Çocuk Edebiyatı Ve Medya Dersi 4. Ünite Özet

Giriş

Çocuk edebiyatı çocukların hayal gücünü ve yaratıcılıklarını geliştiren, dil gelişimini destekleyen ve kelime hazinelerini zenginleştiren bir edebiyattır. Çocuk edebiyatı ürünleri sayesinde çocuklar günlük heyecanları ve sorunları, çevrelerindeki insanlar ve canlılar, hatta çok uzak ülkelerdeki toplumlar ve gelenekler hakkında bilgi sahibi olurlar. Çocuk edebiyatı ürünlerinin her ne kadar doğrudan bir öğretici olma rolü bulunmasa da işlediği konularla ve iletileriyle çocukların empati kurma, sevgi ve saygı gösterme, çalışkan ve yardımsever olma gibi evrensel değerleri öğrenmesine yardımcı olurlar.

6-12 Yaş ve Çocuk Edebiyatı

Çocuk edebiyatı, çocuklara hayatın sözcükler ve görseller yardımıyla aktarılmasını sağlayan bir edebiyattır. Aynı zamanda çocuk edebiyatı çocukların gelişimine katkılar sağlamaktadır. Çocuk edebiyatı eserlerinin ilkokul dönemindeki çocukların yaratıcılık, sanatsal duyarlılık, bilişsel, duyuşsal, sosyal ve dil gelişimleri üzerine sayısız olumlu etkileri bulunmaktadır. İlkokul dönemindeki çocukların dil gelişimlerinin desteklenmesinde çocuk edebiyatı ürünleri büyük bir öneme sahiptir. Çocuk edebiyatı ürünleri eğlendirme işlevinin yanı sıra çocukların çevrelerini, yaşanan olay ve olguları tanımasını da sağlamalıdır. Aynı zamanda çocuk edebiyatı ürünleri çocukların cesaret, fedakârlık, iyilik, paylaşma, dürüstlük, sevgi, çalışkanlık gibi kişilik gelişimlerine de etki eder.

Çocuklar için hazırlanacak ya da seçilecek kitaplar bu dönemin gelişim özelliklerine uygun olmalıdır. Kitaplarda kullanılan kavramlar, anlatılan olay ve durumlar çocukların yaş grubuna, ilgilerine, sözcük dağarcıklarına uygun olmalı, soyut kavramlar yerine somut kavramlara yer verilmelidir. 6-8 yaş aralığındaki çocuklar okuma yazmayı öğrenirken aynı zamanda sözcük dağarcıklarını geliştirirler. Çocuklar 8-10 yaşlarına geldiklerinde on sözcükten cümleler kurabilir ve benzetmeler yapabilirler. 10-12 yaş grubundaki çocuklar ise birleşik cümleler, olumlu ve olumsuz yargı bildiren cümleler kurabilirler.

Sonuç olarak, çocuk edebiyatı çocuklarda güzellik duygusunu geliştirir, çocukları eğlendirirken eğitir, çocukların duygu ve düşünce dünyalarını zenginleştirir ve içinde yaşadıkları dünyayı anlamalarına yardımcı olur.

6-12 Yaş İçin Çocuk Edebiyatı Ürünlerinin Seçiminde Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar

Kitapların ilkokul yıllarındaki çocukların gelişimlerine katkı sağlayabilmeleri için taşıması gereken bir takım özellikler bulunmaktadır. Bunların başında kitapların çocukların yaşama, duygu ve düşünce dünyalarına uygun olması gelmektedir.

Çocuk kitaplarında mantıksal yanlışlar olmamalı, cinsiyet ayrımcılığına yer verilmemelidir. Olayların anlatımında denetimci bir anlayış onaylanmamalı; siyasal ve dinsel telkinlerde bulunmamalı ve çocuğun hayal kurmasını engelleyici mesajlar olmamalıdır. Çocuklar için seçilecek kitabın;

• Konusu basit ama iyi planlanmış olmalı.
• İçinde tekrarlar, kafiyeler ve çocukların ezberleyebilecekleri cümlecikler yer almalı.
• Renkli ve özenli bir dili olmalı.
• İçinde çocukların kolay tanıyacakları temel karakterler bulunmalıdır.

