Çatışma ve Stres Yönetimi 2 Dersi 6. Ünite Özet

Kişilik

Kişilik özelliği, kişinin kendisini ve çevresini algıladığı alışılmış davranış ve tepki gösterme biçimleriyle belirginlik kazanır. Bir başka deyişle karakter ve mizaç olarak iki bileşenden oluşan kişilik, bireyin kendine özgü olan ve başkalarından ayırt ettiren uyum özellikleri olarak tanımlanabilir. Karakter; kişinin dünyayı algılama ve yaşamla başa çıkma biçimi olarak tanımlanırken, mizaç doğuştan gelen, biyolojik temelli davranış eğilimleridir.

Bir insanın kişiliğini 4 alanda incelemek gerekir:

• Bilişsel alan
• Duygusal alan
• Dürtü kontrolü alanı
• Kişiler arası ilişki alanı

Kişiliği çok çeşitli faktörler etkilemektedir. Bedensel ve kültürel faktörler ile aile ve katılım, sosyalleşme, durumsallık ve kitle iletişimi ile ilgili faktörler bunların başlıcalarıdır.

Kişilik ve Stres İlişkisi

Günlük yaşamda bireysel, çevresel ve örgütsel stres kaynakları vardır. Bireyin kendisinden kaynaklanan stres nedenleri arasında genetik özellikler, bazı kalıtımsal ve edinsel bedensel bozukluklar, cinsiyet rolleri, kıskançlık, farklı değer yargıları yanında kişilik özellikleri önemli bir yer tutar.

İnsanlarda, herhangi bir olayın nasıl algılanıp, değerlendireceğini, nasıl bir tepki gösterileceğini ve yaşanan stres ile nasıl baş edileceğini belirleyen en önemli etmenlerden birisi de kişilik özelliğidir (yapısıdır). Kişilik özelliğini bilen bir kişi yaşadığı olayların hangisinin kendisinde stres yaratacağını tahmin edebilmektedir. Ayrıca, bir insan kişilik özelliğini ne kadar iyi biliyorsa, yaşadığı stresle baş etme gücü de o oranda artmaktadır.

Kişiliklerin Sınıflandırılması

Burada kişiliklerle ilgili araştırmalarda en sık kullanılan A, B,C tip davranışlar ve A, B, C kümesi kişilik özellikleri ile ilgili bilgilere yer verilecektir.

A, B, C (Tipi ) Davranış Biçimi: 1970'lî yılların sonunda ABD’de Tubey, “Zorlanmaya (strese)yatkınlık” la ilgili araştırma ve çalışmaları gözden geçirerek, insanların A,B,C olarak üç ayrı tip davranış biçimi geliştirdikleri bildirmiştir.

Psikiyatri ders kitaplarında ve psikiyatrik sınıflandırma sistemlerinde belirtilen:

• A tipi davranış biçimi: paranoid,şizoid, şizotipal
• B tipi davranış biçimi: antisosyal, sınırda (borderline), histriyonik, narsisistik
• C tipi davranış biçimi: çekingen, bağımlı, obsesif kompulsif kişilik

olarak özetlenebilir.

Ancak bu sınıflandırmaların sakıncaları da vardır. Çünkü bu sınıflandırma sistemleri insanların tüm özelliklerini belirtmede yetersizdir. Bu yüzden bazı araştırmacılar ise kişilikleri, kategorilere göre değil, boyutlara göre sınıflandırmayı düşünmüşlerdir.

A, B, C Tipi Davranış Biçimi

A Tipi Davranış Biçimi: Bu kişiler, yoğun dürtüleri olan, saldırgan, ihtiraslı, rekabetçi ve zamana karşı yarışan insanlardır. Kendisi ve başkalarıyla sürekli bir yarış içindedir. “Benmerkezci” iletişim biçimleri kişiliklerinin temelini oluşturur. Bir konuyu, sorunu başkalarına danışmaktan hoşlanmazlar. Duygularını, düşüncelerini açıklamaktan kaçınırlar. Yaptıkları işi ciddiye alırlar. Başladıkları işi sonlandırmaya çalışırlar. Esnek ve hoşgörülü değildirler. Başkalarını bekletir, kendileri beklemekten hoşlanmazlar. Bu kişilerin kesin bir konuşma biçimi vardır. Coşkulu, jestli, mimikli ve çok konuşurlar. Her zaman aceleci davranırlar. Sorumluluklarının sınırlarını belirleyemezler. Yaptıkları her işte üstünlüklerini kanıtlamak isterler. Başarılarını sayısal, somut kazançlarla değerlendirirler. Yaptıkları işlerden başkalarından övgü beklerler.

