Engelli Bakımı ve Rehabilitasyonunu Planlama Dersi 2. Ünite Özet

Giriş

İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi’nin birinci maddesinde belirtilen “Bütün insanlar hür, haysiyet ve haklar bakımından eşit doğarlar” ifadesine bağlı olarak son yıllarda ülkemizde de yetersizliği olan bireylerin toplumda bağımsız olarak yaşayabilmeleri için önemli çalışmalar yapılmaktadır.

Yetersizliği olan bireylere verilen bakım ve rehabilitasyon hizmetlerinde ülkemizde iki model benimsenmiştir:

• Evde: Ailesinin yanında bakım ve rehabilitasyon hizmeti alabilmeye uygun bireyler için
• Kurumda: Ailesi olmayan ya da ailesinin yanında bakımı mümkün olmayan bireyler için

Bu iki yaklaşımın yanı sıra eğitim, sosyal ve sağlık hizmetlerinin bütünleştirildiği kapsamlı hizmetler de verilmektedir.

Yaşam Boyu Planlama

Normal gelişim gösteren bireyler aldıkları eğitimler sayesinde yaşamlarını planlayabilirler. Ancak yetersizliği olan bireyler yaşam boyu eğitim almasına rağmen daha kaliteli bir yaşam için yaşam planlamasında desteğe ihtiyaç duymaktadırlar.

Yaşam planlamasının ilk adımı bir bakım planının hazırlanmasıdır. Bakıma ihtiyaç duyan kişi ve/veya yakınlarıyla birlikte hazırlanıp yürütülmesi gereken bakım planı şunları kapsar:

• Gereksinimlerin ve desteklerin kaydedilmesi,
• Risk yönetimi için bir araç,
• Hastalar, aileler, bakıcılar ve diğer hizmet sağlayıcılar için meslektaşları tarafından kriz halinde kullanılabilen ve anlaşılabilir bir plan,
• Bireylerin kendilerine ait bir plan,
• Gereksinimlerin kapsamlı değerlendirmesi,
• Bakım personeli gibi uygun bir kişi tarafından yönetilen bir araç,
• Kişinin eğitsel, sağlık ve sosyal ihtiyaçlarını karşılamak üzere hazırlanan programın yazılı kaydı

Bakım planı çok yönlü hazırlanarak bireyin yaşamındaki tüm alanları kapsar nitelikte olmalıdır.

Doğru bir bakım ve rehabilitasyon planı hazırlayabilmek için şu özelliklere dikkat edilmelidir:

• Açık bir dil kullanılmalı ve hizmete odaklanılmalıdır.
• Başlangıçta uygulanacak değerlendirme formu ile bireylerin gereksinim duydukları alanlar belirlenmelidir.
• Belirlenen tüm amaçlar gereksinimleri kapsar nitelikte olmalıdır.
• Bireylerin güçlü yönlerine ve özelliklerine odaklanarak oluşturulmalıdır.
• Bakıcıların ve bireye hizmet sağlayanların bakım planının geliştirilmesi ve uygulanmasında tam rol alması sağlanmalıdır.
• Çok disiplinli uygulamaları (eğitim, sağlık, sosyal vb.) kullanarak birey merkezli olmasına özen gösterilmelidir.
• Bakım planının her bir öğesinin ne zaman gözden geçirileceği (en az altı ayda bir yenilenmeli) açıkça belirtilmelidir (Carla, Jane ve Shona, 2016).

Yetersizliği Olan Bireyler ve Birey Merkezli Bakım Planı

Yetersizliği olan bireyler yetersizlik türleri ve dereceleri bakımından birbirinden farklılık göstermektedir. Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği’ne (ÖEHY 2009) göre yetersizlik türleri şunlardır:

• Zihin yetersizliği (hafif-orta-ağır-çok ağır düzeyde)
• Özel öğrenme güçlüğü
• İşitme yetersizliği
• Dil ve konuşma güçlüğü
• Görme yetersizliği
• Serebral palsi
• Duygusal ve davranış bozukluğu
• Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu
• Otizm
• Ortopedik yetersizlik
• Süreğen hastalık
• Üstün yetenekli

Yazılı bir plan olan ve bireyin günlük hayatta neleri yapacağını ve onlara ne tür destekler sağlanacağını gösteren bakım planında yetersizliği olan bireye destek olacak kişiler önemli rol oynamaktadır. Dolayısıyla bakım planında bireye gerekli desteği sağlayacak etkili bir bakım planı hazırlayabilmesi ve uygulayabilmesi için bakım planının birey merkezli olması gerekmektedir.