Çocuklar için hazırlanan ya da seçilen eserlerin iç yapı özelliklerinin belirlenmesinde göz önünde bulundurulması gereken noktalar konu, karakter, çevre, tema, ileti, kurgu, dil ve anlatım olarak belirlenmiştir.

Konu; çocuğun yaşına, ilgi alanlarına dönük olmalıdır. 7- 9 yaş grubundaki çocuklar daha çok insan, doğa, hayvan sevgisi, olağanüstü olaylar ve durumların konu edildiği kitapları tercih ederken 9-12 yaş grubundaki çocukların tercih ettikleri konular kahramanlık, macera, mizahkomedi ve fantastik olabilmektedir.

Karakter; adil, çalışkan, özverili, yardımsever gibi olumlu kişilik özelliklerine sahip olmalıdır. Karakterlerin betimlenmesinde abartıdan kaçınılmalıdır.

Çevre kavramı çocuk edebiyatı eserlerinde önem taşımaktadır. Olayların nerede ve ne zaman oluştuklarına dikkat edilmelidir.

Tema nın açık ve anlaşılır olması gerekir. Çocuk kitaplarında çoğunlukla ele alınan temalar aile, kardeş, arkadaşlık, çalışkanlık, doğa sevgisi, yardımlaşma, tarihî değerler, demokratik ve çağdaş topluma dair özellikler ve ilkelerdir.

İleti tanımlama, örneklendirme, karşılaştırma, sınıflama, bilimsel verilerden yaralanma vb. şekillerde geliştirilebilir. Çocuk kitaplarında bulunan iletilerin çocuğu düş kurmaya yönlendirmesi gerekmektedir.

Kurgu lar neden-sonuç ilişkilerine dayansa da olayların okuyucu tarafından kolaylıkla tahmin edilebilir olmaması gerekir. Aksi takdirde okuyucuda merak duygusu kaybolur. Okuyucuların olayların mantığa uygun ve inandırıcı olduğunu düşünebilmeleri için kurguda abartıdan uzak durulmalıdır.

Dil ve anlatım ın sade, içten ve kısa ve yalın cümlelerle yapılandırılması gerekir. Türkçe sözcüklerin kullanımına önem verilmelidir. Metin içinde yazım hatası bulunmamalı ve noktalama işaretlerinde yanlışlar olmamalıdır. Metin içinde somut sözcüklere soyut sözcüklerden daha fazla yer verilmelidir.

Çocuklar için hazırlanan ya da seçilen eserlerin dış yapı özelliklerinin belirlenmesinde göz önünde bulundurulması gereken noktalar; boyutlar, kapak-cilt, kâğıt, sayfa düzeni ve resimler olarak belirlenmiştir. Kitapların boyutları içerikleri ile ilişkili olmalıdır. Çocuklar tarafından kolayca taşınabilir olması önemlidir.

Kapak , çocuğun kitaba yönelmesini sağlayan ilk unsur olduğu için özenle hazırlanmalı, albenisi olmalı, ilgi ve merak uyandırmalıdır. Kapakta kullanılan görsellerin kitabın içeriğinden bağımsız olarak tasarlanmaması gerekir. Kapak tasarımında kullanılan resimler, kitapta işlenen konular hakkında ipucu vermelidir. Aynı zamanda, kitabın çocuklar tarafından uzun süre kullanılabilmesi için kapaklarının dayanıklı olması şarttır.

Çocuk eserlerinde kullanılan kâğıdın kolayca yırtılmayan, yıpranmayan, kirlenmeyen ve parlamayı engellemesi için mat olması gerekmektedir.