A Tipi Davranış Biçimine Sahip Kişilerin Stres Yaşama Nedenleri: Rekabetçi, hırslı, sabırsız, telaşlı, tez canlı, yerinde duramayan, gergin, sıkıntılı, saldırgan, iş düşkünü ve zamanla yarışan tutumları nedeniyle A tipi olarak tanımlanan bireylerin, sıradan olayları bile stres verici olarak algılayabildikleri ve sıradan bir insandan daha fazla stres yaşamaya eğilimli oldukları ileri sürülmektedir. Bu özelliklere sahip kişilerin normal durumlarda bile stres içerisinde olabildikleri belirtilmektedir.

B Tipi Davranış Biçimi: Bu kişiler, sakin, hoşgörülü, dingin, sabırlı, ağırdan alan, rahat ve kimseyle yarışmayan ve zaman baskısını hissetmeyen insanlardır. Başkalarıyla kolay iletişim kurarak onları dinlemeye, anlamaya çalışırlar. Duygu ve düşüncelerini açık seçik ortaya koyarlar. Planlı, programlı çalışırlar. Başladıkları işi sonlandırmadan başka işe girişmezler. Her alanda başarılı ve becerikli olmadıklarını kabul ederler. Konuşurken sakindirler, sözcükleri ve cümleleri özenle seçerler. Yavaş ve ölçülü hareket ederler. Yarışmaktan, üstün yanlarını belirtmekten hoşlanmazlar. Yaptıkları işte önce kendileri mutlu olmak ister. Başarılarının da hem kendilerine, hem yakınlarına huzur ve mutluluk vermesini isterler. Zamanı iyi kullanırlar. Sorumluluklarının sınırlarını iyi çizerler

C Tipi Davranış Biçimi: Bu kişiler, A ve B tipleri arasında yer alır. Bu iki tipe ilişkin özellikleri bir arada bulundururlar

Kişilik Özelliği ve Kişilik Bozuklukları

Herhangi bir insanın kişilik özellikleri konusunda fikir yürütebilmek için o kişiyi iyi tanımak gerekmektedir. Bir insanın herhangi bir özelliğinin kişilik yapısının bir parçası sayılabilmesi için o özelliğin tekrar tekrar gözlenmesi, zaman ve mekana göre pek büyük bir değişiklik göstermeden ortaya çıkması gerekmektedir. İlk kez ya da nadir görüşülen bir kişinin kişilik yapısı konusunda kesin yargılarda bulunmaktan kaçınılmalıdır.

Kişilik Bozuklukları, çocukluk döneminde başlayan, zamanla sabitleşen, mutsuzluğa veya bozulmaya yol açan, katı ve yaygın nitelikteki öznel yaşantılar veya kültürel normlardan sapma olarak tanımlanmaktadır. Kişilik özelliği ile kişilik bozukluğu arasındaki en önemli farklar:

• Mesleki alanda, işlevsellikte, toplumsal uyumunda ve insan ilişkilerinde bir bozulma,
• Sorunların farkında olmama
• İnsanları kendi istekleri doğrultusunda değiştirmeye çalışma
• Esneklik gösterebilme (Esneklik, sahip olduğu kişilik yapısına karşın, farklı değerlendirebilmeyi ve davranabilmeyi ifade eden bir kavramdır)

olarak sıralanabilir

Bir insanın kişilik yapısını sahip olduğu biyolojik donanım kadar içinde yetiştiği çevre de belirler. Kişilik yapısı büyük oranda çocukluk yıllarında şekillenmekte ve ergenlik yıllarında oturmaktadır. Bu nedenle her hangi bir tutum ve davranışın kişilik özelliği sayılabilmesi için çocukluktan beri gözleniyor olması gerekmektedir.

A Kümesi Kişilikler (Garip ya da Ekzantirik Kişilikler): Paranoid, şizoid ve şizotipal kişilikleri içerir. Bu kümelerdeki kişiler sıklıkla şüpheci, içe çekilmiş, garip ve tuhaf kişilerdir.

Paranoid yani şüpheci kişiler, alıngan, kuruntulu, kıskanç, önyargılı, kavgacı, insanlarla ilişkilerinde mesafeli, ciddi soğuk ve şaka kaldırmayan kişilerdir. Bu insanlar için en stres yaratıcı durumlar; belirsizlik durumları ve güven sorunu yaşanan ortamlardır. Bu kişilik özelliği nedeniyle stres yaşayanlara her zaman açık ve dürüst olunmalı, onlarla sabit ve düzenli bir ilişki sürdürülmelidir. Onu ilgilendiren konular söz konusu olduğunda, mümkün olduğunca bilgi verilmelidir.

