Çatışma ve Stres Yönetimi 2 Dersi 8. Ünite Özet

Giriş

Örgütlerde yaşanan hızlı rekabet, değişen çalışma koşulu, teknolojinin yanlış kullanımı, iş dışında yaşanan toplumsal veya bireysel olaylar, bireylerde yoğun stresler oluşturmaktadır. Stres eğitimi ile uğraşan bilim insanları, hayatın her aşamasında kişinin karşısına çıkabilen streslere karşı pekçok yöntem önermektedir. Önerilen bu tedbirlerin uygulanması ile bireyler stresle başa çıkmayı öğrenecek ve bu sayede psikolojik ve fizyolojik sağlıkları korunacaktır. Ayrıca, iş yerlerinde daha sağlıklı, motivasyonlu ve üretken bir ortam sağlanmış olacaktır.

Stres Yönetimi

Yaşanılan her dönemde bireyler, hem toplumsal yaşamda hem de örgütsel yaşamda düzenlerini bozan, rahatsızlık veren ortamlarla karşılaşmışlardır. Stres ile ilgili yapılan araştırmaların sonuçlarına göre (Erdoğan, 1999, s.313);

• Stres vardır, var olmaya devam edecektir ve iş ortamı özel stres kaynaklarının toplandığı bir sosyo-teknik sistemdir
• Stresin her türlüsü zararlı değildir
• Zararlı olan stresi yaratan faktörleri kontrol altına almak gerekmektedir

Bilgiler doğrultusunda stres yönetimi, stresin olumlu etkilerini bir bakıma desteklemek , olumsuz olan etkilerini kontrol altına almaktır (Erdoğan, 1999, s.313).

Örgütsel Stres Yönetimi

Çalışanlar açısından istenmeyen stresi örgütsel yapının da yarattğını, özellikle örgütlerde iyi yürümeyen insan ilişkileri sisteminin, hatalı kariyer geliştirme çalışmalarının, yetersiz fiziki çevrenin önemli bir stres kaynağı olduğu söylenebilir. Çalışanların bedensel ve düşünsel yapısını olumsuz etkileyen iş stresinin yönetiminde örgüt yöneticilerine de görev düşmektedir. Yöneticilerin uygulayacağı stresi önleme programları üç ana amaçtan yola çıkmaktadır;

1. İş stres faktörlerini tespit etme
2. Stresin çalışanlar üzerindeki etkilerini belirleme
3. Stresin negatif etkileri ile başa çıkmadaçalışanları desteklemek

Amaçlarına göre genel anlamda programlar ise aşağıdaki başlıklar altında toplanabilir;

• İşlerin yeniden tasarımı
• Çalışma şartlarının iyileştirilmesi
• Sağlık programları
• Örgütsel yapıya ilişkin düzenlemeler
• Zaman yönetimi
• Sosyal destek
• Amaç belirleme faaliyetleri
• Rol analizleri ve sınıflandırılması
• Stres yönetimi eğitimi
• Çatışmayı azaltma
• Fiziksel çalışma koşullarını iyileştirilmesi
• İş zenginleştirme programları
• Katılımlı yönetim
• Duygusal iklimi kontrol

İşlerin Yeniden Tasarımı

Bireylerin isteklerine ve kişiliklerine göre işler yeniden tasarlanmalıdır. Gelişme ihtiyacı düşük olan bireyler için en doğru iş tasarımı, az sorumluluk ve ileri uzmanlaşmadır. Eğer bireyler rutini tercih ediyorlarsa gereken yetenek çeşitliliğini azaltmak stresi de azaltacaktır. Ayıca çalışanlara, daha fazla sorumluluk, daha anlamlı iş, daha çok özerklik ve daha çok geri bildirim sağlamak işteki memnuniyeti artırırken belirsizliği ve stresi de azaltacaktır (Robbins ve Judge, 2012, s.616).