Sayfa düzeni ; çocuk edebiyatı eserleri için önemli bir özelliktir. Kitabın sayfalarında yer alan resim, fotoğraf ve yazı gibi öğeler arasındaki uyum ve sayfa kenarlarında bırakılan boşluklar iyi ayarlanmış olmalıdır. Resimler yerleştirilirken metnin akıcılığı engellenmemelidir. Sayfalarda yazılar tek sütun halinde verilmelidir.

Resimler konuya uygun olmalıdır. Resimler, metinde işlenen konu, olay, duygu, düşünce ve iletilerle ilgili olmalıdır. Resimlerde canlı, parlak renkler kullanılmalıdır.

Döneme Özgü Çağdaş Çocuk Edebiyatı

Şiir, roman, biyografiler, fıkra ve bilmeceler, çizgi roman, resimli ve resimsiz öykü kitapları, çağdaş fantastik kurgular, çağdaş masallar, bilim kurgu, tarihsel kurgu, bilimsel çocuk kitapları ve çocuk gazete ve dergileri çağdaş çocuk edebiyatı ürünleridir.

Şiir , insan ve yaşam gerçekliğini sözcüklerle anlatan edebî bir türdür. Şiir yoluyla çocuklar sözcüklerin gündelik anlamlarının dışındaki kullanımlarına da şahit olmakta ve söz dağarcıklarını geliştirme fırsatı bulmaktadır. Çocuk şiirlerinde düşünceler açık bir şekilde belirtilmelidir. Tasvirler yalın ve kısa olmalıdır. Hayal ve duygular çocukların yaşantılarıyla ilgili olmalı, bu unsurlarla olaylar arasında sıkı bir bağlantı kurulmalıdır. Şiirin konusu aile sevgisi, doğa, yurt sevgisi gibi olumlu duygular olmalıdır.

Roman lar ‘’uzun öykü’’ olarak da adlandırılmaktadır. Romanlar yazarın yaratıcılığına yani kurguya dayanır. Romanlar çocukların hayal dünyalarının zenginleşmesinde etkilidir. Çocuk cesaret, iyilik, kahramanlık, yardımlaşma, sevgi, sabır gibi pek çok konuda olumlu tutum geliştirme fırsatı bulur. Çocuklar roman okuyarak akıl yürütmeyi, mantıksal kuralları, soyut sorunlara çözüm bulmayı öğrenirler. Romanlarda olay ve olgular, tip ve kişilikler, yer ve zaman, anlatıcı ve anlatım, içerik ve düşünsel olgu gibi belli başlı öğeler bulunmaktadır.

Olay ve olgular her romanda bulunan öğelerden biridir. Diğer bir deyişle, içerisinde olay olmayan bir romanın varlığı düşünülemez. Romanlardaki olaylar genellikle insanın kendisiyle, diğer insanlarla ve doğayla çatışmalarından oluşmaktadır.

Tip ve kişilikler romanların olmazsa olmaz unsurlarından biridir. Roman kurgusal bir tür olduğu için tip ve kişileri hayvanlardan da oluşabilmektedir.

Yer ve zaman , romanların önemli öğelerinden birisidir. Romanda geçen olaylar belli bir zamanda ve yerde gerçekleşir.

Anlatıcı ve anlatım , romanın önemli parçalarından birisidir. Anlatıcı yazarın kendisi olabilir ya da romandaki kahramanlardan birinin ağzından anlatabilir. Romanlarda gerçeklik duygusu yaratmak için betimleme, tartışma ve açıklama gibi anlatım biçimlerinden yararlanılır.

İçerik ve düşünsel olgu , her romanda olması gereken bir öğedir. Her romanın bir olayı olduğuna göre bir iletisi bulunmaktadır.

