Çocuk Edebiyatı Ve Medya Dersi 3. Ünite Özet

3-6 Yaş ve Çocuk Edebiyatı

Edebiyat, çocuklara bir taraftan içlerinde bulundukları dünyaya ilişkin deneyimlerini ve bilgilerini arttırmalarını sağlarken, diğer taraftan da hayal dünyalarını genişleterek onların yeni düşünme yolları keşfetmelerini sağlar.

Çocuk edebiyatı, çocuklara toplumun kültürel ve tarihi mirasını aktarmak, onlara çok boyutlu ve eleştirel düşünme becerisi kazandırmak, ulusal ve evrensel değerlere sahip çıkan bireyler olmalarını sağlamak açısından oldukça önemlidir.

3-6 yaş veya bir diğer ifadeyle okul öncesi dönemde çocuklar; fiziksel, bilişsel, sosyal, duygusal ve dil gibi tüm gelişim alanlarında büyük bir gelişim göstermektedirler. Çocukların bu dönemde kitaplara ve gelişimsel açıdan kendilerine uygun olan diğer çocuk edebiyatı ürünlerine karşı ilgi duyması onların ilerleyen yaşlarda okuma, anlama, dinleme, okuduğunu ifade etme gibi okul yaşantısı açısından çok önemli olan becerileri erken yaşta kazanmalarını sağlamaktadır. Aynı zamanda matematik, bilim, tarih, sanat gibi çok farklı disiplinlere ilişkin konuları öğrenmelerine fırsat sunar.

Döneme Özgü Çağdaş Çocuk Edebiyatı

Bir-yedi yaşlar arasındaki çocuklar için hazırlanan, kısmen ya da tamamen resimden meydana gelmiş olan kitaplar ‘’Resimli Kitaplar’’ adı altında toplanmaktadırlar. Bu kitaplar, çocuğa ilk kitap sevgisini aşılarlar. Aynı zamanda dilin ustaca kullanıldığı metinler vasıtası ile çocukların dili dinleyerek öğrenmelerine yardımcı olurlar.

İki-üç yaş için çocukları için hazırlanmış olan kitaplarda genellikle hiç metin bulunmamaktadır. Bunlar, ABC kitapları denilen ve çocuğun tanıdığı cisimlerin, hayvanların ve insanların bulunduğu, konu veya olay içermeyen kitaplardır.

Dört-altı yaşlar arasında; çocuğun yaşıtları ile birlikte okunan kitabı dinlemeyi, kitap hakkındaki soruları cevaplandırmayı öğrenmesi; arkadaşlık, bir arada yaşama ve çevreye uyum sağlama yeteneğini geliştirmesine yardımcı olmaktadır. Bu yaş çocuklar için hazırlanan kitaplar; kavram ve dil yönünden gelişmiş öykü ve masallar içermektedir.

Beş-altı yaş çocukları için hazırlanmış kitaplarda ise resmin ayrıntıları, metnin anlaşılmasını kolaylaştıracağı gibi, çocuğun hayal gücünü de geliştirmelidir. Masallar, heyecanlı ve güldürücü maceralar bu yaş çocuklarının ilgilendikleri kitaplar arasında yer almaktadır.

• Gerçekçi Öyküler: Çocuk edebiyatında gerçekçilik yaşamın her yüzünü içine alan geniş bir bölümdür. Heyecanlandırıcı, komik, romantik veya hayali olabilir ancak daima olası ve akla uygundur. Çocuk edebiyatında gerçekçiliğin amacı, çocuğa uzun uzun öğüt vermek değil, günlük ve hareketli yaşamı tanıtmaktır. Bu yüzden öykünün dili de zamanın diline uygun, içerdiği insanların sosyal ve bölgesel farklılıklarına göre, renkli ve değişik olmalıdır.
• Aile yaşamı ile ilgili öyküler doğrudan çocuğun yaşantısı ile ilişkili durumları anlattıklarından ilgi çekici özelliğe sahiptir.
• Serüven öyküleri; çocukların hareket ve heyecan gereksinimlerini karşılayıp; hayale, tehlikeli ve esrarengiz olaylara yer verirler. Özellikle deniz hayatı, bilinmeyen ülkelerin keşfi gibi yolculuklar bunların konuları arasındadır.
• Spor öyküleri; öykü ile birlikte belirli faaliyetlerde kullanılan teknikler hakkında bazı bilgiler verebilirler. Aynı zamanda çocuğa, oyunu kazanma veya başarıya ulaşmada önemli noktalar olduğunu anlama fırsatını sağlar.

Şiir: Şiir, Türk Dil Kurumu Günce Türkçe Sözlük’e göre; ‘’Zengin sembollerle, ritimli sözlerle, seslerin uyumlu kullanımıyla ortaya çıkan, hece ve durak bakımından denk ve kendi başına bir bütün olan edebi anlatım biçimi, manzume, nazım, koşuk’’ olarak tanımlanmaktadır (TDK,2015). Şiir, okuyucuya insanları ve çevresindeki dünyanın farklı boyut ve anlamlarını fark etmesine yardım eder.