Çalışma Şartlarının İyileştirilmesi

Çalışan kimselerin fizyolojik ve psikolojik dengelerini bozan çeşitli stres sebeplerinden önemli bir kısmı iş hayatındaki ilişkilerden ve iş yerindeki çevre şartlarından kaynaklanmaktadır. Bu konuda yöneticilere düşen görev, çalışanların hangi durumlardan memnuyiyetsizlik duyduklarını tespit etmek ve bu tespitleri önem derecelerine göre sıralayarak mümkün olduğu kadar çözüme kavuşturmaktır (Eroğlu, 2009, s.513).

Sağlık Programları

Bu uygulamalar, çalışanların toplam fiziksel ve zihni durumlarına odaklanmalarının yanısıra çalışanların psikolojik sorunlarını çözümlemeye de yardımcı olmaktadır. Çalışanların stres düzeyleri, sigarayı bırakma, kontrollü alkol kullanımı, düzenli beslenme ve egzersiz yapma üzerine düzenlenen programlar sayesinde kayda değer bir şekilde azalmaktadır (Robbins ve Judge, 2012, s.616). Diğer bir önlem ise anket ve fiziki muayene olmak üzere 2 adımda gerçekleşen, çalışanların sağlık profillerinin çıkarılması uygulamasıdır. Bu uygulama sayesinde, strese neden olabilecek etkenler önceden saptanmakta ve olası hastalıkların önlenmesi kolaylaşmaktadır.

Örgütsel Yapıya İlişkin Düzenlemeler

Bireylerin karar verme yetki ve sorumluk dağılımlarındaki dengesizlik, yöneticilerin yönetim tarzları, yeterli araç ve gereçlerin olmaması, performans değerlendirme sistemlerinde adaletsizlikler gibi unsurların neden olduğu stres örgütsel yapıya ilişkin düzenlemelerin gerekliliğini ortaya çıkarmaktadır. Bu konuda alınacak önlemlerin, ‘’katılımı destekleyici, ortak karar vermeyi özendirici, ast üst arası iletişim engellerini yok edici’’ doğrultuda gerçekleşmesi gereklidir (Erdoğan, 1999, s.355).

Zaman Yönetimi

Çoğu meslekte zamanında bitirilmesi gereken işlerin olması ve zaman kısıtlılığı ciddi bir stres unsurudur. Zaman yönetimi, amaçlara ve hedeflere ulaşmada önemli bir kaynak olan zamanı kullanma çabasıdır. Bu kapsamda söz konusu olan zamanın tamamını çalışarak geçirebilmek değil, zamanı etkili yöneterek kişinin kendisine de zaman ayırabilmesi, böylece stresin ortadan kaldırılabilmesidir. Bu konu hakkında Alan Lakein (1973), yapılacak olan işlerin bir liste haline getirilerek önem sırasına göre sıralanmasını ve öncelikle zor olanların bitirilmesini önermektedir. Şencan (1986) ise, kişilikyapıları içinde zaman baskısını en çok hisseden kişilerin A tipi yöneticiler olduğunu söylemiş ve şu önerilerde bulunmuştur:

• Her gün belirli süreleri boş olarak geçirmeyi planlama
• İş ve iş dışı faaliyetleri ayırma
• Tatil ve boş zamanları saate göre planlama
• Bir zamanda bir işle ilgilenme
• Başkalarının zamanını çalmasına izin vermeme

Bu öneriler bireyleri rahatlatacak ve etkili bir zaman yönetimini sağlayacaktır.

Sosyal Destek

Sosyal destek, motivasyon arttırıcı dolayısı ile stres azaltıcı psiko sosyal araçlar arasında yer almaktadır. Yakın arkadaşlık ilişkileri, aile toplantıları, belirli derneklere olan üyelikler, komşuluk ilişkileri sosyal destek sağlayan unsurlardır. Sosyal desteğin stresin ortaya çıkmasını ve etkilerini çeşitli şekillerde azalttığışu şekilde özetlenebilir (Şencan, 1986, s.289);

• Eğer stresli olaylar olursa sosyal destek, bireyin olayı algılama biçimini değiştirecek ve algılama şiddetini hafifletecektir
• Stres düzeyinin şiddeti potansiyel gerilim olayının bireyin rolünü değiştirme derecesine bağlıdır. Sosyal destek, rol gerginliği ile gerilim yaratan olay arasındaki ilişkiyi değiştirebilir.
• Sosyal desteklerin bireyin uyum düzeyi üzerinde doğrudan bir etkisi olabilir.