Dünya edebiyatından dilimize çevrilmiş olan ve çocuklar tarafından severek okunan birçok ünlü roman bulunmaktadır. Bunlardan bazıları aşağıda listelenmektedir:

• Jules Verne’den Denizler Altında 20 bin Fersah
• Lewis Carol’dan Alis Harikalar Diyarında
• Carlo Collodi’den Pinokyo
• Daniel Defoe’dan Robinson Crusoe
• Jose Mouro de Vasconcelos’dan Şeker Portakalı

Biyografi ; gerçekten yaşamış bir kişinin yaşam öyküsünün anlatıldığı eserlere verilen addır. Çocuk edebiyatı ürünleri içerisinde biyografilere de önemli bir yer ayrılması gerekir. Çünkü bu tür eserler sayesinde çocuklar bilimde, fende, tarihte, sanatta, devlet yönetiminde ve sporda ün kazanmış kişilerin yaşamları hakkında bilgi sahibi olabilirler. Biyografiler nesnel ve geçerli olabilmesi için yazarın olayları ve tarihleri değiştirmeden olduğu gibi kaydetmesi gerekir. Biyografilerin konu seçiminde çocukların merakları göz önünde tutulmalıdır. Biyografilerde konu olarak seçilen kişinin başından geçen ilginç olaylar anlatılmalıdır. Aynı zamanda bu kişinin başarısı, kahramanlığı, insanlığı vb. olumlu nitelikleri çocuklara örnek olabilecek biçimde anlatılmalıdır.

Fıkra lar, ince anlamlarla güldürücü öğeler taşıyan merkezinde insan ve davranışları olan kısa öykülerdir. Fıkralar çocukların espri yapma, espriden anlama ve pratik düşünme gücünün arttırır. Çocuk fıkralarında uzun uzun tasvirler yapılmaz. Çocuklar fıkralar sayesinde sözcüklerin temel, yan ve mecaz anlamlarını öğrenebilirler.

Bilmece ler sözlü edebiyatın en canlı ve güzel örneklerinden biridir. Bilmece, okuyucunun ya da dinleyicinin kendisine verilen ipuçlarından yararlanarak sorulan nesnenin ya da kavramın ne olduğunu bulmasını gerektirir. Bilmecelerin eğlendirici olma özelliklerinin yanı sıra çocuklara tümevarım yapma, pratik düşünme, konuşma ve dinleme becerilerini arttırma konularında faydaları bulunmaktadır. Çocuklara sorulabilecek birkaç bilmece örneği aşağıda verilmiştir:

• Yarım kaşık, duvara yapışık: (Kulak)
• Kapıyı açar, kapamadan kaçar: (Rüzgâr)
• Uzundur ip değil, ısırır köpek değil: (Yılan)

Çizgi roman lar da öyküler ve masallar gibi kurguya dayanır. Ancak öykü ve masallara oranla bu türde görseller daha fazla yer almaktadır. Çizgi romanlar bir konunun, bir olayın çizgilerle anlatılmasıdır. Çizgi romanlar çocuğun hareket ve macerasını doyurmaktadır. Çizgi romanlar çocuğun düşündüren, hayal kurmasına yardım eden türden olmalıdır. Çocukların sözcük dağarcığını geliştirmelidir. Resimlemede tiplemeler tutturulmalı, renklerden yararlanılarak değişik gölgelere yer verilmelidir.

Öykü kitapları ; belirli bir mekânda ve zamanda birkaç karakterin başından geçen olayların anlatıldığı kısa yazıların bulunduğu kitaplardır. Öykünün öğeleri; olay ve durum, kişi ve karakter, yer ve zaman ve anlatım yönteminden oluşmaktadır.

Olay , her öyküde bulunmaktadır. Durum ise olayların oluşması sürecinde karşılaşılan koşullardır. Her olay ya da durum okuyucuya bir takım sorunlarla birlikte sezdirilir

Kişi ler olmadan öyküler olmaz. Kişiler olay esnasında başlarına gelenleri, engelleri, sıkıntılarını ve sorunları nasıl çözdükleri ve bunlarla nasıl baş ettikleri onların karakterlerini belirler.