Okul Öncesi Dönemde Şiir: 3-6 yaş çocuklar için yazılan şiirler dil açısından farklıdırlar. Şiirlerde dilin basit ancak şiirsel bir biçimde kullanılması sağlanmalıdır. Küçük çocuklar şiirin öğelerini, türlerini, dilini, anlatımını analiz etmezler. Bu yüzden şiir onlar için keyif verici, eğlendirici olmalıdır. Ancak öğretmenlerin veya yetişkinlerin küçük çocuklar için şiir seçerken dikkat etmesi gereken unsurlar vardır:

• Ritim: Şiirin melodisini oluşturur ve çocukların doğal ritim duygularını ve beraberinde hareket etme isteğini destekleyen ve doyuran en önemli edebi türdür.
• Kafiye(Uyak): Şiirdeki kelimelerin aynı zamanda belirli bir düzene oturmasını sağlayan kafiye çocuğun şiiri dinlerken bu düzeni anlamasını sağlar.
• Duyular: Küçük çocuklar yaşamı duyuları aracılığıyla keşfederler. Görme, duyma, işitme, dokunma, tatma duyuları çocukların deneyim kazanmaları, gelişmeleri ve öğrenmeleri için en büyük araçlardır.
• Şekil: Şiirin her mısrasının büyük harfle başlaması, satırların düz yazıya göre daha kısa olması nedeniyle yani şekilsel olarak çocukların dikkatini çekmektedir ve çocukların şiire olan ilgisini arttırmaktadır.

Parmak Oyunları, Çocuk Şarkıları, Ninniler ve Tekerlemeler: Parmak oyunları, söyleyiş kolaylığı, kelime tekrarları ile parmaklar, eller veya vücudun diğer bölümleri ile anlatılanların canlandırıldığı eğlenceli oyunlardır.

Çocuk şarkıları, çocuklara müzik aşılayan, onların gelişim ve eğitimlerine eğlendirerek yardımcı olan melodik ürünlerdir.

Ninniler bebeklerin ve küçük çocukların uykuya geçişini kolaylaştıran, basit anlatımlı basit bir konu içeren, çocukları rahatlatıcı özelliğe sahip ezgili türkülerdir.

Tekerlemeler, çocukların söylemekten keyif aldıkları, onların hayal dünyalarını zenginleştiren ve yaratıcılıklarını destekleyen en önemli edebiyat ürünlerinden birisidir.

Fıkra ve Bilmeceler: ‘’Kısa ve özlü anlatımı olan nükteli, güldürü hikâyecik’ ’ (TDK,2015) olarak tanımlanan fıkralar sözlü halk edebiyatının ürünü olup ait olduğu toplumun, kültürün pratik zekâsını ve mizah anlayışını yansıtırlar. Çocukların olayları mizahi bir bakış açısıyla değerlendirmelerine olanak sağlar. Aynı zamanda fıkralar çocukların bilişsel gelişimlerine katkıda bulunurlar.

‘’Bir şeyin adını anmadan niteliklerini üstü kapalı söyleyerek o şeyin ne olduğunu bulmayı dinleyene veya okuyana bırakan oyun’’ (TDK,2015) olarak tanımlanan bilmeceler halk edebiyatının önemli ürünlerinden biri olup, çocukların akıl yürüterek, ipuçlarını değerlendirerek bilişsel gelişimlerine yardımcı olurlar.

Bilim Kurgu: Bilim kurgu, gelecekte bir gün gerçekleşmesi mümkün olabilen durumları, olayları, kişileri anlatan eserlerdir. Bilim kurgu eserler, çocukların hayal gücü ve yaratıcılıklarını desteklemektedir. Aynı zamanda kitap okumayı sevmeyen ama bilimle ilgilenmeyi seven çocukların kitaba ve okumaya ilgi duymasına yardımcı olmaktadır.

Tarihsel Kurgu: Çocuklara tarih bilincini ve sevgisini kazandıran, tarihi olaylar, kişiler ve mekânlar aracılığıyla kurgulanmış eserler tarihsel kurgu türünde eserlerdir. Tarihsel kurgularda çocuklar gerçek olay ve kişilerle ilgili bilgileri alırlar ve bu olay ve kişileri kendi hayal güçleriyle resmederler. Aynı zamanda geçmiş zamanlara ilişkin olay ve durumlar çocukların zihninde yeniden hayat bulur. Tarihsel kurgu türündeki eserlerin okul öncesi çocuklara hitap etmesi için basit bir dille yazılması ve bol resimlerle anlatılması gerekir.

Fen ve Başvuru Eserleri: Çocukları doğada yer alan çeşitli konuların içine çeken, bilimsel konular hakkında bilgi veren ve onların bu konularda merakını gideren, çocukların hayal dünyalarını ve yaratıcılıklarını destekleyen aynı zamanda onları eğlendiren resimli kitaplar fen ve başvuru eserleri olarak tanımlanır. Ansiklopediler, sözlükler, deney kitapları, atlaslar, icat ve buluşları resimlerle anlatan kitaplar fen ve başvuru eserleri örneklerindendir. Bu eserlerde işlenen konular sade, düzgün ancak açıklayıcı bir şekilde olmalıdır.