Şizoid yani içe çekilmiş kişiler, sosyal ilişkilerinde kısıtlılık yaşayan, yalnız kalmayı yeğleyen, mümkün olduğu kadar az ve öz konuşan, çoğu zaman kendi iç dünyasında, içe dönük insanlardır. Şizoid kişilik özellikleri olan insanlar için en stres yaratıcı durum, insanlarla ilişki kurmak zorunda kalacağı durumlardır. Bu tip kişilere, sosyal olmamalarının onları mutsuz etmediğini akılda tutarak ve mesafe isteğine saygı göstererek yaklaşılmalıdır. Sessiz kalmasından dolayı takdir edilmesi, bu kişilerle konuşmadan birlikte olmak ve kendi özelliklerine uygun işler önererek iç dünyası ile ilgilenmek streslerini azaltacaktır.

Şizotipal yani acayip kişilik özelliğine sahip kişiler, düşünceleriyle, yorumlarıyla, konuşmalarıyla, davranışlarıyla ve görünümleri ile tuhaf, garip ve ekzantrik kişilerdir. İnsanlarla ilişki kurmakta zorlanırlar. Kendilerini sezgileri güçlü ve diğer insanlardan farklı bir insan olarak görürler. Diğer insanlar tarafından sömürüleceklerini ve dışlanacaklarını düşündüklerinden stres yaşarlar. Mümkün olduğunca bir arada olmaya çalışmak, sosyal ortamlara katılabilmesi için uygun koşulları yaratmak onlara stresle baş etmelerinde yardımcı olabilir.

B Kümesi Kişilikler (Dramatik, Coşkulu Kişilikler): Antisosyal, borderline (sınır), histrionik ve narsistik kişilikleri içerir. Bu yapıları olan kişiler sıklıkla heyecanlı, duygusal ve kararsız olarak görünürler.

Antisosyal kişilik özelliği olanlar yani psikopatlar veya sosyopatlar, yasalar gibi yazılı ya da ahlak kuralları, gelenekler gibi yazılı olmayan toplumsal kurallara uygun davranışlar göstermezler. Bu özelikleri olanlar için en stres yaratıcı durum, denetimli ve disiplinli bir ortamda kalmaktır. Antisosyal kişilik özelliğine bağlı stres yaşayanlara, yanlış gelse bile, başkalarının onun hakkında anlattıklarını ciddiye alarak, maddi ve manevi her türlü ilişkide temkinli davranarak, her zaman bir zarar verebileceğini unutmayarak ve kesin kurallar koyarak, bunları tavizsiz uygulamaya çalışarak yaklaşılmalıdır.

Borderline kişilik özelliği gösterenler yani sınırda olanlar ya da dengesizler, duygulanımda kararsızlıklar, davranış ve ilişkilerinde tutarsızlıklar ve dürtüsellikle karakterizedir. Bağlandığı kişiye yapışan ve ondan ne olursa olsun kopamayan, terk edilmeye katlanamayan, kızgınlık ve öfkesini denetleyemeyen insanlardır. Sınırda kişilik yapısı olan kişiler ile onların olumlu duygular yaşadığı dönemde kurulan ilişkiler çok doyumlu ve aranan ilişkiler olabilir. Fakat karşısındakine denetimsiz biçimde acımasızca tepki gösterdiği olumsuz duygular yaşadığı dönemler ise tam tersine yıpratıcı ve yıkıcıdır. Bu kişilik özelliğindeki insanlar için en stres yaratıcı durum, tutarsız davranışlarını çekemeyen ve onların çelişkili davranışlarına tepki gösteren insanlarla bir arada olmaktır. Bu tip kişilikte stres yaşayanlara, baş edilmesi zor bir insanla karşı karşıya olunduğu unutulmadan, sakin kalmaya ve tutarlı davranmaya çalışarak, her intihar tehdidini ciddiye alarak, gerektiğinde diğer yakınlarını bilgilendirerek ve onu değiştirmeye çalışmadan yaklaşılmalıdır.

Histriyonik kişilik özelliği olan kişiler yani oyuncuların duyguları hızlı değişim gösterir ve duygularını abartılı bir şekilde ifade ederler. Konuşma biçimleri başkalarını etkilemeye yöneliktir. Her ortamda dikkatleri kendi üzerine çekmek için her olanağı kullanırlar. Bu kişiler için en stres yaratıcı durum, dikkat çekme ve ilgi odağı olma çabalarına karşın çevrelerindeki insanların kendilerine bekledikleri ilgiyi göstermemeleridir. Bu kişiler stres yaşadığında, her türlü dışlanmaya çok duyarlı olduklarını ve zaman zaman üzülen bir kişi olduğunu unutmadan, istediği gerçekleşmediğinde gösterdiği abartılı tepkilerin onun yapısının bir sonucu olduğunu bilerek, disiplinli çalışmayı gerektiren ve süreklilik gösteren işlerde başarılı olmalarını beklemeden, bir işe başladıklarında heyecanını kaybetmemesi için çaba harcayarak, dramatik durum ve aşırılıklara hazırlıklı olarak, kişilik yapısına uygun görevler vererek yaklaşılmalıdır.