Amaç Belirleme Faaliyetleri

Amaçların belirlenmesi ile performans artırmakta olup belirsizlikler azalmakta ve alınan geri bildirimler ile motivasyon da artış göstermektedir. Amaç belirleme programları ise iki aşamada uygulanmaktadır (Quick ve Quick, 1984, s.26). Birinci aşamada açık ve tutarlı olan amaçlar belirlenirken, ikinci aşamada performans incelenmekte ve geri bildirimlerden yararlanılmaktadır. Bu sayede olumlu davranışlar pekiştirilerek motivasyonun artması sağlanmaktadır.

Rol Analizleri ve Sınıflandırılması

Örgütlerde stres yaratan unsurlardan birisi de bireylerin kişilikleri ile uygun mesleklerde çalışmamalarıdır. Yöneticilere düşen bu görevde, rol çatışmalarını ortadan kaldırmak ve kişilerin sahip olduğu rol sayısını dengede tutmak iş stresini azaltmakta etkili olmaktadır. Bunun yanısıra rollerin açık bir şekilde tanımlanması; öfkelenme, sorumluluğu başkasına yükleme ve tatminsizliği önleyecektir. Rol çatışmalarının önlenmesinde etkili olacak diğer unsurlardan bazıları ise, örgütsel yapının yeniden düzenlenmesi, çalışanların ve diğer yöneticilerin davranış tutum ve değerlerinin değiştirilmesi, yönetim tarzının otokratik yönetimden katılmalı yönetime doğru geliştirilmesidir.

Stres Yönetimi Eğitimi

Örgütsel stres ile iki şekilde baş edilebilmektedir. Birincisi, örgütsel stres faktörlerini ortadan kaldırmak ve azaltmak, ikincisi ise bireylere stresle başa çıkma yollarını öğretmektir. Eğitimde genellikle önerilen program, rahatlama egzersizleri, biyolojik geri besleme (biofeedback) yöntemi ve nefes alma egzersizleridir. Bunların yanısıra eğitim kapsamında verilen rehberlik hizmetleri bireylerin stresten daha az etkilenmelerini ve stresle daha kolay başa çıkabilmelerini sağlamaktadır.

Çatışmayı Azaltma

Dinamik ve rekabetçi bir ortam yaşayan örgütlerde farklı bilgi, kültür ve tecrübesi olan bireyler arasında çatışmaların olması kaçınılmazdır. Fikir ve değer farklılıklarının ortaya çıkardığı çatışmalar dışında işlevsel olmayan çatışmaların stres kaynağı olduğu bilinen bir gerçektir. Rol çatışmaları, rol belirsizlikleri, ast üst ilişkilerinden kaynaklı problemler, aşırı rekabet gibi nedenlerle ortaya çıkan çatışmaları önleyebilmek adına, açık görev tarifleri, rollerin belirginleşmesi gibi önlemler alınmalıdır. İşin yapılış şeklinden kaynaklı çatışma yaratan stres unsurlarını ortadan kaldırmak amacıyla aşağıdaki örgütsel tedbirler alınabilir (Güney, 2011, s.308);

• Yetki ve otorite kullanarak çatışmayı bastırma yöntemi
• Uzlaşma yöntemi
• Kaçınma ve bağlanma yöntemi
• Sorun çözme yöntemi
• Taviz verme yöntemi
• Yumuşatma yöntemi
• Önemli amaç ve hedefleri belirleme yöntemi
• Çatışma kaynağını yok etme
• Çatışmaya taraf olanları değiştirme
• Kaynakları arttırma yöntemi
• Ortak düşman yaratma yöntemi
• Hakeme gitme yöntemi
• Cezalandırma yöntemi
• Örgütsel ilişkileri değiştirme yöntemi
• Oylama yöntemi
• Yalnız bırakma yöntemi
• Kura çekme yöntemi
• Çekilme yöntemi

Fiziksel Çalışma Koşullarının İyileştirilmesi

Gürültü, sıcaklık, nem, ışıklandırma gibi fiziksel çalışma koşullarından kaynaklanan unsurların da stres yaratıcı etkisi bulunmaktadır. Aydınlatmada en sağlıklı yöntem doğal ışığın kullanımıdır, bu mümkün değil ise gün ışığına benzeyen tayflı lambalar kullanılmalıdır.