Çocuk Dergileri: Farklı konularda yazılar, etkinlikler, masallar, şarkılar, bilmeceler, bulmacalar, oyunlar gibi farklı edebiyat türlerini bir araya getiren dergiler çocuklar için eğlence kaynağı olup çocukların etrafında olup bitenleri, güncel olayları takip etmeleri, kendi ilgi alanları doğrultusunda seçim yapmaları açısından önem taşımaktadır.

Döneme Özgü Geleneksel Edebiyat ve Eleştirel Bakış

Peri Masalları: Peri masallarının kaynağı, insanların ilk yıllarına kadar uzanmaktadır. Peri masalları eğlendirmek, dinlendirmek ve günlük sorunlardan kaçışı sağlamak için şaşırtıcı mucizeler ve sihirli imajlar kullanarak çocuğu bir başka dünyaya yani hayal dünyasına sokarlar. Masalın dili; zihinsel, duyusal ve duygusal deneyimleri hayal ettirmekte ve basit olanı sanatla süslemektedir.

Halk Masalları: Dünyanın her tarafındaki insanların bilim dışı düşüncelerini, hislerini, batıl inançlarını, inanışlarını ve rüyalarını yansıtan masallardır. Masalın akışı, içindeki karakterler, karakterlerin dilleri ve davranışları, o toplumun özelliklerini göstermektedir. Birçok kültürde ortak olan beş ana tip halk masalı vardır, ancak bu kategoriler kesin değildir:

1. Şansın dönmesinin öyküsü
2. Süper kahraman öyküsü
3. Komik, tuhaf öykü
4. Hayvan öyküsü
5. Açıklayıcı öykü

Şansın Dönmesi ile İlgili Öykü: Karakterlerin durumu, sorunlar ve çözümleri masaldan masala değişmekte ancak karakterin şartları ve sonuç hiç değişmemektedir. Bu masala en iyi örnek ‘’Külkedisi’’ dir.

Süper Kahraman Öyküsü: Bu tarzda, iyilik, akıllılık ve cesaret kötülüğe üstün gelen beceriler olarak sunulur. Abartılı özellikleri yüzünden, insanüstü olmasına rağmen çok gerçekçi bir biçimde tasvir edilir.

Komik Öykü: Bu tür, süper kahramanlı masallarda daha gerçekçidir. Öykünün komik yönü genelde, ya akılsız kişinin talihsizliğinden ya da karakterize edilen kişilerden doğar.

Hayvan Öyküsü: İnsanın doğasını anlama ve dünya görüşünü sunma bakımından komik öykülere benzese de bu türde hiçbir karakter çok konuşmaz, yazarın tasvirleriyle gerçek şahsiyet ortaya çıkar.

Açıklayıcı Öykü: Bu tür, tabii hadiselere bir sebep bulur. Bu türde kültürün tam bir yansıması olan halk atmosferi, olayın geçtiği ortamda, olayın içindeki yaratıklarda ve tasvir edilen durumda bulunur.

Geleneksel masallar dünyası, hayal edilen bir dünyadır ve duygusal bir değere sahiptir. Ancak bu tür masallar fazla soyut kavramlar ve karakterler içermesi nedeniyle okul öncesi yaş grubu için gelişimsel açıdan çok uygun olmamaktadır.

Hayvan Öyküleri

Hayvanların hayatını anlatan eserlerdir. Bu eserlerde, hayvanların efendilerine olan bağlılıkları, çalışkanlıkları, cesurlukları, tok gözlülükleri üzerinde durulur. Hayvan öyküleri; insan gibi davranan hayvan öyküleri, konuşan hayvan öyküleri ve gerçekten hayvan olan hayvanların öyküleri olarak üç grupta toplanır.

İlk gruptakiler yani insan gibi davranan hayvan öyküleri eğlendiricidirler, bilimsel değillerdir, çoğunlukla komiktirler. Üç-yedi yaş arasındaki çocuklar içindir.

İkinci gruptakiler yani konuşan hayvan öyküleri, onların konuşma ve düşünme gücünün ötesinde bilimsel olarak daha ciddi bir nitelik taşırlar. Bu tip öykülerde hayvanların davranışları ve problemlerinin, yalnızca kendi dünyalarından olması gerekmektedir.

Üçüncü gruptakilerde yani hayvan olan hayvanların öykülerinde, hayvanlar nesnel olarak tanımlanmışlardır. Yazar, hayvanlara konuşma ve düşünme kabiliyeti vermediğinden, onların güdü ve davranışlarının anlamını izah etmeyebilir. Bu öykülerde çocuklar; komik, trajik veya hareketli olay serilerinin bir seyircisi olarak yer alırlar.