın yardıma ihtiyaç duyup duymadığı, yardım gerekliliği söz konusu ise yardımın türü, miktarı ve çeşidi belirlenerek gerekli hazırlıklar yapılmalıdır. Bir aktivitenin birden çok gerçekleştirilebilme yöntemi vardır. Bu durum, çoğu zaman hastanın ihtiyacına göre belirlenebilmekle birlikte, ortam ve şartlara göre de değişkenlik gösterebilmektedir.

Transfer aktiviteleri;

• Ayakta durarak yapılan transferler ve
• Oturarak transferler olmak üzere iki ana başlık altında ele alınabilir.

Ayakta Durarak Yapılan Transferler

Ayakta durarak yapılan transferler;

• Yataktan tekerlekli sandalyeye transfer (Ayakta durma hareketi ile) veya koltuktan tekerlekli sandalyeye transfer,
• Tekerlekli sandalyeden yatağa veya sandalyeye transfer,
• Bel kemeri kullanılarak tekerlekli sandalyeden yatağa transfer olarak sıralanabilir.

Ayakta durarak yapılan transferlerle ilgili açıklamalara ders kitabınızın 74, 75, 76 ve 77. sayfalarından ulaşabilirsiniz.

Oturarak Transferler

Ayakta durarak yapılan transferler;

• Bağımsız transfer (Tekerlekli sandalyeden yatağa transfer),
• Tekerlekli sandalyeden tabure veya normal sandalyeye transfer,
• Transfer tahtası kullanarak tekerlekli sandalyeden yatağa transfer,
• İki kişi tarafından yapılan transferler (Tekerlekli sandalyeden yatağa transfer),
• Sandalyeden yere transfer,
• Bağımsız olarak tekerlekli sandalyeden yere transfer,
• Bağımsız olarak yerden tekerlekli sandalyeye transfer olarak sıralanabilir.

Oturarak transferlerle ilgili açıklamalara ders kitabınızın 78, 79, 80, 81, 82, 83 ve 84. sayfalarından ulaşabilirsiniz.

Transfer aktivitelerine başlamadan önce transfer aktivitesine yardımcı olacak sağlık personeli, kendi vücut sağlığı ve mekaniğini koruyacak uygulamalar hakkında bilgi sahibi olur ve bunları aktiviteler sırasında mutlaka uygular. Ayrıca, transfer aktivitelerine hasta güvenliği sağlanmadan ve hasta bilgilendirilmeden başlamaz.