Gürültünün neden olduğu bedensel direnci düşürme gibi olumsuz sağlık durumlarına önlem olarak, duvar ekranlarının örülmesi, gürültü kaynaklarıın arasına küçük levha veya keçe konulması gibi gürültüyü azaltma yönünde uygulanacak mühendislik yöntemleri kullanılmalıdır. Bu uygulamalarının yanısıra, kulak koruyucu ve tamponlar da bireylerin uygulayacağı etkili yöntemlerdendir.

Hava ısısı, nem oranı ve basınç da çalışanlar üzerinde etkili olan koşullardandır. Bu nedenle ortamın aşırı soğuk, aşırı sıcak ve basınçlı olmaması, çalışma ortamında sağlıklı bir havalandırma sisteminin olmaması, nem oranının yüksek olması çalışmayı zor bir hale getirerek, çalışanların stresini artırmakla beraber, sağlıklarını da olumsuz etkilemektedir.

İş makine teçhizatının insan bedenine uyumlu bir şekilde dizayn edilme bilimi olan ergonomi de, çalışma koşullarının iyileştirilmesin de önemli bir yere sahiptir. Rahat koltuk tasarımları, renkli ekran koruyucuları gibi önlemler, ergonomiden kaynaklı stresi engellemek için kullanılan yöntemlerden bazılarıdır.

İş Zenginleştirme Programları

Sözlük anlamı olarak iş zenginleştirme, sorumluluk alma, fark edilme, takdir görme, itibar kazanma, kişisel gelişim ve büyüme, öğrenme ve başarma duyguları gibi yüksek düzeyde motivasyon sağlayan faktörleri işin yapısı içinde bir araya getirmeyi amaçlayan iş tasarım sürecidir. Zenginleştirilmiş işler daha rutin olan işlere göre stres kaynaklarının azaltılmasını sağlayacaktır. Bu durumun bireylere göre görecelik içerdiği göz önünde bulundurulmalıdır (Luthans, 1989, s.211).

İş ve çalışma zenginleştirmenin amacı şu unsurlardır (Kahmi, 1997, s.95);

• Çalışanların iş tatminini arttırmak
• Monoton işlerden kurtulmak için yeni olanaklar sağlamak
• Performansı iş tatmini ile beraber attırmak
• İnsan ilişkilerini geliştirmek
• Yüksek standartlarda hizmet sağlamak
• Katılımlı yönetimi destekleyerek yaratıcılığı arttırmak

Katılımlı Yönetim

Katılımlı yönetim, bir işletmede çalışanların doğrudan ya da temsilciler aracılığı ile özellikle kendilerini ilgilendiren alanlarda kararlarda söz ya da oy hakkı ile katılmalarıdır. Bu önlemin tam tersi yönde işleyerek strese neden olmaması adına, katılımın derecesi bireylerin kişilik özelliklerine, ihtiyaç ve yeteneklerine göre belirlenmelidir. Bunun anlamı, çalışanlara yeteneklerini kullanabilecekleri maksimum bir özgürlük vermektir. Katılımlı yönetimin olumlu olarak gerçekleşmesi sonucunda, motivasyon ve iş performansı artacak ve çalışanlar sosyo-psikolojik doyuma ulaşacaklardır (Özkalp ve Kırel, 2011, s.391).

Duygusal İklim Kontrolü

Modern örgütsel yaşamın gerekliliklerinden biri olan değişimin aniden ve beklenmeden gerçekleşmesi strese neden olmaktadır (Cooper ve Smith, 1985, s.65). Bu tür bir stresi önleyebilme örgütteki yöneticiler ile çalışanlar arasındaki etkileşime bağlıdır. Meydana gelen değişikliğin çalışanlara açık bir şekilde ifade edilmesi ve çalışanların da kararda aktif rol oynaması stresin önlenmesini sağlayacaktır.