Narsistik kişilik özelliği olanlar yani kendini beğenmişler herkesten farklı, olağanüstü, üstün ve çok özel bir kişi olduklarını düşünen kişilerdir. Kendilerini çok beğenirler ve kendilerine hayrandırlar. Kendilerini olduğundan daha akıllı, zeki, yetenekli, yakışıklı ve güzel olarak görürler. Bu özellikleri olan insanlar için en stres yaratıcı durum, büyüklüklerini tehdit eden ortamlardır. Bu kişiler stres yaşarlarsa onların düşüncelerinizin, istek ve gereksinimlerinizin farkında bile olmayabileceğini unutmayarak, hak ettiğini düşündüğünüzde onu takdir ederek, onu eleştirirken çok dikkatli olarak, sadece zorunlu eleştirileri yaparak ve çok açık olarak, başkalarının tepkilerini ona izah ederek, sizi kullanmasına karşı dikkatli olarak yaklaşabilirsiniz.

C Kümesi Kişilikler (Korkulu, Bunaltılı Kişilikler): Kaçınan (avoidant, çekingen, sakınan), bağımlı, obsesifkompulsif (saplantılı, takıntılı) kişilik özellikleri olan kişiler sıklıkla anksiyeteli, bunaltılı ve korkulu görünürler.

Çekingen (Kaçınan, Sakınan, Avoidant) kişilik özellikleri olanlar yani çekingenler ve utangaçlar özgüveni düşük, topluluk içinde pek konuşmayan ve utangaç olmaları nedeniyle toplumsal ilişkileri kısıtlı olan kişilerdir. Bu özellikleri olan insanlar için en stres yaratıcı durum, kendilerini göstermesini, insanlarla ilişki kurmasını ve karar vermesini gerektiren ortamlarda bulunmaktır. Bu kişiler stres yaşarsa, eleştirecekseniz önce genel bir övgü ile başlayarak, çok zorlanacağı bir şey yapması gerektiğinde yaşanacak olayı oyunlaştırarak, çok nazik olmasının büyük oranda hayır diyememekten kaynaklandığını unutmayarak, aşırıya kaçmadan sosyal ilişkiler kurması için toplantılara ve davetlere onu da çağırarak, her hangi bir konuda görüşünü söylediğinde, onun söylediklerini önemsediğinizi göstererek yaklaşabilirsiniz.

Bağımlı kişilik özellikleri olan kişiler yani bağımlılar, basit konularda bile tek başına karar veremeyen, sorumluluk almayan, harekete geçemeyen ve sürekli olarak başkalarının öğüt ve desteğine gereksinim duyan kişilerdir. Bu özellikleri olan insanlar için en stres yaratıcı durum, kendi başlarına karar vermeyi gerektiren bir durumla karşı karşıya kalmalarıdır. Bu kişiler stres yaşarsa, etkinliklerini artırması, daha fazla sayıda insanla tanışması ve ilişki kurması için teşvik ederek, onsuz da bazı şeyler yapabileceğinizi, bunun, onu terk etmek anlamına gelmediğini açıklayarak, sizi ilgilendiren konularda onunda görüşünü alıp söylediklerini önemsediğinizi göstererek, eğer sizden bir tavsiye isterse, cevap vermeden önce onun kişisel düşüncesini öğrenerek, kendi başına bir girişimde bulunduğunda, sorumluluk aldığında bunu takdir ederek yaklaşabilirsiniz.

Obsesif kompulsif kişilik özellikleri olanlar yani saplantılılar, mükemmeliyetçiler ve takıntılıların yapısının temel özelliği titizlik, katılık, düzenlilik, ısrarcılık, tutumluluk, inatçılık, kararsızlık, mükemmeliyetçilik ve esnek olamamadır. Bu özellikleri olan insanlar için en önemli stres kaynağı, kontrolü kaybedecekleri bir durumla karşı karşıya kalmaktır. Bu kişiler stres yaşarsa, çok ileri gittiğinde, somut ve kesin kanıtlara dayanan eleştirilerde bulunarak, ayrıntıların önemli olduğu, düzenli olmayı gerektiren ve denetimle ilgili işlerde görevlendirerek, en iyisini yapma uğraşlarını ve mükemmele varma isteğini takdir ettiğinizi söyleyerek, düzenli olma isteklerini anlayışla karşılayarak, güvenilir ve olduğu gibi görünen birisi olarak yaklaşabilirsiniz.