Yer ve zaman , öykünün önemli öğelerinden biridir. Olaylar tek bir yerde başlayıp bitmek zorunda değildir. Bu yüzden öyküdeki olaylar ve durumlar tasvir edilirken okuyucuya zaman ve mekân ile ilgili detaylar verilir.

Anlatım yöntemi öyküde verilmesi hedeflenen iletinin okuyucuyla paylaşılmasında kullanılan öğedir. Anlatım yönteminde, olay ya birinci kişinin ağzından ya da üçüncü kişinin ağzından anlatılabilir. Birinci kişinin anlatımında öyküdeki her olayı ve duyguyu yazarın gözünden takip etme olanağı olur. Üçüncü kişinin ağzından anlatılan olaylarda ise öykünün anlatıcısı ortadan kalkar, her şeyi bilen ve karakterleri okuyucular için analiz eden bu şahıs öyküyü anlatır.

Çocuk öyküleri dil ve edebiyat yönünden iyi kurgulanmış olmalıdır. Aynı zamanda mantığa uygun giriş, gelişme ve sonuç bölümleri biçiminde tasarlanmalıdır. Çocuk öyküleri bitkinlik, karamsarlık, ümitsizlik gibi tavır ve davranışlardan uzak olmalıdır. Çocukların sosyal ve duygusal gelişimine zarar verebilecek unsurlar taşımamalıdır.

Çağdaş fantastik kurgular ; karakterlerin, yer ve zamanın, öykülerde yaşanan sorun ve çatışmaların gerçek yaşamda oluşabilecek olasılıkların ötesinde olduğu edebi türlerdir. Bu türde karakter olağanüstü güçlere sahip olabilir, hayvanlar konuşabilir, cansız varlıklar insan gibi davranabilir ve düşünebilir. İnsanlar karakter olarak seçilirse abartı yapılarak betimlenebilir.

Çağdaş masallar , yazarların hayal güçlerine dayanarak yazdığı masallardır. Konular gerçek dışıdır ve yer ve zaman olarak da gündelik yerler yazarlar tarafından yaratıcı bir şekilde tasvir edilebilir. Kahramanlar olağanüstü güçlere sahip olabilir. Masallarda yaşanan sorunlar daha çok tılsım ve fal gibi doğaüstü güçler yoluyla çözülür. Çağdaş masallar, canlı ve heyecan verici olmalıdır. Masallar çocukların duyuşsal dünyasını beslemelidir. Masalların sözcükleri çocukların sözcük dağarcığına uygun olmalı; akıcı, işlek ve şiirsel bir özellik taşımalıdır.

Bilim kurgu , gerçek bilim ve onu kurallarına bağlı olarak gelecekte olabilecek olayların kurgulandığı ve karakterlerin günümüzde yaşayan karaktere oranla daha fazla beceri ve güçlerle kuşatıldığı kurgusal bir edebiyat eseridir. Bu tür eserlerde teknolojik gelişmeler ve cihazların geliştirilmesi, kullanımı, insanlığa ve dünyaya olası yarar ve zararları önemli bir yer kaplar.

Tarihsel kurgular konularını geçmişten, tarihsel olay ve kişilerden alan eserlerdir. Kahramanlarını tarihte ün yapmış kişilerden seçer. Olayların geçtiği yerler ve zamanlar da kaynaklarda belirtilen bilgilerle paralellik gösterir. Tarihsel kurgu yazarları, yazdıkları dönem ve tarihî kişiler hakkında araştırma yapmalı, yaşam şartlarını, günlük koşullarını, yaşanan olayları ve diyalogları gerçeklere bağlı olarak yansıtmalıdır. Bu yüzden yazarların bir kütüphane araştırması yapması gerekir. Tarihsel kurgular çocuklarda yurt sevgisini aşılamaya ve geliştirmeye, ulusal bilinci güçlendirmeye yardımcı olmaktadır.