Geçmişte sistem merkezli planlama dikkate alınırken günümüzde birey merkezli planlama daha çok önem kazanmıştır. Birey merkezli plan, sistemden çok bireyin kendi özelliklerini ve bireyin yaşam kalitesini arttırmayı esas alarak planlama yapılmasına olanak sağlar. Birey merkezli planlamanın en önemli yanı bireyin yetersizliklerine odaklanmak yerine bireyin yetenekleri, ilgileri ve yapabilecekleri doğrultusunda plan hazırlanmasıdır (McNally, 2006).

Birey merkezli planlama bağımsızlık, seçim ve dâhil etme ilkelerini içermektedir. Birey merkezli bakım ve rehabilitasyon planının en önemli noktası bireyin bakım planının merkezinde olmasıdır. Birey merkezli bakım planı hazırlanırken aşağıdaki sorulara yanıt aranmalıdır:

• Neden bakım planı yapıyoruz?
• Neleri başarmak için yapıyoruz?
• Nasıl başaracağız?
• Nerede yapacağız?
• Ne zaman yapılacak?
• Gerekliliklerle ilgili ihtiyaçlar nelerdir?

Birey merkezli bakım ve rehabilitasyon planı yaparken dikkate alınacak bazı özellikler bulunmaktadır. Bu özellikler aşağıda sıralanmaktadır:

1. Yetersizliği olan bireyin özellikleri, yetersizlik türleri ve düzeyleri dikkate alınmalı,
2. Varsa aile üyeleri ve tanıyanlardan yetersizliği olan birey hakkında bilgi alınmalı,
3. Yetersizliği olan bireyin yapabildikleri ve desteğe gereksinim duyduğu noktalar yansıtılmalı,
4. Birey merkezli bakım planında birey için gerçekleştirilebilecek amaçlar olmalı,
5. Birey merkezli planın sonuçları yetersizliği olan bireyle çalışan tüm kişiler tarafından değerlendirilmelidir (Ratti vd., 2016).

Farklı yetersizlik türlerinde bireyin sahip olduğu özellikler bakım planının özelliklerini de etkileyebilmektedir.

• Otizmli bireye birey merkezli bakım ve rehabilitasyon planı hazırlarken bireyin bazı nesnelere, olaylara, hareketlere, kişilere takıntılarının olabileceği akılda tutulmalıdır.
• Ortopedik yetersizliği olan bireyler için bazı çevresel düzenlemeler yaparak onların yaşam alanlarında daha rahat hareket edebilmesine olanak sağlayabilirsiniz.
• Diğer tüm yetersizliği olan bireyler gibi zihinsel yetersizliğe sahip bireylerde birçok beceriyi öğrenebilecektir. Bireylerin gelişim düzeylerini dikkate alarak bazı becerileri kazandırabilirsiniz.
• Yetersizliği olan bireylerin gelişim düzeylerinin dikkate alarak oyunlar kurabilirsiniz.

Bakım ve Rehabilitasyon Planı Geliştirmede Hizmet Türleri

Ülkemizde Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü bünyesinde oluşturulan Bakım Hizmetleri Dairesi Başkanlığı, yetersizliği olan bireyler için bakım hizmetleri oluşturma, geliştirme ve uygulama görevlerini yürütmekle yükümlüdür. Bakım Hizmetleri Dairesi Başkanlığı engelli bireyleri belirleme ve bu bireylerin korunma, bakım ve rehabilitasyon ihtiyaçlarını karşılayarak toplumda bağımsız yaşama katılmalarını sağlayacak hizmet ve destekler sunar. Ayrıca sağladığı bu hizmet ve desteklerden yararlanamayan engelli bireyler için sürekli bakım sağlayacak hizmetleri yürütmek ve kuruluşları açmak aynı zamanda da bu hizmetleri yönlendirmekle sorumludur.