Bilimsel çocuk kitapları , bilimsel buluşların, fen ve doğayla ilgili yazıların, denizlerin, okyanusların, volkanların, makinelerin ve ulaşım araçlarının konu edildiği eserlerdir. Bilimsel çocuk kitapları sade bir dille yazılmalıdır. Ele alınan konuların anlatımının çocukların seviyelerine göre basitleştirilmesi gerekir.

Çocuk gazete ve dergileri çocukların dünyasına dönük basılı eserlerdir. Bu yayınlar aracılığıyla çocuklar okulda öğrendikleri konular ve kavramlar ile gerçek yaşam arasında bağlantılar kurabilirler. Çocuk gazete ve dergileri arasında amaç, biçim ve içerik bakımından birtakım farklılıklar bulunmaktadır. Çocuk gazetelerinde amaç çocuklara güncel olaylar hakkında kısa bilgiler vermek iken çocuk dergilerinde amaç çocuklara daha kalıcı ve öğretici metinler sunmaktadır. Çocuk gazete ve dergilerinin kâğıdı iyi kaliteli ve mat olmalıdır. Çocuk gazete ve dergilerinde kullanılan dil açık ve sade olmalıdır. Çocuk gazete ve dergilerinde makale, biyografi, hikâye, masal vb. her türde yazı yayımlanmalıdır.

Döneme Özgü Geleneksel Edebiyat

Geleneksel masallar, fabllar, destan ve mitolojik öykü türleri döneme özgü geleneksel edebiyatın ürünleridir:

Geleneksel masallar ın anlatımı yalındır. Geleneksel masalların kahramanları genelde padişah, vezir, sultan, prens, fakir kız veya genç, cüceler, dev, peri kızı ve ejderhalardan oluşmaktadır. Geleneksel masallar halk arasında anlatılarak başlar ve genellikle içinde oluşturulan milletin tarihi ve sosyal özelliklerini yansıtır. Geleneksel masalların dili sade, anlatımı akıcı olmalıdır. Masalı oluşturan olaylar canlı ve hareketli olmalıdır. Masallar, konusu ve kahramanları bakımından, çocukları korkutmaktan ve üzmekten uzak olmalıdır. Tasvirler, kahramanların davranış ve beğenileri çocuklarda iyilik ve güzellik duygusunun gelişmesine yardımcı olmalıdır.

Fabllar , belli bir ahlak dersi vermek amacıyla yazılmış kurgusal ve kısa metinlerdir. Fablların kahramanları genellikle hayvanlardan oluşmaktadır. Fabllardaki nedensonuç ilişkileri çocukların yorum yapma becerilerini arttırır.

Destan lar, bir ulusa özgü paylaşılan ortak değerlerin ve yaşamın anlatıldığı eserlerdir. Destanlar konularını daha çok ulusların dinleri, âdetleri, sosyal yaşamları, başlarından geçen sıkıntılar, yaptıkları mücadeleler ve karakterlerin duygu ve düşüncelerinden oluşturmaktadır. Kahramanları halktan sıradan insanlar değil, gücüyle inancıyla farklı olan ve soylu kişiler arasından seçilir. Kim tarafından yazıldığı belli olmayan destanlara doğal destanlar, belli bir yazar tarafından yazılan destanlara ise yapay destanlar denir. Bizim tarihimizde ünlü olan destanların başında Oğuz Kaan Destanı, Ergenekon Destanı, Bozkurt Destanı, Göç ve Manas Destanları gelmektedir.

Mitolojik öyküler , başlangıcı bilinmeyen zamanlarda oluşan ve sözlü olarak kuşaktan kuşağa aktarılan hikâyelerdir. Mitolojik öykülerin konusu genelde verenin yaratılışı, tanrı, tanrıça, insanüstü yaratıklar ve tabiat olaylarının dinle ilişkili olarak açıklanmasıdır. Çocukların kavram ve düşünme seviyelerinin üstünde konuları barındırması açısından çocuklar tarafından anlaşılması zor olabilir. Ancak çocukların insanlığın tarihine dair bilgileri öğrenmesinde mitolojik öyküler çok etkilidir.