Yetersizliği olan bireylere sağlanan hizmet ve programlar şunlardır:

• Birey merkezli günlük bakım
• Sertifikalı personel ve refakatçi desteği
• Yemek temin etme hizmetleri
• Sosyal yardım ve sosyal destek programları
• Transfer hizmetleri
• Evde sağlık hizmetleri

Bakım hizmetleri aynı zamanda yetersizliği olan bireylerin kişisel bakım hizmetlerini ve psiko-sosyal desteğini içerisine alan kapsamlı bir hizmet türüdür. Bakıma muhtaç engelli bireylerin bireysel özellikleri de dikkate alınarak yapılan kişisel bakım hizmetleri;

• Tuvalet ihtiyaçlarının giderilmesi ve temizliğinin yapılması,
• Banyo yaptırılması,
• Tırnaklarının kesilmesi,
• Saçlarının taranması,
• Dişlerinin temizlenmesi,
• Yemek ve içecek ihtiyacının giderilmesi,
• El, yüz ve ayak temizliğinin yapılması,
• Sakal tıraşının yapılması,
• İstenmeyen tüy temizliğinin yapılması,
• Elbiselerinin giydirilmesi ve çıkarılması,
• Burun ve kulak temizliklerinin yapılması,
• Yatağının temizlenmesi ve düzeltilmesi,
• Odasının temizlenmesi,
• Çamaşırlarının yıkanması,
• Tehlikelere karşı korunması ve gözetilmesi

Bakıma muhtaç engelli bireylere sağlanan psiko-sosyal destek hizmetleri;

• Bakıma muhtaç engelli bireyin ve ailesinin engellilik durumunu kabullenmesi için sağlanacak hizmetleri,
• Bakıma muhtaç engelli bireye özrünü, mevcut durumunu ve yerleştirildiği ortamı kabullenmesine, bilgilenmesine ve gelişim alanlarında desteklenmesine yönelik kişisel ve grup çalışması yöntemiyle verilecek hizmetleri,
• Bakıma muhtaç engelli birey ve ailesinin sosyal hakları ve mevcut kaynakların kullanılmasına yönelik kişisel ve grup çalışması yöntemiyle verilecek hizmetleri,
• Bakıma muhtaç engelli bireyin bağımsız yaşama, topluma uyumuna ve katılımına yönelik sosyal, kültürel, sanatsal ve sportif etkinlikler ile düzenlenecek bu tür etkinliklere katılabilmesi için refakat hizmetleri,
• Bakıma muhtaç engelli bireyin terk edilme, ret edilme, özür durumunu kabullenememe, ümitsizlik, intihar etme, yalnızlık, sevgisizlik gibi olumsuz duygulardan kurtarılmasına ve depresyon ve stres gibi durumların yaşanmasının engellenmesine yönelik kişisel veya grup çalışması yöntemiyle verilecek hizmetleri kapsamaktadır.

Ülkemizde Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı tarafından sunulan bakım ve rehabilitasyon hizmetlerinin temel amacı yetersizliği olan bireylerin ailesinin yanında bakımlarını sağlamaktır. Bu tür hizmetler evde bakım hizmetleri olarak değerlendirilmektedir.

Evde bakım hizmetlerinde üç tür sınıflama ele alınabilir:

1. Hem tıbbi hem sosyal hizmetleri içermektedir.
2. Uzun ve kısa süreli evde bakım hizmetinden söz edilebilir.
3. Farklı hizmet sağlayıcıların yetersizliği olan bireye verdikleri evde bakım hizmeti ve yetersizliği olan bireyin aile üyelerinin verdikleri evde bakım şeklinde de sunulabilmektedir.

Ancak yetersizliği olan bireylerin bazılarına ailelerinin yanında bakım hizmeti sağlanamayabilir. Bu durumda yetersizliği olan bireylere farklı hizmet modelleri sunulabilmektedir. Bunlar Kurumda Bakım Hizmetleri olarak ele alınmaktadır. Kurumda bakım hizmetleri şunlardır:

• Yatılı Bakım ve Rehabilitasyon Merkezleri: Ailesi yanında bakımı mümkün olmayan ya da ailesi olmayan engelli bireylere yönelik olarak da resmi ve özel merkezlerde bakım ve rehabilitasyon hizmetleri sağlanmaktadır. Yatılı bakım ve rehabilitasyon hizmetlerinde engelli bireylerin beslenmesi, korunması ve temizliği gibi gerekli yaşam gereksinimleri karşılanmaktadır. Ayrıca bakıma muhtaç engelli bireyler için sosyal rehabilitasyon hizmetleri de verilmektedir. Sosyal rehabilitasyon hizmetlerinin içeriğinde engelli bireylerin var olan yetenek ve becerilerinin korunması amaçlanırken bunların geliştirilmesi için de egzersiz çalışmaları yapılmaktadır.
• Engelsiz Yaşam Merkezi Projesi: 2009 yılında hayata geçirilen bu projeyle geliştirilen ve inşa edilen bakım ve rehabilitasyon merkezleri yatak odaları, mutfak, yemekhane, banyo, oturma odası ve personel odası bölümlerinden oluşmaktadır. Ayrıca bireylerin bakım hizmetleri müstakil, tek katlı ve bahçeli evlerde sağlanmaktadır. Engelsiz Yaşam Merkezleri’nde bakıma muhtaç engelli bireylerin rehabilitasyon ihtiyaçlarını karşılamak üzere fizik tedavi salonları, iş-uğraşı odaları, hidroterapi havuzu, bireysel ve grup çalışmaları için odalar bulunmaktadır. Bu hizmetler bakıma muhtaç engelli bireylerin toplum da bağımsız yaşamalarına, kendilerine güvenen ve sosyal bir birey olmalarına destek vermektedir.
• Umut Evi Projesi: Bakıma muhtaç engelli bireylerden ailesinin yanında bakımı mümkün olmayan ya da ailesi olmayanların yararlanabileceği bir diğer önemli projedir. Bu projede bakıma muhtaç bireylerin diğer resmi bakım kurumlarında yaşadıkları olumsuzlukları ortadan kaldırmak amaç edinilmiştir. Bu olumsuzluklardan en önemlisi bakıma muhtaç çok sayıda bakıma muhtaç engelli bireyin birlikte yaşamalarından kaynaklanan toplumsal yaşama katılımda zorluk yaşanması olarak belirlenmiştir. Bu zorluğu aşabilmek amacıyla bakıma muhtaç engelli bireylerin daha küçük gruplar halinde müstakil evlerde ya da apartman dairelerinde komşularıyla birlikte toplumsal yaşama aktif şekilde katılımları sağlanarak bakım hizmeti sunulması hedeflenmiştir.
• Geçici ve Misafir Olarak Bakım Hizmeti: Bakıma muhtaç engelli bireylerden ailesinin yanında bakım hizmetlerinden yararlanan bireyler ihtiyaç duymaları halinde Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı’na bağlı resmi bakım merkezlerinden bir yıl içinde en fazla otuz gün geçici ve misafir olarak bakım hizmetlerinden yararlanabilmektedir.
• Aile Danışma ve Rehabilitasyon Merkezleri (ResmiGündüzlü Kuruluşlar): Evde bakım hizmeti alan bakıma muhtaç engelli bireylerin ailelerinin çocuklarıyla sürekli birlikte zaman geçirdikleri için kendilerine zaman ayırmaları ve sosyal aktivitelere katılmaları neredeyse imkânsızdır. Aile danışma ve rehabilitasyon merkezleriyle bakıma muhtaç engelli bireylerin ailelerinin sosyalleşmesi, kendilerine zaman ayırması, özellikle annenin rahatlatılması amaçlanırken engelli bireylerinde daha fazla kuruluş hizmetinden yararlanması amaçlanmaktadır.
• Evde Bakıma Destek Hizmeti: Bu hizmet modeliyle evinde bakılan ancak evde bakım ücreti veya kurumsal bakım hizmeti gibi hizmetlerden yararlanmayan bakıma muhtaç engelli bireylere, istekte bulunmaları halinde Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı tarafından görevlendirilecek bakıcı personel veya ihtiyaç halinde bireyin sağlık durumunu kontrol etmek amacıyla hemşire ve doktor hizmeti de sağlanabilmektedir.
• Özel Bakım Merkezleri: Özel bakım merkezlerinde bireylerin eğitsel, sosyal ve sağlıkla ilgili tüm ihtiyaçlarının karşılanması hedeflenmektedir.

Bakım ve Rehabilitasyon Hizmetlerinin Bütünleştirilmesi

Yetersizliği olan bireyler evde veya kurumlarda bakım ve rehabilitasyon hizmetlerinden yararlanırken farklı hizmetleri de bakım ve rehabilitasyon sürecine dahil ederek bütünleştirilmiş hizmetlerden yararlanabilirler.

Yetersizliği olan bireyler evde ve ya kurumda bakım ve rehabilitasyon hizmetinin yanı sıra eğitim-öğretim ve sosyal destek hizmeti de alabilmektedirler. Dolayısıyla bu bireyler için tüm bu hizmetler birleştirilerek bütünleştirilmiş bir yaklaşım benimsenebilmektedir. Yetersizliği olan bireylerin birey merkezli bakım planlarına eğitim-öğretimin ve sosyal desteklerinde eklenerek planlanması bireylerin yaşamlarını daha aktif ve planlı yaşamalarını sağlayacaktır.